Rodzina w Âwiecie wspˇ│czesnym Tyszka , Rodzina w świecie współczesnym - jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa


Rodzina w świecie współczesnym - jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa

Zbigniew Tyszka

Wprowadzenie. Założenia metodologiczne poznawania rodziny. Rodzina a jednostka. Czynniki modelujące współczesną rodzinę. Autonomia człowieka wobec rodziny i ro­dziny wobec społeczeństwa. Funkcje rodziny i kierunki ich przemian.

Fundamentalne znaczenie rodziny dla społeczeństwa dostrzegane było już starożytności - świadczyć o tym mogą poglądy Arystotelesa na jej priorytetową rolę w życiu społecznym. Twórca socjologii August Comte uważał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo. Współcześni socjologowie i psychologowie dzięki swym precyzyjnym i pogłębionym badaniom scharakteryzowali istotne funkcje rodziny, jakie ona pełni w rozlicznych dziedzinach życia jednostki oraz w różnorodnych zbiorowościach ludzkich.

W drugiej połowie XX wieku, w miarę upływu dziesięcioleci utrwala się sformułowany w pierwszej połowie tegoż wieku pogląd, że współczesna cywilizacja stwarza w miarę swych postępów coraz większe zagrożenia dla rodziny, zakłócając jej funkcjonowanie i podkopując podstawy jej egzystencji (CC. Zimmermann 1948). Miałby to być uboczny, „mimowolny" skutek rozwoju najnowszej (szczególnie postindustrialnej) cywilizacji, która oprócz wielu dobrodziejstw ofiarowanych ludziom w krajach wysoko i średnio rozwiniętych (odpowiedni standard życia, oświaty, zabezpieczenia medycz­nego itd.), „ofiarowuje" także negatywne skutki swych postępów - negatyw­ne z punktu widzenia szeroko pojętej jakości życia.

Wymowny jest fakt, że Organizacja Narodów Zjednoczonych (także Kościół Katolicki) proklamowała rok 1994 Międzynarodowym Rokiem Ro­dziny. Wynika to niewątpliwie z dostrzeżenia niebezpieczeństw, na jakie narażona jest współczesna rodzina i z chęci zwrócenia uwagi na te niebez­pieczeństwa w celu zmobilizowania działań przeciw nim skierowanym.

Opierając się na licznych rezultatach badań (w tym również moich własnych, a także osiągnięciach moich współpracowników) chciałbym w niniejszym artykule pokrótce scharakteryzować sytuację rodziny w społeczeń­stwach współczesnych i kierunki jej przeobrażeń z uwzględnieniem zagrożeń, na jakie może napotykać. Na tym tle określę znaczenie rodziny dla jednostki i jej życiowego funkcjonowania oraz jej rolę w życiu społeczeństwa starając się zarazem określić efekty jej wadliwego funkcjonowania wynikającego ze współczesnych przesłanek społeczno-globalnych. Wskażę również na związki między procesami transformacyjnymi, reorganizacyjnymi i częściowo dezin-tegracyjnymi zachodzącymi w rodzinach społeczeństw średnio i wysoko rozwiniętych a zjawiskami patologii społecznej.

Zapoczątkowane w wieku XIX procesy industrializacji i urbanizacji w sposób wszechstronny, totalnie zmieniły życie społeczeństw w wieku XX . Wzmożona, industrialna produkcja podniosła wyraźnie stopę życiową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych. Coraz liczniejsze, rozrastające się instytucje przemysłowe i usługowe (z dziedziny usług materialnych i pozamaterialnych) potrzebowały coraz większej liczby coraz lepiej wykształconych pracowni­ków i zarazem odpowiednio przygotowanych zawodowo, co powodowało sukcesywne podnoszenie się poziomu wykształcenia i kultury społeczeństwa. Postępy medycyny oraz upowszechnienie opieki medycznej i higieny, to (wraz z polepszeniem sytuacji materialnej) powody znacznej poprawy sytu­acji zdrowotnej ludności wielu krajów i wydłużenia przeciętnej długości życia. Wywołana industrializacją ruchliwość geograficzna i społeczna lud­ności oraz heterogenizacja społeczeństw i społeczności stały się przyczynami rozluźnienia więzi wspólnotowych. Towarzyszyła temu heterogenizacja i relatywizacja norm etycznych i obyczajowych oraz wzorów życia. Konstato­wano narastanie atomizacji społecznej.

