Komunikacja nauczyciel – uczeń

i jej znaczenie dla procesu

dydaktyczno- wychowawczego

Dialog towarzyszy nam od

pierwszych chwil po urodzeniu,

przyjmując początkowo formę

niewerbalną(mimika, uśmiech, płacz). Od

zdolności

i jakości komunikacji zależy nawiązywanie kontaktu

z otoczeniem, budowanie więzi i relacji z rodzicami

i innymi ludźmi.

M. Sawicki zwraca uwagę, że w szkole mowa winna

mieć postać dialogu opartego na duchowej

bliskości osób, na zmniejszaniu się dystansu

między duszą dziecka a duszą nauczyciela.

Niewątpliwie warunkiem redukowania owego

dystansu jest otwartość, elastyczność

nauczyciela i jego partnerska postawa,

uwzględniająca równorzędność podmiotową obu

stron,

co jednocześnie jest dużym wyzwaniem.

J. Rudański twierdzi, że decyzja przyjęcia postawy

partnerskiej względem swoich podopiecznych nie

jest łatwa, wiąże się bowiem z wieloma

trudnościami, do których zalicza: konieczność

rezygnacji z ocen, nienarzucanie się,

samokontrolę, konieczność znoszenia barier,

wyzwolenie się ze schematu nauczyciel-uczeń

oraz potrzebę wybiegania w przyszłość i

niespieszenia się. Osiągnięcie pozytywnych

efektów dialogu wymaga przyjęcia pewnych

zasad, a w szczególności ta , która mówi, że

nawiązując dialog należy opierać się na

akceptacji, a nie ocenianiu uczniów.

Komunikacja między nauczycielem i uczniem

odbywa się w różnych sytuacjach dydaktycznych i

wychowawczych. Najczęściej związana jest z

procesem nauczania i dotyczy przekazywania oraz

odbierania komunikatów w postaci wiedzy

przekazywanej podczas zajęć edukacyjnych z

danego przedmiotu.

Ponadto ma miejsce w czasie wolnym od

lekcji, np. podczas przerw, uroczystości

szkolnych, przygotowania wspólnych

przedsięwzięć, a także w czasie

organizowanych przez nauczyciela

wycieczek czy imprez klasowych.

Przykłady te wskazują na różne okoliczności oraz

warunki wzajemnego komunikowania się.

Odpowiednia komunikacja to komunikacja skuteczna,

w czasie której uczeń czuje komfort fizyczny i

psychiczny. Niezwykle ważne jest wówczas aktywne

słuchanie tego, co ma on do powiedzenia i zwracanie

uwagi na to, w jaki sposób to robi. Prawem ucznia

jest być w tym zakresie niedoskonałym,

a obowiązkiem nauczyciela niwelowanie wszystkich

czynników utrudniających właściwą komunikację.

Właściwa komunikacja między nauczycielem a

uczniem często zapobiega sytuacjom

niepożądanym; może łagodzić agresję,

zwiększać u młodzieży poczucie własnej

wartości, inspirować twórczą aktywność,

podejmowanie trudu rozwiązywania

problemów

i radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Może

pomóc

w nawiązywaniu właściwych relacji z innymi

dorosłymi, a czasami – złagodzić

nieporozumienia, nawet te rodzinne.

Kompetencja komunikacyjna według Jurgena

Habermasa polega na tym, że „uczestnik

komunikacji potrafi nie tylko formułować zdania

gramatyczne, lecz również: wyrazić w taki

sposób swe intencje, ażeby językowa ekspresja

odzwierciedlała, to co się ma na myśli, odbierać

w taki sposób treści wypowiedzi, ażeby oddawała

lub nazywała ona pewne doświadczenie czy

pewien fakt, wykonywać akt językowy w taki

sposób, ażeby spełniło to uznawane normy”

Podmiotowy charakter komunikacji edukacyjnej wyraża się

uczestnictwem nauczyciela i ucznia we wspólnym

ustalaniu celów i zadań, ich realizowaniu i rozwiązywaniu

problemów oraz w procesie kontroli i oceny. Proces

komunikacyjny pomiędzy nauczycielem a uczniem

możemy rozpatrywać jako akt nadania i odbioru informacji.

Wyróżniamy dwa style porozumiewania się: - styl

partnerski – komunikowanie się jest skoncentrowane na

własnej osobie jak i osobie współrozmówcy;

- styl niepartnerski – komunikowanie się

nie jest skoncentrowane na własnej osobie.

