IV. FORMACJA LITURGICZNA
Ks. Czesław Krakowiak
Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii.
Najważniejsze treści "Wstępu"
Obradująca w dniach 26-28 września 2001 r. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zatwierdziła Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania. Ojciec Święty Jan Paweł II zatwierdził je 14 grudnia 2001 r. Wydanie Dyrektorium wyraża troskę Kościoła o harmonijną zgodność między liturgią i pobożnością ludową. Przypomina także zasady, którymi należy się kierować w organizowaniu i prowadzeniu pobożnych praktyk ludu Bożego, które uzupełniają liturgię Kościoła. Podaje również praktyczne wskazania dotyczące tej dziedziny życia religijnego w Kościołach lokalnych zgodnie z ich miejscowymi tradycjami. Potwierdza także zasadę, że kierowanie pobożnością ludową, która nadal stanowi wielką wartość dla podtrzymania i rozwoju wiary chrześcijańskiego ludu, należy do biskupa miejsca.
Niniejsze krótkie opracowanie dotyczy jedynie ogólnej prezentacji Dyrektorium oraz najważniejszych treści jego Wstępu.
Dokument zawiera Wstęp (nry 1-21) i dwie części: cz. I złożona z 3 rozdziałów dotyczy następujących zagadnień: Liturgia i pobożność ludowa w świetle historii (nry 22-59); Liturgia i pobożność ludowa w nauczaniu Kościoła (nry 60-75); Zasady teologiczne dla oceny i odnowy pobożności ludowej (nry 76-92). Cz. II nosi tytuł Wskazania dotyczące harmonizacji pobożności ludowej z liturgią i zawiera 5 rozdziałów: Rok liturgiczny i pobożność ludowa (nry 94-182); Cześć oddawana Matce Bożej (nry 183-207); Kult świętych i błogosławionych (nry 208-247); Modlitwy wstawiennicze za zmarłych (nry 248-260); Sanktuaria i pielgrzymki (nry 261-287).
We Wstępie zawarte jest uzasadnienie konieczności wydania Dyrektorium: "W następstwie odnowy liturgicznej zamierzonej przez Vaticanum II sytuacja chrześcijańskiej pobożności ludowej w różnych krajach i na podłożu różnych tradycji lokalnych jest bardzo zróżnicowana. Zauważyć też można postawy sprzeczne z duchem Kościoła jak np.: likwidowanie form pobożności odziedziczonej z przeszłości pozostawiając po niej niczym nie zastąpioną pustkę; uporczywe przywiązanie do form niedoskonałych lub nawet błędnych tej pobożności, które oddalają od autentycznego objawienia biblijnego i konkurują z liturgią sakramentów; nieusprawiedliwione krytyki pobożności prostego ludu w imię "czystości" wiary; żądania zachowania bogactwa pobożności ludowej jako wyrazu głębokiego i dojrzałego wyczucia wiernych w konkretnej przestrzeni i w konkretnym czasie; konieczność oczyszczania tej pobożności od dwuznaczności i niebezpieczeństwa synkretyzmu" (nr 1). Dokument powołuje się także na list Jana Pawła II wydany z okazji 25-lecia KL Vicesimus quintus annus: "Nie można owej pobożności ludowej lekceważyć, ani traktować jej z obojętnością czy pogardą, jest ona bowiem bogata w różnorakie wartości i już sama w sobie wyraża religijne nastawienie wobec Boga. Jednak pobożność ta stale potrzebuje ewangelizacji, aby wiara, którą wyraża, stawała się wciąż bardziej dojrzała i autentyczna. Zarówno różne nabożeństwa ludu chrześcijańskiego, jak też inne formy pobożności są pożądane i godne zalecenia pod warunkiem, że nie będą zastępowały ani nie będą mieszane z celebracjami liturgicznymi. Autentyczne duszpasterstwo liturgiczne potrafi się oprzeć na bogactwie ludowej pobożności, oczyszczać ją i poprowadzić ku liturgii, jako dar ofiarny różnych narodów" (nr 18).
Celem Dyrektorium nie jest ustalanie nowych norm, lecz przypomnienie teologicznych zasad i dyscypliny Kościoła, według których należy kształtować ducha pobożności ludowej oraz należyte praktykowanie różnych jej form już istniejących. Jest to dokument o charakterze teologicznym i pastoralnym. Nie obejmuje całości praktyk pobożnych w całym Kościele łacińskim, lecz głównie te najbardziej znane. Odnośnie do innych zostawia decyzje władzy Kościołów lokalnych i biskupowi miejsca.
