Agnieszka Rybacka-Glazer Zielona Góra, 02.12.2010

IFT, V rok

Natura pobożności ludowej i jej znaczenie w życiu Kościoła

Pobożność ludowa to, obok liturgii, różnorakie, bogate formy wyrażające w Kościele wiarę w Boga, miłość do Jezusa Chrystusa, Matki Bożej Maryi i świętych. O jej naturze i znaczeniu obecnie Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wypowiedziała się w Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania, które Jana Paweł II zatwierdził 14. grudnia 2001 roku. Dokument ten w ośmiu rozdziałach zajmuje się doprecyzowaniem terminologii, rozwojem pobożności ludowej w historii oraz jej relacji z liturgią, nauczaniem Kościoła o obu tych formach wyrazu wiary, oceną pobożności ludowej, miejscem pobożności ludowej w roku liturgicznym, modlitwami wstawienniczymi za zmarłych, czcią oddawaną Maryi, świętym i błogosławionym oraz pielgrzymkami i sanktuariami jako szczególnymi formami wyrazu pobożności ludowej.

W rozważaniach nad naturą i znaczeniem pobożności ludowej w życiu Kościoła nie można pominąć wyjaśnień terminologicznych i doprecyzowania ich. Dyrektorium podaje cztery różne określenia form kultu Bożego, które można określić jako „ludowe”. Pierwsze pojęcie to „nabożeństwa”, czyli publiczne lub prywatne przejawy pobożności chrześcijańskiej, które muszą być zgodne z duchem, normami i rytmem liturgii. Nabożeństwa powinny mieć odniesienie do Objawienia Bożego. Kolejny termin to „praktyki pobożne”, czyli różne zewnętrzne przejawy kultu (np. modlitwy, śpiewy, odwiedzanie szczególnych miejsc, medaliki, zwyczaje), ożywiane wewnętrzną wiarą, podkreślające relację wiernych do Trójcy Świętej. Następne pojęcie „pobożność ludowa” – to właściwe pojęcie, o którym mowa w Dyrektorium – oznacza różne przejawy kultu prywatnego lub wspólnotowego wynikającego z wiary chrześcijańskiej, które czerpią wzór z ducha i kultury własnego narodu. Ostatni termin to „religijność ludowa”, które odnosi się do uniwersalnego doświadczenia i pewnego wymiaru religijności obecnego w sercu każdego wierzącego oraz w kulturze danego narodu, współistniejących z objawieniem chrześcijańskim. Owe przejawy kultu muszą jednak zawsze pamiętać o prymacie liturgii w Kościele i służebnego charakteru pobożności ludowej, która przez swoje formy wyrazu powinna prowadzić do liturgii jako szczytu i centrum życia chrześcijańskiego.

Pobożność ludowa posiada swój charakterystyczny język (gesty, teksty, formuły), śpiew, muzykę, obrazy, a także miejsca i czasy. Język słowny i obrzędowy powinien zachowywać prostotę i spontaniczność, ale ma także wyrażać prawdy wiary i misterium chrześcijańskie. Bogactwo gestów, postaw ciała, symboli (np. dotykanie i całowanie obrazów, relikwii, miejsc świętych, przedmiotów sakralnych, pielgrzymki, procesje, składanie ofiar i wotów czy noszenie medalików) oraz tekstów i formuł modlitw w pobożności ludowej zajmuje szczególne miejsce. Nie powinny one być tylko zewnętrzną formą wyrazu wiary, ale winny mieć wpływ na zachowanie moralne wiernych praktykujących te przejawy religijności. Modlitwy i dewocyjne formuły powinny być inspirowane tekstami Pisma św., liturgii, Ojców Kościoła lub Magisterium Kościoła. Śpiew i muzyka, charakterystyczne i właściwe tradycji oraz kulturze danego narodu, odgrywają także ważną rolę w pobożności ludowej. Mogą im towarzyszyć rytmiczne ruchy ciała, klaskanie dłoni czy taniec, o ile należą do miejscowej tradycji. Nie należy jednak na siłę wprowadzać takich elementów w innych, nie przywykłych do tego środowiskach. Natomiast miejscami związanymi z pobożnością ludową mogą być domy wiernych, ulice lub place publiczne, w których w sposób wspólnotowy można manifestować swoją wiarę a czas łączy się z rytmem dni i nocy, zmieniającymi się porami roku, ze szczególnymi dniami radości lub smutku ważnymi dla osób, rodzin czy wspólnot. Podmiotem pobożności ludowej jest przede wszystkim rodzina, która przez modlitwę, lekturę i rozważanie słowa Bożego, przygotowanie do sakramentów, nabożeństwa i inne formy kultu, zwłaszcza kultu Matki Bożej, zwraca się do Boga. Innymi, również ważnymi podmiotami są różne bractwa i stowarzyszenia wiernych, które w swoich statutach przybrały sobie za cel wspieranie kultu chrześcijańskiego.

