Problematyka Szkoły Jako Środowiska Wychowawczego
Wszyscy bierzemy udział w życiu środowiska społecznego. Jesteśmy od niego uzależnieni i równocześnie sami je kształtujemy. Stanowi ono dla człowieka źródło aktywnej i twórczej stymulacji , w jakiej zachodzą specyficzne zachowania.
Podstawowym środowiskiem wychowawczym jest szkoła oraz rodzina która wywiera wpływ na wytworzenie określonego systemu wartości. W rodzinie po raz pierwszy dziecko spotyka się z wartościami dobra i zła. Rodzice swoim zachowaniem i ocenami ukazują mu, co w życiu jest ważne, z czym należy się liczyć. Rodzina ma bardzo duży wpływ na siłę oddziaływującą kształtowania osobowości swojego dziecka.
Drugim ważnym po rodzinie środowiskiem młodego człowieka jest szkoła w której dziecko rozwija oraz kształtuje swoją osobowość. Wychowanie szkolne, do jakiego zobowiązany jest nauczyciel, możemy określić jako mądre towarzyszenie uczniowi na drodze jego rozwoju. Nauczyciele podczas pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, powinni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności:
aby stawali się samodzielni w wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego i innych, odpowiedzialność za siebie z odpowiedzialnością za innych, wolność własną z wolnością innych,
aby rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w świecie,
aby uczyli się szacunku dla dobra wspólnego.
aby mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów nauczania, jak i całej edukacji na danym etapie,
aby poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia swoich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie,
aby przygotowywali się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się,
aby kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów; umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów.
Nauczyciel - wychowawca chcąc kształtować osobowość swoich podopiecznych powinien reprezentować demokratyczny styl kierowania wychowawczego. Polega on na okazywaniu wychowankom życzliwości i zrozumienia, pozyskiwaniu ich zaufania i przyjaźni, a zwłaszcza umożliwianiu wysuwania własnych pomysłów i wspólnego podejmowania decyzji. Uczniowie są zachęcani do aktywności i samodzielności w wykonywaniu różnego rodzaju działań. Styl demokratyczny polega na utrzymaniu równowagi między prawami i obowiązkami uczniów. Dlatego też na młodych ludzi należy patrzeć w sposób integralny, we wszystkich sferach jego osobowości:, emocjonalnej, intelektualnej, w sferze rozwoju duchowego oraz w sferze fizycznej. Nauczyciel swoją działalnością ma możliwość wzmacniać rozwój swoich uczniów w tych sferach. W toku szkolnej nauki uczeń stopniowo poznaje kim jest, kształtuje coraz pełniejszy obraz samego siebie, rozpoznaje swoje talenty i ograniczenia oraz uczy się akceptować siebie takim jakim jest. Równocześnie otrzymuje od wychowawcy cenną podpowiedź kim może być, jak rozwinąć w sobie to, co najwartościowsze.
Szkoła ponosi odpowiedzialność za młode pokolenie, za poziom jego wychowania. W życiu dziecka szkoła jest pierwszą instytucją, której rygorom musi podlegać. W każdej szkole uczeń - wychowanek poszerza z roku na rok zasób indywidualnych doświadczeń, zdobywając wiedzę oraz kształtując normy i wzory zachowania. Szkoła wychowuje w sposób zamierzony, ukierunkowany na określone cele, w sposób profesjonalny, wykorzystując wiedzę i doświadczenie pedagogiczne nauczycieli. Jednakże w szkole zachodzą również procesy wychowania niezamierzonego, oddziaływania spontaniczne, kształtujące osobowość dzieci i młodzieży. Kontakty koleżeńskie i przebywanie z wychowawcami na lekcjach i poza lekcjami powoduje powstawanie bądź pogłębianie zainteresowań, kształtowanie się poglądów i przekonań. Właściwie prowadzona praca wychowawcza szkoły może pomóc w przezwyciężaniu tych zagrożeń. W szkole uczeń codziennie przebywa średnio 4-5 godzin. W tym czasie szkoła przejmuje nad dziećmi i młodzieżą całkowitą opiekę, polegającą na zaspakajaniu potrzeb swych wychowanków. Jednak najwięcej uwagi w procesie edukacji szkolnej poświęca się potrzebom intelektualnym. Cały system szkolny nastawiony jest na przekazywanie wiedzy i kształcenie umiejętności. Temu celowi służy nawet wystrój sal lekcyjnych, który ma kierować uwagę ucznia na ogromne możliwości ludzkiego umysłu, ma budzić zainteresowania wiedzą. W szkole powinny być też zaspakajane potrzeby społeczne. W tym celu należy tworzyć odpowiednie warunki do powstawania wspólnot uczniowskich, pozytywnych grup koleżeńskich, dążących do osiągania wspólnych celów. Chodzi bowiem o to, aby każdy uczeń znalazł oparcie w grupie rówieśniczej. W kwestii wychowania szkolnego istotne jest również to, iż realizowane jest ono w oparciu o wzory reprezentowane przez poszczególnych nauczycieli - wychowawców. W najwcześniejszym okresie życia funkcjonują wzory rodziców. Dziecko naśladując mamę lub tatę uczy się właściwego stosunku do otaczającej rzeczywistości, zdobywa podstawowe umiejętności, uczy się wartości, naśladuje stosunek do ludzi. Uczęszczając do szkoły, w pewnym stopniu odcina się od rodziców. Uznanie zdobywa dobry nauczyciel, dobry kolega. Przy czym, jeżeli nauczyciele wykazują wysoki poziom kultury pedagogicznej, to szkolna atmosfera panująca w placówce zachęca do wspólnej pracy i taką szkołę się lubi.