Cało­kształt wytworzonej sytuacji stwarza jednostce coraz lepsze obiektywne możliwości autonomicznego funkcjonowania, coraz mniej współokreślonego przez inne jednostki czy też zbiorowości. Te obiektywne możliwości wy­zwalają w jednostkach adekwatne do tych możliwości postawy i dążenia, tworzą podwaliny indywidualistycznej filozofii życia w świadomości po­szczególnych ludzi.

Należy jednak o tym pamiętać, że indywidualistyczne tendencje nie są w Europie wytworem współczesności. Indywidualistyczne idee podkreślające prymat jednostki i jej rozliczne uprawnienia powstały już w starożytności i legły u podstaw formowania się kultury europejskiej, która jest przeciwstawna azjatyckiemu kolektywizmówi. Współczesna cywilizacja jedynie roz­winęła, zintensyfikowała europejski indywidualizm dokonując zarazem jego upowszechnienia w społeczeństwach. Dawniej uwidaczniał się on wyraźniej tylko w niektórych stanach czy warstwach społecznych - z reguły wyższych i był ograniczony specyfiką minionych formacji społeczno-ekonomicznych.

Generalnie rzecz biorąc w Europie i Ameryce Północnej:

Coraz częściej formułowano tezę, że mamy do czynienia z kryzysem rodziny.

W drugiej połowie XX wieku dalszy intensywny rozwój nauki i związanej z nią coraz bardziej techniki spowodował dalsze, znaczące przeobrażenia społeczno-ekonomiczne i społeczno-kulturowe. Zaznaczył się na szeroką skalę rozwój działalności usługowej wspomagający rodzinę, zaspokajający potrzeby jej członków - zarówno materialne, jak i pozamaterialne. Wystąpił ogromny rozwój informatyki, komputery wkroczyły w większość dziedzin życia. Przepływ informacji spotęgował się wielokrotnie w skali poszczególnych społeczeństw globalnych i ich substruktur oraz w skali całego świata powo­dując zaistnienie „globalnej wioski".

Wzrost atomizacji społecznej powodowany jest w znacznej mierze przez rozwój techniki - automatyczne urządzenia zastępują również ludzi w wypełnianiu wielu funkcji, w coraz większej mierze mamy do czynienia z automatami zamiast z ludźmi. Nawet w domu rodzinnym każdy członek rodziny może znaleźć „zatrudnienie" w wolnych chwilach przy odrębnym urządzeniu spędzając w sposób atrakcyjny czas bez udziału innych osób. Narastają zagrożenia ekologiczne oraz zagrożenia społeczne wynikające z dalszego rozluźnienia więzi społecznych (szczególnie wspólnotowych) i zmniejszenia możliwości kontroli społecznej - także ze strony rodziny. Narastają przesłanki sprzyjające dezintegracji społecznej i rozwojowi zjawisk z zakresu patologii społecznej.