Jak zostało wspomniane wcześniej, formy pobożności ludowej przejawiają się przede wszystkim w kulcie Maryi i świętych, których liczne formy powstawały w średniowieczu i wiele z nich przetrwało do tej pory. Wyrażone są one głównie w uwielbieniu i oddawaniu czci relikwiom (ucałowanie, zdobienie ich kwiatami, noszenie ich w procesji), wizerunkom na obrazach, figurach czy płaskorzeźbach (wierni modlą się przed nimi, ozdabiają kwiatami, niosą w procesji, bądź zawieszają przy nich wota na znak wdzięczności). Najlepiej jest, gdy wizerunki świętych odzwierciedlają własną kulturę danego narodu i jemu właściwej pobożności ludowej, więc przedstawienia te powinny być realistyczne, ukazanie postaci łatwych do rozpoznania, uchwycenie charakterystycznych momentów życia świętego, z którym jest on kojarzony. Innymi, bardziej ukształtowanych w mentalności wiernych jako ludowe, wyrazami religijności są m.in. pielgrzymki do miejsc świętych (Ziemia Święta, groby Apostołów czy męczenników oraz miejsca związane z życiem i działalnością wielu świętych), litanie, modlitwy wstawiennicze w różnych potrzebach, nabożeństwa paraliturgiczne (adoracja Najświętszego Sakramentu, odmawianie różańca, nabożeństwa wielkopiątkowe upamiętniające Mękę Pańską). Ponadto w ramach pobożności ludowej kształtowała się poezja w językach narodowych lub przedstawienia o treściach związanych z tajemnicami roku liturgicznego (w Polsce znane są np. Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wiklowiecka, Pieśń-legenda o św. Stanisławie biskupie i męczenniku, Legenda o św. Wojciechu).

W życiu Kościoła pobożność ludowa jest żywą rzeczywistością, której źródłem jest stała i czynna obecność Ducha Świętego we wspólnocie. Celem tego typu pobożności jest uwielbienie Boga oraz zbawienie ludzi. Dlatego też Kościół szanował i nadal dostrzega wartość jej różnych form wyrazu. Posiada ona szczególne walory: 1. otwarcie na transcendencje, co wyraża się w poszukiwaniu kontaktu z Niepojętym; 2. pomoc w poszukiwaniu sensu i celu życia; 3. poczucie bezpieczeństwa i zbawienia wzmocnione przez tradycjonalność form; 4. Pogłębienie wzajemnych związków wspólnoty, integralność i aktywizowanie potrzeby człowieka do świętowania; 5. pojęcie całego człowieka i wszystkich dziedzin jego życia; 6. bliskość życia; 7. prostota w strukturze – sprawiają one, że pobożność ludowa w przystępny zwykłym prostym ludziom wyrażać wiarę, tworzyć więź z Bogiem przy wykorzystaniu obyczajów i przyzwyczajeń związanych z ich kulturą i dziedzictwem. To przenikanie się wzajemne objawienia chrześcijańskiego z dorobkiem kulturowym danego narodu, asymilacja lub inkulturacja pozwoliło przetrwać przekazom zasad chrześcijańskich w wielu narodach. Ponadto pobożność ludowa pomaga w zachowaniu wiary ludu Bożego i w podejmowaniu ciągłych inicjatyw ewangelizacyjnych, zwłaszcza gdy wierni są pozbawieni opieki duszpasterskiej lub potrzebują głębszego przeżycia swojej wiary.

Jan Paweł II, a za nim Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w tymże Dyrektorium, określa pobożność ludową mianem „prawdziwego skarbu ludu Bożego” [DL 61]. Nie można jest więc lekceważyć ani traktować z obojętnością czy pogardą, gdyż posiada wartości, które ubogacają zarówno liturgię jak i inne sfery życia Kościoła.

Pobożność ludowa jest ważnym sposobem wyrażania wiary tak pojedynczego wiernego jak i całego Kościoła, który korzysta z tego rodzaju form religijności. W Dyrektorium wiele razy podkreślany jest związek i zależność pobożności ludowej i liturgii, której ta pierwsza powinna być podporządkowana. Nie znaczy to jednak, że pobożność ludowa nie wnosi ważnego wkładu w życie Kościoła. Można wręcz wysunąć tezę, że codzienne życie człowieka wierzącego i jego religijność – o ile liturgia zajmuje miejsce centralne i jest on tego świadomy – kształtowana jest przez przejawy pobożności ludowej.