Terminologia
Obok liturgii w Kościele były zawsze także inne bogate formy wyrażające wiarę w Boga, miłość do Chrystusa, Jego Matki i świętych. Określano je jako "religijność ludowa" lub "pobożność ludowa". Nie było jednak ustalonej terminologii, dlatego potrzebne jest dokonanie właściwego doprecyzowania pojęć (nr 6). Dyrektorium podaje cztery różne określenia tych form kultu Bożego, które obok liturgii występują w życiu Kościoła.
"Nabożeństwa" (pieux exercices) są to publiczne lub prywatne przejawy pobożności chrześcijańskiej, które nie są częścią liturgii, lecz zgodne są z jej duchem, normami i rytmem. W pewien sposób są one także inspirowane przez liturgię i powinny wiernych do niej prowadzić. Niektóre z nich mają autorytet Stolicy Apostolskiej, inne biskupów, jeszcze inne należą do tradycji religijnej Kościołów lokalnych lub rodzin zakonnych. Zawsze jednak powinny mieć odniesienie do Objawienia Bożego i opierać się na fundamencie eklezjalnym. Chodzi o to, że jako odnoszące się do rzeczywistości łaski objawionej przez Boga w Jezusie Chrystusie powinny zgadzać się z prawem Kościoła. Wyraża się to w tym, że celebrowane są według zwyczajów i ksiąg zatwierdzonych przez władzę kościelną (nr 7).
"Praktyki pobożne" (dévotions) - termin ten oznacza różne praktyki zewnętrzne (modlitwy, śpiewy, poszanowanie pewnego czasu, odwiedzanie szczególnych miejsc, medaliki, zwyczaje), które ożywiane wewnętrzną wiarą, w szczególny sposób podkreślają relację wiernych do Osób Trójcy Świętej, Najśw. Maryi Panny i Świętych. Mogą one odnosić się np. do przywileju łaski lub tytułu, który wyrażają, do Świętych jako naśladowców Chrystusa lub ich roli w Kościele (nr 8).
"Pobożność ludowa" (piété populaire) oznacza różne przejawy kultu prywatnego lub wspólnotowego wynikającego z wiary chrześcijańskiej, które wyrażają się nie przez formy liturgiczne, lecz czerpiąc wzory z ducha (génie) i kultury własnego narodu. Dyrektorium zalicza je do "prawdziwych skarbów ludu Bożego", dzięki któremu także prości i biedni mogą wyrażać swoją wiarę i pragnienie Boga. Posiadają one głęboki sens i wyrażają takie przymioty Boga jak: ojcostwo, opatrzność, pełna miłości Jego stała obecność wśród swego ludu. Pobożność ludowa prowadzi często do takich postaw wewnętrznych, rzadko obecnych w takim stopniu gdzie indziej, jak cierpliwość, zrozumienie sensu krzyża w życiu codziennym, otwarcie się na inne przejawy praktyk pobożnych (nr 9).
"Religijność ludowa" (religiosité populaire) - określenie to odsyła do uniwersalnego doświadczenia i pewnego wymiaru religijności, który obecny jest tak w sercu każdej osoby, jak i w kulturze danego narodu, głównie w jego wymiarze i przejawach wspólnotowych. Każdy naród stara się wyrazić swoją własną wizję transcendencji, koncepcji natury społeczności i jej historii, posługując się środkami własnej kultury. Przez to posiada ona własny ludzki wymiar i wielki walor duchowy. "Religijność ludowa" nie odnosi się jedynie do objawienia chrześcijańskiego. W różnych regionach i w społecznościach przenikniętych elementami religii chrześcijańskiej prowadzi do powstania pewnego rodzaju "katolicyzmu ludowego". Współistnieją w nim, w sposób mniej lub bardziej harmonijny, różne elementy wyrażające religijny sens życia, własnej kultury i objawienia chrześcijańskiego (nr 10). Po tych uściśleniach dotyczących terminologii Dyrektorium przypomina najważniejsze zasady teologiczne, którymi mają kierować się duszpasterze w organizowaniu i prowadzeniu nabożeństw.