Możemy stwierdzić dalszy wzrost komfortu życiowego rodzin zarówno w zakresie dostępności do dóbr materialnych i kulturalnych, jak i usług z tego zakresu. Ogromnie wzrosło zabezpieczenie zdrowotne członków rodzin. Rozwinięto jeszcze bardziej i upowszechniono system opieki nad chorymi. Ogólnie rzecz biorąc determinizm biologiczny w życiu rodzin znacznie zmalał. Ogromnie zmalała śmiertelność kobiet w trakcie porodów, a także porodowa i poporodowa śmiertelność niemowląt. Rzadziej też wy­stępuje śmiertelność starszych dzieci oraz rodziców. Zmniejszyła się liczba owdowiałych żon i wdowców mających pod swoją opieką niedorosłe dzieci. Śmierć stała się znacznie rzadszym gościem w rodzinie - tym bardziej, że w Europie i Ameryce narody wyrosły już ponad poziom ogłupienia, które skłania do wyrzynania się nawzajem w imię podbojów lub nacjonalistycznych nienawiści (zdarzają się niestety, sporadyczne na szczęście wyjątki). Jest to też efekt najnowszego cywilizacyjnego postępu. Rozwój medycyny stał się też przesłanką powstania i rozpowszechnienia nowoczesnych środków antykoncepcyjnych, co przyczyniło się w krajach rozwiniętych do znacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego, a w skali rodziny - do zmniejszenia jej dzietności i radykalnego oddzielenia jej funkcji seksualnej od funkcji pro­kreacyjnej (współżycie seksualne może nie pociągać za sobą skutków pro­kreacyjnych). Większość małżeństw europejskiego kręgu kulturowego uznała pożycie seksualne za wartość autonomiczną, kontynuowaną również bez zamiarów prokreacyjnych. Ograniczeniu uległa więc funkcja prokreacyjna rodziny, co odzwierciedliło się w jej strukturze, stała się mniej dzietna.

Współczesna cywilizacja, współczesne rozwinięte społeczeństwa oferują jednostkom, członkom rodzin zwiększony zestaw dóbr związanych z życiem rodzinnym, a także konkurencyjne cele, które może podjąć jednostka. Jed­nostka ma możliwości realizowania swych indywidualnych celów i życio­wych programów niezależnie od interesów rodziny, bez konieczności liczenia się z jej dobrem i jakością życia jej członków. Nie odczuwa na ogół społecznie niegdyś sankcjonowanego obowiązku przedkładania dobra rodziny nad swoje własne i poza swoją rodziną nie spotyka się na ogół z dezaprobatą tej postawy. Co więcej, niejednokrotnie sama rodzina aprobuje jej pozarodzinne, indywi­dualne cele.

Kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Na randze znacznie zyskała satysfakcja z życia małżeńskiego i rodzinnego - stała się wysoko cenionym dobrem obwarowanym wymaganiami wobec członków rodziny. Brak tej satysfakcji usprawiedliwia w oczach poszkodowanych podjęcie kroków rozwodowych. Za podstawowy warunek satysfakcji małżeńskiej uznano długotrwałą miłość. Jeśli miłość wygaśnie, pewna część współmał­żonków czuje się upoważniona do ponownego poszukiwania szczęścia w na­stępnych związkach, dobro dzieci uznając za rzecz drugorzędną.

Drugim więc - obok indywidualizacji - ważnym zjawiskiem współczes­nego życia rodzinnego jest wzrost wymagań, co do jego jakości. Dawniej kładziono większy nacisk na instytucjonalny aspekt rodziny. Żywiono prze­konanie, że rodzina jest przede wszystkim instytucją powołaną do wykony­wania funkcji prokreacyjnej oraz opieki nad dziećmi i ich wychowywania. Była też traktowana jako instytucja organizująca i zapewniająca materialne warunki życia jej członkom. Obecnie toruje sobie drogę przekonanie, że życie małżeńskie ma wtedy jedynie sens, jeśli daje pełną satysfakcję współmałżonkom.

Indywidualizacja wewnątrzrodzinna oraz dążność do wysokiej jakości rodzinnego życia uzupełniają się i wzmacniają nawzajem. Naczelnym dobrem w oczach ludzi stała się nie tyle trwałość rodziny, ile jakość życia w jej ramach. W razie trudności powstałych w życiu rodzinnym te dwie tendencje wspomagają się w nasileniu odczuwania złej jakości życia rodzinnego, co sprzyja konfliktom, dezorganizacji rodziny i rozwodom.

