„Grupy rówieśnicze i jej znaczenie dla środowiska wychowawczego”

Grupa jako zjawisko społeczne jest obecna w refleksji człowieka od czasów Arystotelesa. Ary­stoteles w Polityce metodą porównań i opozycji buduje model grupy mniej­szej; gminy lub rodziny. Doszukując się analogii i przeciwieństw grupy wielkiej - państwa i grup małych określa strukturę i główne funkcje rodziny jako najmniejszej komórki społecznej. Jednostka ludzka w ciągu swego życia należy do różnych grup społecznych. Są to małe grupy liczące po kilka osób, grupy znacznie większe obejmujące kilkanaście lub kilkadziesiąt osób i grupy bardzo duże, takie jak zrzeszenia, towarzystwa. Pojęcie grupy definiowane jest różnie przez różnych autorów. Jedni definiują ją w sposób bardzo ogólny, inni bardziej szczegółowo. Zdaniem J. Szczepańskiego „grupa społeczna jest pewną ilością osób powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadającą pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności”. Szerszy zakres ma następująca definicja: „grupa to dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które mają wspólne normy, wspólny cel i tworzą rozwiniętą strukturę grupową” Wychowawczy i psychologiczny kontekst pojęciowy „grupy" pojawił się w refleksji pedagogów wcześniej nim pojęcie to weszło w obszar zaintere­sowania badawczego i analitycznego socjologów. Przedstawiciele socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Dla pedagogów jego działania były bardzo praktyczne. Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup rówieśniczych. W pierwszym okresie kontaktów dziecka z matką kształtują się jego potrzeby ; bezpieczeństwa, akceptacji, które decydują o dalszym rozwoju. W przypadku tak rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się ze względu na istnienie bliskich więzi. . Jest to więc naj­częściej grupa pierwotna, ale też grupy rówieśnicze np. organizacje młodzieżowe, które mają charakter grup wtórnych, celowych. Każdy człowiek podczas całego swojego życia uczestniczy nie tylko w jednej ale za to w wielu grupach rówieśniczych. Pojęcie grupy pierwotnej wprowadził Charles Horton Cooley- socjolog amerykański, który o grupie pierwotnej pisze tak ; „Przez grupy pierwotne rozumiem grupy charakteryzujące się współ­pracą i bezpośrednim kontaktem twarzą w twarz. Są one pierwotne pod wieloma względami, przede wszystkim jednak ze względu na swą fun­damentalną rolę w kształtowaniu społecznej natury i ideałów jednostki. Psychiczny rezultat bezpośredniego kontaktu stanowi tego rodzaju ze­spolenie się indywidualności w jedną całość, że wspólne życie i wspólne cele grupy, w pewnym przynajmniej zakresie, stają się treścią jaźni indywidualnej. W najprostszy chyba sposób można określić tę całość za pomocą zaimka «my»; zakłada on stopień sympatii oraz wzajemnej identyfikacji, którego naturalnym wyrazem staje się wyrażenie «my». Człowiek żyje w poczuciu łączności z całością i to uczucie wyznacza głównie jego dążenia” co oznacza że jest zbiorowością w której kontakty odbywają się twarzą w twarz. Przynależność do nich staje się elementem tożsamości człowieka. Są uniwersalne w każdym społeczeństwie i dla każdej jednostki. Z tą grupą stykamy się jako z pierwszą. Mają na nas najsilniejszy wpływ socjalizujący. Traktowane są przez ludzi jako szczególnie ważne, stanowiąc obszar szczególnie silnych identyfikacji. Wyróżnić można rodzinę, która występuje wszędzie i obecna jest w każdym etapie rozwojowym człowieka. Bark rodziny powoduje zahamowanie prawidłowego rozwoju i wychowania. Musi więc być grupą trwałą. Ma zapewniać pomyślność każdemu z członków rodziny. J. Szczepański potwierdza znaczenie rodziny jako grupy pierwotnej ; „ Trzeba raz jeszcze podkreślić doniosłość grup pierwotnych i grup nieformalnych. Procesy w nich zachodzące stanowią istotę treści życia społecznego, tzn. w nich powstają i w nich zostają zaspokojone najważniejsze potrzeby i dążenia, które stanowią mechanizm napędowy zachowań jednostek”. Na rozwój i proces wychowania jednostki bardzo szybko zaczyna wywierać wpływ grupa rówieśnicza. Dzieci od najmłodszych lat łączą się w różne grupy. Początkowo są to małe i niewinne grupy w których się bawią . Z biegiem czasu grupa zaczyna wywierać większy nacisk i związek co niezwykle wyraźnie da się zauważyć w tzw „paczkach” gdzie zasady są określone z góry. Więź pomiędzy poszczególnymi osobami z grupy jest dosyć silna, a ich wzajemna solidarność - wysoka. W takiej grupy mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie poszczególnych jej członków. W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Biorąc pod uwagę kontakty społeczne można wyodrębnić 4 podstawowe typy grup rówieśniczych :
- rówieśniczy krąg towarzyski - mała najwyżej kilkunastoosobowa grupa bez organizacji wewnętrznej , więź społeczna oparta jest na związkach uczuciowych i stosunkach towarzyskich . Młodzież skupiona w kręgu wspólnie spędza wolny czas wypełniony różnymi formami kontaktów towarzyskich . Zbyt duża aktywność jednostki w kręgu może spowodować jej zaniedbania w nauce i wykonywaniu obowiązków domowych ,
- rekreacyjna grupa działania - to również mała grupa skupiająca młodzież , wypełniająca czas wolny zabawą , różnymi formami rekreacji i sportu . Jednostka przyjmuje tu postawę solidarności i wzajemnej odpowiedzialności członków za siebie jak również udzielania pomocy innym .
- paczka - mała grupa społeczna złożona z członków danego kręgu , funkcjonująca poza jego strukturą i charakteryzująca się większą częstotliwością spotkań . Paczka składa się z kilku osób , które łączą wspólne zainteresowania , potrzeby , nawyki lub sympatia .
- banda - względnie trwała grupa nie dopuszczająca do interwencji i kontroli swej działalności osób postronnych . Więzi społeczne kształtują się w oparciu o wspólne interesy i zadania zaspokajające potrzeby zrzeszonych w niej członków .
Banda przypomina swoją działalnością paczkę , zależy jej członkom
jednak na osiągnięciu celów w zbiorowym działaniu . W bandzie jest wymóg większej lojalności , a przywódca wymaga bezwzględnego podporządkowania się pozostałych członków . Grupy rówieśnicze są ze względu na sposób powstawania grupami nieformalnymi . Tworzą się spontanicznie z chęci do wspólnego przebywania w określonym i akceptowanym przez wszystkich