Z dydaktycznego punktu widzenia stosowanie

partnerskiego stylu porozumiewania się przez

nauczyciela daje możliwości wzajemnego

porozumiewania się, a tym samym wpływa na

kształtowanie się pozytywnego stosunku

schematu nauczyciela. Komunikaty mogą istnieć

samodzielnie, natomiast bez nich nie może być

reakcji między nadawcą a odbiorcą. Jakość

procesu komunikacyjnego ocenia się najczęściej

według jego efektu słownego. Komunikacja jest

tym doskonalsza im więcej wiedzy zawierają

komunikaty.

Nauczyciel i uczniowie wspólnie tworzą kontekst

społeczny czy system porozumiewania się. W procesie

komunikacyjnym istotną rolę pełnią informacje zwrotne.

Do informacji zwrotnych możemy zaliczyć: pochwałę,

krytykę, modyfikację wypowiedzi, dyscyplinowanie,

wymowę, podziękowanie. Rozmowa jest najczęstszą

formą kontaktu między ludźmi dlatego też w sytuacjach

edukacyjnych może ona być elementem kształcącym i

sprawnościowym przypisanym nauczycielowi, ale może

również łączyć się ze stymulacją własnej aktywności

dziecka.

By rozmowa stała się rozwinięciem i stymulacją kontaktu

między nauczycielem i uczniem, należy pamiętać, że:

rozmowa może być elementem sprzyjającym osiąganiu

powodzeń i zapobieganiu niepowodzeniom,

pokonywaniu trudności i łagodzeniu stresu szkolnego;

rozmowa nie zastąpi metod nauczania, lecz może być

elementem wspomagającym ich działanie; rozmowa w

szkole udaje się nie w każdych warunkach, nie z

każdym uczniem i nie zawsze; organizuje się i

przebiega wspólnie, lecz wymaga pozwolenia na nią

zarówno ze strony nauczyciela jak i dziecka.

Podstawowym warunkiem urzeczywistnienia

metody dialogu – rozmowy w edukacji jest

odpowiednie nastawienie nauczyciela, a w

szczególności odejście od dominującej pozycji

w procesie edukacyjnym na rzecz pozycji

partnerskiej

Wpływ wychowawczy nauczyciela zależy od stopnia

rozwoju jego osobowości, od stopnia zainteresowania się

wychowankiem i szacunku dla rozwijającej się osobowości.

S. Szuman, kreując obraz idealnego wychowawcy, stawia

mu za zadanie głęboką i trafną znajomość własnych,

walorów, wad i możliwości.. C. Babicki uważa, że

wychowawcę powinna cechować prostota i szczerość:

„Nie podejście, nie spryt wychowawczy, nie badania

podstępne. Po co to? Jeśli wiem o dziecku coś złego, jeżeli

krzywdę innym czyni, mówię wyraźnie: nie tylko ja ale

wszyscy:

Nie chcemy abyś tak robił, bądź z nami, nie przeciw nam.”

Nauczyciel idealny to taki, który umie

zarówno przekazywać wiedzę i wdrażać do jej

samodzielnego zdobywania, jak też potrafi ze

swoimi uczniami współdziałać partnersko w jej

współodkrywaniu

i współtworzeniu, w atmosferze wzajemnej

życzliwości, serdeczności, ufności i przyjaźni.

A. Marzec uważa, że kształtowaniu pożądanych cech

osobowości nauczyciela sprzyjają: jego wysokie

morale, bezpośredniość kontaktu, obdarzenie

uczniów zaufaniem, szanowanie ich godności

osobistej, zaangażowanie w sprawy obchodzące

wychowanków. Do tego potrzebna jest miłość do

dzieci, cierpliwość, zrównoważenie,

sprawiedliwość,

pogodne i przyjacielskie usposobienie

i wiara w sens tego, co się

robi.

Kompetencje zawodowe nauczyciela według

Ministerstwa Edukacji Narodowej:



prakseologiczne – wyrażające się w

planowaniu, organizowaniu pracy, realizacji

zadań, kontroli;



komunikacyjne – określające skuteczność

zachowań językowych, zdolności posługiwania

się językiem w zakresie jakości wypowiedzi,

dostosowania jej do sytuacji;



współdziałania – widoczne w działaniach

prospołecznych;



kreatywne – wyrażające się w działaniach

innowacyjnych, kreatywnych postawach;



informatyczne – odnoszące się do sprawnego

posługiwania się technikami informatycznymi;



moralne – wyrażające się w określonej

hierarchii wartości, stanowiące o etycznym

aspekcie pracy nauczyciela

Dzieci wstępujące do szkoły oczekują nauczyciela:

dobrego

i miłego, cierpliwego, pomocnego, mającego czas dla

nich. Powinien on bronić przez złymi kolegami i nie

powinien krzyczeć, musi być mądry, umieć czytać,

pisać, liczyć, dobrze uczyć i mieć ciekawe pomysły.