Każde dziecko stając się uczniem wchodzi w kontakt z rówieśnikami, nauczycielami i innymi pracownikami szkoły. Aby przystosować się do nowego środowiska musi poznać i podporządkować się zasadom postępowania obowiązującym w szkole. Przez to uczy się dokonywania wyborów i wartościowania. Niekiedy normy wpajane w szkole nie są respektowane w środowisku rodzinnym. Tymczasem najwłaściwszym układem dla prawidłowego rozwoju społeczno - moralnego dziecka jest taki układ, w którym wzory zachowania i wartości uznane za najważniejsze są podobnie oceniane przez rodzinę i szkołę. Wówczas dziecko może ufać dorosłym i akceptuje normy moralne i wartości, które mu wpajają. Natomiast jeśli dorośli nie są zgodni w wartościowaniu moralnym, prowadzi to najczęściej do zagubienia się dziecka w systemie norm i wartości oraz do zachowań kompromisowych i konformistycznych.
W ostatnich latach, w skutek ogromnych przeobrażeń politycznych, społecznych i gospodarczych, nastąpił wyraźny wzrost negatywnych zachowań społecznych. Wśród dzieci i młodzieży wzrosła liczba oraz ciężar gatunkowy zachowań agresywnych w społecznościach rodzinnych i rówieśniczych, wspólnotach szkolnych, lokalnych. Agresywnym zachowaniom młodzieży towarzyszy głęboki kryzys więzi międzyludzkich, postaw interpersonalnych oraz autorytetu i zaufania do dorosłych, szczególnie spoza kręgu domu rodzinnego.
Rozpoznanie czynników wpływających na destrukcyjne zachowanie dzieci i młodzieży jest bardzo ważnym etapem na drodze do podjęcia działań wychowawczych. Czynniki te mogą być usytuowane także w środowisku szkolnym. Zalicza się do nich:
brak osobowego, podmiotowego podejścia do uczniów, nastawienie na klasę (grupę) i jej globalne sukcesy, a nie na pojedynczego ucznia,
nieangażowanie się nauczycieli w kształtowanie osobowości i charakteru uczniów, pomijanie problemów moralnych w dydaktyce szkolnej,
ucieczka od działań wychowawczych, szczególnie tych, które zakładają uwyraźnienie wartości i uczą ich urzeczywistniania,
brak wyraźnych wzorców osobowego odnoszenia się do innych ludzi, mówienie o sprawiedliwości, miłości, uczciwości, życzliwości bez możliwości zauważenia przez uczniów człowieka sprawiedliwego, życzliwego, uczciwego itp.,
trudności nauczycieli ze sprecyzowaniem i realizowaniem ogólnych celów wychowawczych szkoły, wyrażających jeden, najważniejszy - "pomóc człowiekowi być coraz bardziej człowiekiem".
Odniesienia osobowe między nauczycielami i uczniami odgrywają rolę decydującą w procesie wychowania. Od nich przede wszystkim zależy ocena szkoły przez uczęszczających do niej uczniów. Życzliwy stosunek nauczyciela do ucznia i sprawiedliwość w ocenia jego osiągnięć to elementy przez pryzmat których, uczeń ocenia szkołę.
Duża ilość czasu jaką uczniowie spędzają w szkole wymusza zwrócenie uwagi pedagogów na ich środowisko rówieśnicze. Uczeń poddawany jest wpływom grupy rówieśniczej, aprobacie i dezaprobacie kolegów. Brak dostatecznej kontroli tego, co dzieje się wśród rówieśników ze strony nauczycieli, otwiera drogę niepożądanym oddziaływaniom. Nasilają się wówczas zachowania patologiczne. Będąc świadkiem tworzenia się i rozwoju grup rówieśniczych w klasie, wychowawca może wywierać pozytywny wpływ na ich funkcjonowanie. Może też sam poprzez propozycje działań pozalekcyjnych być inicjatorem tworzenia pozytywnych grup.