Grupy te charakteryzują się :
- mało stabilną strukturą wyrażającą się w sieci powiązań i kontaktach interpersonalnych celu . - względną spójnością będącą wyrazem wewnętrznych więzi określanych dość często w silnym poczuciu „ my „ ,
- określonym statusem czyniącym grupę atrakcyjną dla jej członków - odrębnością wyrażającą się w wyraźnie określonym celu działania ,
- widocznym podziałem ról społecznych ,
- określoną i możliwą do przewidzenia długotrwałością funkcjonowania.

Grupa pierwotna:

- jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny

-każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków

-przeważają więzi osobowe

-występuje wzajemna identyfikacja

-grupa pierwotna jest grupą niewielką

-członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia

-grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy

-istnieje kontrola i określony system sankcji

-grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii

Grupa wtórna ;

- bardziej liczebne,

- mniej spontaniczne,

-zachowują większą anonimowość jednostek,

- dopuszczają głębokie różnice wartości i postaw swoich członków.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:

W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:

• grupy dziecięce, oparte na zabawie

• grupy młodzieżowe, paczki

• grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)

Te ostatnie stanowią grupę która zawiązała się w celu dokonania przestępstwa przeciwko jednostką i grupą. Posiadają one własne znaki i nazwy a także charakterystycznego przywódcę i nakazuje członkom ubieranie i zachowanie w określony sposób. Istnieją dziesiątki różnego rodzaju gangów, które przyprawiają wielu ludzi o drżenie i lęk.

Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:

• wewnętrzna hierarchia grupy

• system decyzyjny

• układ kanałów komunikacyjnych

• charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy

Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:

• przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy

• przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę

• panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego.

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

• kształtowanie aktywności jednostek

• kształtowanie więzi z innymi ludźmi

• ułatwianie kontaktów interpersonalnych

• zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania

• konstruktywne współzawodnictwo

• pobudzanie do rozwijania zainteresowań

• umożliwianie kontaktów towarzyskich

• zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych

• zapełnianie wolnego czasu

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:

Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.

Przemiany w znaczeniu grup formalnych ;

Najważniejszą jednostką w naszym procesie socjalizacji jest rodzina. Inna z grup jest klasa szkolna. To tam zachowanie nauczyciela wpływa na wyniki klasy.Szkoła to podstawowa instytucja oświatowo-wychowawcza w systemie edukacji. Zajmuje się kształceniem i wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych.Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.

Bibliografia:

1) Encyklopedia pedagogiczna W - wa 1993.

2) Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie, pod red. Tadeusza Pilcha, Ireny Lepalczyk, Żak, Warszawa 1995.

3)Pedagogika rodziny na progu XXI wieku : rozwój, przedmiot, obszary refleksji i badań, praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja W. Janke

4)Piotr Sztompka, Socjologia, Kraków 2002

5) http://www.wydawnictwowiedza.com/wiedza/wplyw-grupy-esej,35.html [dnia:06.11.2010r.]

6)Carol K. Oyster , Grupy, Poznań 2002

---