Dzieci oczekują kogoś, kto się o nie będzie troszczył,

kto je zaakceptuje

i polubi, będzie wyrozumiały dla ich błędów. Na takiego

nauczyciela, który trwa przy dziecku, wspiera je i

pomaga w sytuacjach trudnych, zaspokaja jego

potrzebę bezpieczeństwa, akceptacji i kontaktu.

Nauczyciel interpretator, nauczyciel mistrz,

nauczyciel tłumacz zna i rozumie znaczenie

dochodzących do ucznia przekazów z różnych

przestrzeni życia. Pomaga mu wejść w ten świat,

odczuwać jego piękno i transmitowane wartości, uczy

komunikowania się w każdej sferze ludzkiego życia, a

przede wszystkim integruje osobowość dziecka w

wielowymiarowy, iskrzący barwami i tętniący

różnorodnością świat ludzkiej egzystencji. Dzięki temu

dziecko rozwija się jako integralna jednostka osobowa,

społeczna, duchowa.

Nauczyciel powinien potrafić operować technikami

informatycznymi, którymi potrafi operować dziecko.

Obecnie takimi technikami są na przykład komunikatory

internetowe. Uczeń chętniej napisze o swoich problemach

indywidualnie do nauczyciela, niż opowie o nich w szkole.

Wychowanek siedząc w domu sam, nie boi się, że zostanie

wyśmiany przez rówieśników, nie boi się dyskryminacji,

a przez to jest z pewnością bardziej otwarty. Ponadto ze

strony nauczyciela rozmowa ma charakter bardziej

przemyślany. Pozytywną stroną takiego kontaktu jest

uznanie przez uczniów takiego nauczyciela za „swojego”.

Opisy, które zostawiają

uczniowie to kopalnia wiedzy o tym, co

uczniowie robią po lekcjach, gdzie się

spotykają, jaki jest ich stosunek do szkoły,

do nauczyciela. Podobne informacje dosyć

trudno zdobyć w szkole. Pozaszkolny

kontakt z wychowankami jest

bezdyskusyjnie znaczącą wartością,

wprowadzającą lepszy klimat w kontaktach

nauczyciel – uczeń.

Komunikowanie to bycie w relacji czy też

związku, uczestnictwo, udzielanie komuś

informacji.

W kontekście społecznym komunikowanie to

proces polegający na porozumiewaniu się

pojedynczych osób, grup czy też instytucji,

który ma na celu wymianę myśli, dzielenie się

wiedzą, wiadomościami bądź

doświadczeniami. Najprościej mówiąc

komunikacja społeczna dotyczy procesów

porozumiewania się ludzi, czyli członków

społeczeństwa.

Rodzaje komunikacji społecznej:



komunikacja horyzontalna (pozioma) ma miejsce

gdy informacje przekazywane są pomiędzy

jednostkami czy grupami, które zajmują w hierarchii

społecznej takie same bądź podobne stanowiska;



komunikacja wertykalna (pionowa) proces

komunikowania zachodzi pomiędzy jednostkami lub

grupami zajmującymi różne pozycje w grupie

społecznej;



komunikacja werbalna to przekaz informacji

zachodzący za pomocą języka mówionego;



komunikacja niewerbalna to uzupełnienie

i wzmocnienie przekazu werbalnego poprzez mimikę

twarzy, gestykulacje, wygląd zewnętrzny, a także

ruchy ciała;



komunikacja formalna przekazywanie informacji

zachodzi poprzez pewne struktury komunikowania, za

pośrednictwem których możliwe jest przekazywanie

informacji i sygnałów pomiędzy nadawcą a odbiorcą;



komunikacja nieformalna wykorzystuje nieoficjalne

kanały komunikacyjne do przekazywania wiadomości;



komunikacja intencjonalna proces komunikowania jest

zamierzony;



komunikacja nieintencjonalna przekaz informacji był

niezamierzony;



komunikacja scentralizowana odbywa się za

pośrednictwem osoby, która zajmuje centralne miejsce

w grupie i może dzięki temu obserwować i kontrolować

przekazywanie informacji pomiędzy innymi;



komunikacja społeczna zdecentralizowana każdy

członek grupy może swobodnie porozumiewać się z

innymi;



komunikacja osobowa jednostki przekazują

sobie informacje bez pośrednictwa

dodatkowych osób czy przedmiotów;



komunikacja nieosobowa wykorzystuje

dodatkowe elementy jak telefon, internet, fax;



komunikacja ustna czyli bezpośrednia

rozmowa między jednostkami;



komunikacja pisemna to korespondencja

elektroniczna, tradycyjne listy;



komunikacja masowa wykorzystuje

techniczne środki masowego przekazu takie

jak telewizja, radio prasa;



komunikacja codzienna wymiana informacji

następuje w bezpośrednim kontakcie między

osobami np. na przystanku.