Generalnie rzecz biorąc, możemy obecnie zaobserwować w skali między­narodowej:

  1. wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów;

  2. wzrost zatrudnienia kobiet nie tylko z pobudek ekonomicznych (dążność do cieka­wszego życia, samorealizacja);

  3. relatywne zmalenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne);

  4. indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań;

  5. dyferencjacja norm i wartości u poszczegól­nych członków rodziny - nawzajem w stosunku do siebie.

Popatrzmy teraz na przeobrażenia i rolę współczesnej rodziny poprzez pryzmat wypełniania przez nią ważniejszych funkcji.

O funkcji seksualnej i zmianie jej relacji do funkcji prokreacyjnej już pisaliśmy. Odnotować można dość znaczny wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Mimo to współżycie seksualne w relacjach małżeńskich jest bardziej cenione niż w przeszłości. W cenie jest jakość przeżyć, pełna satysfakcja seksualna obojga małżonków. W przeszłości żony miały mniejsze wymagania pod tym względem od mężczyzny, ale kobieca „rewolucja seksualna" (tak to nazwano) podwyższyła wyma­gania kobiet, uświadomiwszy im możliwości uzyskiwania większej satysfakcji seksualnej. Brak wystarczającej satysfakcji seksualnej jednego lub obojga współmałżonków jest obecnie znacznie bardziej konfliktogenny niż w przeszłości.

W zakresie funkcji materialno-ekonomicznych coraz bardziej uwidacznia się partykularyzacja dochodów członków rodziny. Dotyczy to szczególnie rodzin pracowniczych. W bardzo wielu przypadkach zarobkują oboje małżonkowie; nierzadko też zwiększają dochody rodzinne dorastające dzieci. Do wspólnej „kasy" rodziny trafia tylko część uzyskanych pieniędzy, reszta pozostaje w gestii poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczana na indywidualne cele.

Daje się zaobserwować ograniczenie kontrolnej funkcji rodziny. Współ­czesne warunki życia (szczególnie miejskiego i wielkomiejskiego - a nastąpił przecież kolosalny rozwój miast) nie sprzyjają roztoczeniu przez rodzinę nieformalnej kontroli nad swymi członkami (anonimowość jednostki poza domem, atomizacja społeczna, zmniejszenie się uprawnień kontrolnych ro­dziny na skutek autonomizacji jej członków, zwiększenie się czasu przeby­wania poza domem rodzinnym). A więc także problem poprawnej i skutecznej socjalizacji - w tym również socjalizacji rodzinnej - należy uznać za jeden z najistot­niejszych problemów współczesności.

Socjalizacyjno-wychowawcza funkcja rodziny uległa w czasach cywilizacji współczesnej znacznym przekształceniom. Jej zakres uległ zawężeniu ze względu na obszar działania innych instytucji, ale w tym zawężonym zakresie zwiększyły się znacznie jej socjalizacyjno-wychowawcze zadania ze względu na bardziej skomplikowane warunki społeczne świata współczes­nego i zwiększone wymagania edukacyjne. Ze względu na zasadniczą rolę socjalizacji prymarnej w rozwoju człowieka rodzina odgrywa kluczową rolę w tej socjalizacji.

Uwidoczniła się wyraźna emancypacja dzieci w rodzinie, zwiększył się ich zakres swobody i niezależności - zwłaszcza jeśli chodzi o młodzież. Relatywnie zmniejszył się świadomy wpływ rodziców na dzieci, ale w zacznie mniejszej mierze uległy zmniejszeniu wpływy wewnątrzrodzinnej spontani­cznej socjalizacji. Rodzina w dalszym ciągu silnie oddziałuje na dzieci, jakkolwiek nastąpiła w jej ramach indywidualizacja oddziaływań ze względu na różnicowanie się postaw życiowych matek i ojców oraz ich działań wychowawczych. Procesy te silniej zaznaczają się w innych krajach niż w Polsce.

O zmianach funkcji kulturalnej w rodzinach współczesnych była już mowa. Warto jeszcze zaakcentować, że nastąpiło zróżnicowanie aktywności kulturalnej członków rodziny, nawet na terenie domu rodzinnego.