Prymat liturgii
Pierwszą z nich jest prymat liturgii nad nabożeństwami, które w dziejach Kościoła były dla wiernych drogą do liturgii (por. KL 13). Odnowa liturgii po Vaticanum II miała na celu przywrócenie jej ludowi Bożemu, przez to, że jest on jej podmiotem. Wymaga to z kolei od wszystkich czynnego w niej uczestnictwa. Przewiduje się także możliwość włączenia do liturgii niektórych lokalnych obrzędów, które w przeszłości zastępowały czynności liturgiczne.
Prymat liturgii nad wszelkimi innymi możliwymi i prawnie uznanymi formami modlitwy chrześcijańskiej polega także na tym, że celebracje liturgiczne, głównie sakramentów, są konieczne, aby żyć w Chrystusie. Podczas gdy różne formy pobożności ludowej są jedynie fakultatywne. Potwierdza to nakaz uczestnictwa w niedzielnej Mszy św. podczas gdy nie ma żadnego nakazu udziału w pobożnych ćwiczeniach, skądinąd polecanych i szeroko rozpowszechnionych. Zachowanie tej zasady wymaga właściwej formacji teologicznej kapłanów i wiernych w tym kierunku, aby mieli oni zawsze na uwadze wyższość modlitwy liturgicznej i roku liturgicznego nad wszelkimi praktykami prywatnymi (nr 11).
Waloryzacja i odnowa
Chociaż ćwiczenia pobożne są jedynie fakultatywne, nie oznacza to, że należy je deprecjonować, lub nie zwracać na nie odpowiedniej uwagi. Należy do nich podchodzić z mądrością właściwie oceniając wielkie bogactwa pobożności ludowej. Jej praktyki stwarzają często możliwości pogłębiania życia chrześcijańskiego. W tym względzie w Ewangelii należy szukać miary i kryterium oceny każdej formy pobożności chrześcijańskiej, pobożnych ćwiczeń i praktyk dewocyjnych. Podobnie jak od liturgii, od pobożności ludowej wymaga się, aby "była całkowicie wolna od rytów magicznych, powierzchowności, spirytyzmu, ducha zemsty lub namiastki seksualizmu". 1
Zasady odnowy liturgii w duchu Vaticanum II, powinny w jakimś stopniu inspirować także odpowiednią ocenę i odnowę pobożnych ćwiczeń i praktyk dewocyjnych. Dyrektorium wskazuje na poczwórną inspirację, którą należy uwzględnić: inspiracja biblijna, czyli bezpośrednie lub pośrednie odniesienie do Pisma św.; inspiracja liturgiczna, jako echo i przedłużenie celebracji liturgicznych; inspiracja ekumeniczna, czyli wrażliwość na różne tradycje chrześcijańskie i unikanie tego, co niestosowne; inspiracja antropologiczna wyrażająca się w stosowaniu symboli i form zewnętrznego wyrazu właściwych dla poszczególnych narodów. Należy także unikać wszelkich archaizmów pozbawionych już dziś swojego znaczenia, ale także zbytniego dążenia do uwspółcześniania za wszelką cenę. Te odnowę, aby była owocna, należy wprowadzać stopniowo i mądrze (pedagogicznie), uwzględniając czynnik miejsca i okoliczności (nr 12).
Różnica i zgodność z liturgią
Pomiędzy pobożnymi ćwiczeniami i praktykami ludu Bożego a liturgią Kościoła istnieje obiektywna różnica. Dlatego trzeba unikać nakładania na siebie tych dwóch rzeczywistości. Wynika to z różnicy ich języka, rytmu, przebiegu i teologii. Akty pobożności i dewocji ludowej powinny mieć swoje własne miejsce, ale zawsze poza Eucharystią i innymi sakramentami. Pierwszeństwo przysługuje zawsze niedzielom, uroczystościom oraz poszczególnym okresom i dniom liturgicznym. Trzeba także unikać nadawania pobożnym ćwiczeniom charakteru celebracyjnego. Powinny one zachowywać swój styl, prostotę i własne słownictwo (nr 13).
Język pobożności ludowej
Dyrektorium zwraca także uwagą na sam język słowny i obrzędowy pobożności ludowej. Zachowując prostotę i spontaniczność wyrazu, należy zwracać szczególną uwagę, aby wyrażał on prawdy wiary i misterium chrześcijańskie (nr 14).