Komunikacja pełni dwie ważne

funkcje zarówno w klasie

jak i w całym środowisku szkolnym:

motywacyjno -inspirującą (stworzenie takiego

klimatu w klasie, który sprzyja twórczości

uczniów) i informacyjno- organizatorską

(przekazywanie informacji między osobami

znajdującymi się w środowisku szkolnym).

Style komunikacyjne:



styl autorytarny- nauczyciel to zwierzchnik,

nie docierają do niego żadne informacje

zwrotne;



styl współpracujący- porozumiewa się każdy z

każdym;



styl pobłażliwy- celem jest rozwój

samodzielności uczniów w podejmowaniu

przez nich decyzji;



styl modyfikacji zachowania-

wykorzystywanie nagród i kar w sterowaniu

zachowaniem ucznia;



styl relacji interpersonalnych- wytworzenie

właściwych relacji między nauczycielem i

uczniem oraz pomiędzy samymi uczniami;



styl naukowy- wiąże się z analizą i syntezą

składników procesu nauczania i uczenia się.

Proces komunikowania się przebiega

według stałych etapów:

1.

Pojawienie się intencji u nadawcy, czyli

myśli, zamiarów i uczuć, dla których
podejmowana jest komunikacja.

2.

Kodowanie komunikatu- sytuacja, w której

nadawca przekłada swe myśli, zamiary i
uczucia na informację, którą chce wysłać.

3.

Przesłanie informacji do odbiorcy poprzez

kanał komunikacyjny.

4.

Odkodowanie przekazu, czyli interpretowanie

znaczenia odebranych sygnałów.

5.

Odbiór intencji nadawcy zgodny z tym, jak

odbiorca zrozumiał przekazaną mu informację.

Zarówno każdy nauczyciel jak i uczeń

powinien posiadać trzy typy umiejętności

komunikacyjnych, które stanowią

fundament dialogowych relacji między

nimi:



umiejętność mówienia,



umiejętność słuchania,



umiejętność posługiwania się „językiem

ciała”.

„Dla nauczyciela dialog to wymiana argumentów w

jakiejś sprawie, której finałem jest dojście do

jednego, wspólnie uzgodnionego stanowiska (…).

Bywają i takie problemy, które trudno sprowadzić

do ujednoznacznień, do niekwestionowanej

jedności myślowej stron dialogu. (…) Tu dialog

prowadzi do wymiany stanowisk, do

werbalizowania różnic, a nade wszystko do ich

rozumienia- to jest główny jego sens”

Kwiatkowska

H

.

„ Sprawność prowadzenia dialogu jest we

współczesnej szkole podstawowym narzędziem

pracy nauczyciela. Sposób rozwiązywania przez

niego sytuacji dialogu staje się diagnozą w stylu

jego pracy wychowawczej,

w tym zwłaszcza stosunku do ucznia, oraz informuje

o naturze relacji nauczyciel- uczeń, o jej

nadrzędności lub podrzędności (…). Jest sytuacją

diagnozującą, ponieważ dialog może zaistnieć pod

warunkiem uznania różnicy, jej uszanowania w

drugim człowieku”

Kwiatkowska H.

„Niektórzy nauczyciele tworzą klimat społeczny, w którym

dzieci dobrze się czują, chętnie i efektywnie chcą pracować.

Inni natomiast wprowadzają atmosferę nerwowości i

wpływają tym samym na powstawanie napięć i różnych

zagrożeń. Walory terapeutyczne interakcji edukacyjnych,

w tym werbalnych i niewerbalnych, sprowadzają się w istocie

rzeczy do tworzenia w zespole klasowym atmosfery

życzliwości, między innymi poprzez przyjazne gesty,

zachowania, uśmiech,

akceptację dla wysiłków

dzieci i ich dążeń” Więckowski R.

„ W toku komunikacji werbalnej ważne są

pytania formułowane przez nauczyciela, a

nade wszystko przez dzieci, gdyż są one

wskaźnikiem ich aktywności poznawczej; ich

brak świadczy o bierności uczniów. Ta forma

aktywności inspiruje i stymuluje aktywność

dzieci, bez której nie ma efektu

edukacyjnego”

Więckowski R.