Ogromnie zyskała na znaczeniu emocjonalno-ekspresyjna funkcja rodziny, między innymi ze względu na wzrost rangi uczuć wyższych w rodzinie (miłość). Innym powodem tego zjawiska są coraz mniejsze możliwości współczesnego człowieka w zakresie uzyskania emocjonalnego wsparcia ze strony innych grup wspólnotowych poza rodziną. Rodzina w coraz większej mierze jest środowiskiem utrzymującym równowagę emocjonalną człowieka, zapewniającym mu higienę psychiczną i poczucie bezpieczeństwa. Im rodzina jest mniej zdezorganizowana i konfliktowa, tym skuteczniej wypełnia funkcję emocjonalno-ekspresyjna wobec swych człon­ków.

Obecnie obserwujemy też znaczne zmiany w świadomości społecznej dotyczącej życia rodzinnego i seksualnego. Dostrzegalna jest coraz większa wyrozumiałość dla przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Wzrosła znacznie tolerancja wobec osób rozwiedzio­nych, niezamężnych matek oraz par niezalegalizowanych. Wzrosła tolerancja wobec homogenicznych związków seksualnych (względnie trwałe pary ko­biece lub męskie). Znalazło to ostatnio wyraz w prawodawstwie niektórych krajów - stworzono prawne możliwości legalizacji takich związków.

Rodzina - szczególnie w Polsce - zyskała w oczach ludzi na wartości. Indagowani respondenci - bez względu na swój status społeczny i wykształcenie - w ramach swego systemu wartości na ogół na pierwszym miejscu umieszczają rodzinę. Wynikałoby stąd, iż ludzie prawidłowo oceniają rolę rodziny w swym życiu. Mimo wszystkich naszych obaw odnoszących się obecnie do kondycji rodziny ten fakt przy­czyniać się może do umiarkowanego optymizmu.

Z tego, co powyżej napisano, wynikają określone wnioski dotyczące przemian struktury rodziny współczesnej. W tych przemianach uwidaczniają się przede wszystkim cztery procesy, cztery zjawiska:

  1. autonomizacja członków rodziny,

  2. ich egalitaryzacja,

  3. malenie spójności i dezintegracja rodziny oraz

  4. patologizacja społeczna i psychospołeczna jednostek mająca istotne reperkusje w życiu rodzinnym.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Pilch Lepalczyk Pedagogika Społeczna - opracowanie, rozdz 8, Rodzina we współczesnym świecie - jej z
Alternatywne formy życia rodzinnego w świecie współczesnym, SOCJOLOGIA, I semestr cz2
Rodzina w Świecie Współczesnym
Alternatywne formy życia rodzinnego w świecie współczesnym, SOCJOLOGIA, I semestr cz2
Niepokoje o rodzine w swiecie wspolczesnym
Andrzej Stoff, Przemiany funkcji literatury w świecie współczesnym a jej zobowiązanie wobec człowiek
Olimpiada o Polsce i swiecie wspolczesnym etap okregowy 2006, Wiedza o społeczeństwie
Olimpiada Wiedzy o Polsce i Swiecie Wspolczesnym etap szkolny 2006, Wiedza o społeczeństwie
71 Zimotrwałość ; jej znaczenie dla produkcji roślinnej
W3 Fauna i jej znaczenie dla człowieka, plazy i gady
W4 Fauna i jej znaczenie dla człowieka, ptaki czI
przedmiot historii gospodarczej i jej znaczenie dla ekonomis STIMIPYHMXMQX55KAIUKMYSSUS6R7342JJ752IA
Grupy rówieśnicze i jej znaczenie dla środowiska wychowawczego, referaty
zabawa w wieku przedszkolnym i jej znaczenie dla rozwoju dziecka autor monika wysocka (1)
Biologia Aktywność ruchowa i jej znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu
Komunikacja nauczyciel – uczeń i jej znaczenie dla

więcej podobnych podstron