Wzajemne poznanie i zbliżenie nauczyciela - wychowawcy i ucznia - wychowanka rzadko następuje w szkolnej ławce czy przy tablicy. Przyjacielskie układy między rówieśnikami i głębokie przyjaźnie również łatwiej rodzą się w innych sytuacjach niż lekcja szkolna. Potrzebne są ku temu specyficzne warunki: atmosfera pozbawiona lęków, czas przeznaczony na swobodną rozmowę. Sprzyjają zbliżeniu wspólne przedsięwzięcia, a nawet wspólne trudy. Takie warunki mogą zaistnieć na lekcjach realizowanych poza szkolnymi murami, na zajęciach pozalekcyjnych, pracach na rzecz szkoły, a w szczególności na wspólnych wyjazdach klasowych. Wspólnota zawiązuje się też w szkolnej samorządności. Chodzi tu o każdą samodzielną, spontanicznie podjętą ale zorganizowaną działalność uczniów. Samorządność jest niezbędnym czynnikiem dojrzewania do podejmowania społecznej odpowiedzialności. By szkoła mogła być twórczym środowiskiem wychowawczym, kształtującym osobowość dziecka, musi sprostać stawianym jej wymaganiom i zadaniom. Zadania środowiska szkolnego można ująć w trzy grupy problemów: przygotowanie wychowanków do życia w świecie wciąż zmieniającej się cywilizacji i nowych stosunków międzyludzkich, wdrażanie do demokratycznych form życia zbiorowego, oraz przyswajanie przez uczniów zasad moralności opartej na wartościach ogólnoludzkich.
Pierwsza grupa zadań dotyczy takiego kształcenia, które uczy samodzielnego myślenia, racjonalnej organizacji pracy, aby w pełni móc korzystać ze zdobyczy cywilizacji. Nauczaniu powinno towarzyszyć uczucie radości płynącej z odkrywania nowych, nieznanych zjawisk i zdobywania wciąż nowych umiejętności. Znacznie większą wartość ma obudzona wiara we własne siły, umiejętność samodzielnego poszukiwania wiedzy niż samo bezmyślne przyswajanie pamięciowego materiału. Każdy uczeń powinien mieć możność uzyskania sukcesu na miarę własnych możliwości. Drugim ważnym celem stojącym przed szkołą jest przygotowanie swoich podopiecznych do życia w warunkach demokracji. Można to osiągnąć przez demokratyczną organizację pracy i życia w szkole. Zbiorowość szkolną tworzą nauczyciele, uczniowie, ich rodzice i cała infrastruktura. Każdy z tych elementów jest ważny dla prawidłowego działania szkoły. Powinni one funkcjonować na zasadzie ścisłej współpracy, respektując wzajemnie swoje prawa, obowiązki i odpowiedzialność.
Trzecia grupa zadań realizowanych przez szkołę odnosi się do wychowania moralnego. W ogólnoludzkiej moralności największą uwagę przypisuje się godności człowieka, potrzebie otwarcia jednostki na sprawy innych ludzi. W szkole powinno się tworzyć atmosferę życzliwych interakcji między wychowawcami i wychowankami oraz między rówieśnikami. Ucznia należy z całą powagą traktować jako podmiot poszukujący i zdobywający wiedzę, a nie jako przedmiot, który trzeba napełnić wiedzą. Szkoła powinna być instytucją w pełni akceptowaną przez uczniów, rodziców i nauczycieli. Szkołę w pełni może zaakceptować i polubić tylko ten uczeń, który rozumie, że jest ona niezbędna nie dlatego, że tak zdecydowały osoby dorosłe, ale dlatego, że jest konieczna dla jego pełnego rozwoju osobistego.
By taka rzeczywistość mogła zaistnieć niezbędne jest pełne zaangażowanie uczących się w to wszystko, co stanowi treść instytucji szkolnej. Jedynie praca oparta na współdziałaniu uczniów z nauczycielami i rodzicami ma sens i wartości wychowawcze, czyli umożliwia osiągnąć najlepsze efekty. Działania dydaktyczno - wychowawcze szkoły będą skuteczne wówczas, gdy zostaną zintegrowane z pracą wychowawczą rodziny. Taka współpraca nie zawsze jest sprawą łatwą i prostą. Zdarza się, że pracujący rodzice cały ciężar wychowania zrzucają na szkołę, nie zdając sobie sprawy z konsekwencji takiego postępowania. Czasami szkoła skupia się też jedynie na nauczaniu, pomijając kwestię wychowania. Wszelkie wysiłki wychowawcze zarówno ze strony rodziny, jak i szkoły powinny zmierzać w jednym kierunku, w kierunku kształtowania dojrzałego, odpowiedzialnego człowieka, który odnajdzie swoje właściwe miejsce w dzisiejszym świecie.
Wychowanie człowieka zawsze wymaga trudu i poświęcenia wielu osób. Od jakości wychowania zależy jakość życia poszczególnych osób, rodzin a także społeczeństw. Młody człowiek tylko wtedy potrafi mądrze pokierować swoim życiem, jeśli oprócz zdobytej wiedzy będzie rozumiał siebie, świat i będzie wiedział, jak postępować, pozostając w zgodzie z własnymi przekonaniami.
Bibliografia:
1. Łobocki M., ABC wychowania, Warszawa 1992.
2. Encyklopedia pedagogiczna W - wa 1993. 3.Kubik W., Rodzina - Szkoła - Kościół, Kraków 2000. 4. Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie, pod red. Tadeusza Pilcha, Ireny Lepalczyk, Żak, Warszawa 2003. 5. Marynowicz-Hetka E., Pedagogika społeczna, t. 2, Warszawa 2007.