Gesty, teksty i formuły
Cechą charakterystyczną pobożności ludowej jest bogactwo gestów, postaw ciała i symboli. Należą do nich dotykanie i całowanie obrazów oraz miejsc świętych, relikwii i przedmiotów sakralnych, pielgrzymki, procesje, składanie ofiar i wotów, modlitwa na kolanach i prostracja (leżenie krzyżem), noszenie medalików i wiele innych. Są to przekazywane z pokolenia na pokolenia zachowania związane z tymi formami pobożności. Jednak należy troszczyć się, aby nie były one jedynie zewnętrzną formą, bez wpływu na zachowanie moralne wiernych (nr 15).
Chociaż modlitwy i formuły dewocyjne nie podlegają tak ścisłym rygorom jak modlitwy liturgiczne, powinny być inspirowane tekstami Pisma św., liturgii, Ojców i Magisterium Kościoła, oraz zgadzać się z jego wiarą. Jeśli mają one charakter trwały i publiczny wymagają zatwierdzenia przez ordynariusza miejsca (nr 16).
Śpiew i muzyka oraz obrazy
Ważną rolę w pobożności ludowej spełnia także śpiew właściwy tradycji i kulturze danego narodu. Zachowując tradycyjne śpiewy, jeśli są zgodne z duchem Biblii i Kościoła, wskazane jest komponowanie nowych. W niektórych kulturach śpiewowi towarzyszą klaskanie dłoni, rytmiczne ruchy ciała i taniec. Formy te wyrażają ich wiarę i należą do miejscowej tradycji. Jednak tego rodzaju zachowań nie należy bezkrytycznie przenosić na inne środowiska wiernych, dla których są one obce lub nienaturalne (nr 17).
Duże znaczenie w pobożności ludowej maja również obrazy pomagające wiernym w przeżywaniu tajemnic wiary chrześcijańskiej. Według nauki Kościoła "cześć oddawana obrazom jest kierowana do osób, które te obrazy przedstawiają". 2 Należy zachowywać zasady Kościoła odnoszące się do ikonografii (por. KL 124-125), aby obrazy wyrażały prawdy wiary oraz odznaczały się prawdziwym pięknem. Dlatego do odpowiedzialnych za kościoły i oratoria należy troska o godność, piękno i jakość obrazów będących przedmiotem publicznej czci wiernych. Nie można dopuszczać obrazów i figur tworzonych z pobożności prywatnej, a faktycznie przeznaczonych do kultu publicznego. Do biskupa i kustoszów sanktuariów należy troska, aby także święte obrazki dla użytku wiernych, umieszczane w domach lub przez nich noszone nie były banalne czy nawet błędne teologicznie (nr 18).
Miejsca i czasy
Pobożność ludowa, wspólnotowa i prywatna, znajduje swoje miejsce modlitwy oprócz miejsc uprzywilejowanych, którymi są kościoły i sanktuaria w czasie pielgrzymek, także w domach, w miejscu własnego życia i pracy. Czasem takimi miejscami stają się również ulice czy place publiczne, w których ma miejsce manifestacja wiary (nr 19).
Pobożność ludowa w swoich różnorodnych formach związana jest również z rytmem dni i nocy, miesięcy i zmieniających się pór roku, ze szczególnymi dniami, radości lub smutku dla poszczególnych osób, ich rodzin lub nawet całych wspólnot (nr 20).
Odpowiedzialność i kompetencje
Za formy pobożności ludowej odpowiada przede wszystkim ordynariusz miejsca. On powinien je organizować, ukierunkowywać je na pogłębienie wiary, korygować i ewangelizować. Biskup ma także czuwać, aby nie mieszano ich z celebracjami liturgicznymi, 3 aprobować teksty modlitw i formuł związanych z publicznymi praktykami pobożności ludowej na terenie swojej jurysdykcji. Poszczególni wierni, duchowni czy świeccy, lub ich grupy, nie mogą narzucać własnych modlitw, formuł i inicjatyw do publicznego użytku bez zgody ordynariusza (nr 21).
Szczegółowe omówienie poszczególnych części Dyrektorium wymaga oddzielnych opracowań.
Z dokumentu II Polskiego Synodu Plenarnego 54. Sobór Watykański II zaleca, aby sztuka sakralna, dopuszczając bogactwo form artystycznych, utwierdzała wiarę i pobożność, a także aby odznaczała się raczej szlachetną prostotą niż przepychem. |
|---|