„O ile w edukacji monologowej zabiegi

nauczyciela koncentrują się wokół przyswajania

przez uczniów ustalonych znaczeń tworzących

wiedzę publiczną, o tyle edukacja dialogowa

zmierza do tego, by dziecko nauczyło się

eksplorować własną pulę doświadczeń,

dokonywać na nich zabiegów

interpretacyjnych, „wczytywać” w nie nowe

doświadczenia, doszukiwać się w nich

głębszych sensów”

D. Klus- Stańska.

„Praca nauczyciela ma przede wszystkim

charakter komunikacyjny. To, jaki jest

nauczyciel, w pierwszym rzędzie zależy od

tego, czy potrafi nawiązać i podtrzymać

kontakt z uczniem. To przesądza w wysokim

stopniu o wynikach jego pracy pedagogicznej.

Inicjowanie i podtrzymywanie więzi zależy od

wielu czynników. Szczególną rolę jednak

pełnią tu: empatia i umiejętności dialogiczne”

Kwiatkowska H.

„Bycie w dialogu z uczniem nie jest proste, bowiem

świadomość, że „nie wiem”, wymaga odwagi, by iść razem

ku nieznanemu, narażając się na błędy, rozczarowania

i poczucie bezradności. Przeciwnie, poczucie, że „wiem na

pewno”, przekonanie, „iż mam rację”, uzbraja nas w łatwą

pewność siebie i krzepiące- choć złudne- wrażenie własnej

nieomylności, gdy stoję przed tymi, do których mówię.

Dialog tych „którzy nie wiedzą”, ale podejmują trud,

by rozumieć, jest dużo trudniejszy niż władcze

monologowanie…”

D. Klus- Stańska

Od nauczyciela, jego umiejętności pedagogicznych i

cech osobowych zależy w dużym stopniu rozwój

dziecka w zakresie wszystkich sfer osobowości, a

więc nie tylko w zakresie intelektualnym, ale także

społecznym, moralnym, kulturalnym, a częściowo

nawet fizycznym. To okres, w którym czynności

nauczyciela o charakterze wychowawczym są

niekiedy ważniejsze od czynności dydaktycznych.

Rola nauczyciela w tym okresie powinna stanowić

swoistą kontynuację roli rodziców w wychowaniu

dziecka.

Idealny wizerunek nauczyciela przedstawiają Maria i

Ryszard Radwiłowiczowie. Zaproponowany przez nich

model to dynamiczny układ powiązanych ze sobą

strukturalnie, pozytywnych cech osobowościowych, w

tym również o charakterze instrumentalnym. Układ

ten ma charakter dynamiczny, co oznacza, że

większość cech rozwija się w trakcie pracy zawodowej

i może być doskonalona, ale także strukturalny, gdyż

cechy wchodzące w skład tego modelu nie występują

oddzielnie, ale funkcjonują łącznie, wpływając na

siebie wzajemnie.

Do najbardziej pożądanych cech zewnętrznych

nauczyciela klas najmłodszych zaliczają: elegancki,

schludny i estetyczny wygląd, dobry stan zdrowia i

efektywną prezentację. Z punktu widzenia

moralnego nauczyciel stanowi wzór dla uczniów;

powinien być przede wszystkim sprawiedliwy i

prawdomówny. Spośród cech wolicjonalnych, do

ważniejszych należą: systematyczność,

punktualność, dokładność, rzetelność, umiejętność

panowania nad swoimi stanami uczuciowymi itp.

W zakresie kompetencji pedagogicznych istotną rolę

przypisują takim cechom, jak: komunikatywność,

życzliwość, opiekuńczość, wyrozumiałość, uprzejmość,

tolerancyjność, ale także cechom o charakterze

instrumentalnym: umiejętność barwnego opowiadania,

organizowania pracy dzieci, urozmaicenia zajęć,

samodzielnego wykonywania pomocy dydaktycznych itp.

Oprócz tego nauczyciel powinien odznaczać się dobrą

dykcją, pięknym pismem, ładnym głosem, posiadać

uzdolnienia aktorskie, ładnie rysować i być muzykalny.

Dziękuję za

poświęcony czas

Bibliografia:

1. Jan Czechowski, Czy nauczyciel powinien być

przyjacielem ucznia? Życie Szkoły, nr 6, 2002

2. Jolanta Flanz, Kto powinien uczyć w szkole (..),

Metody nauczania i wychowania

3. Tatiana Grabowska, Maria Sobieszczyk, Nauczyciel

wobec twórczych postaw uczniów, Życie Szkoły,
nr 7, 2010

4. Aneta Jałowiecka, O potrzebie dialogu z

dzieckiem z trudnościami w nauce, Nauczanie
początkowe, nr 1 2009/2010

5. Tomasz Nesteruk, Porozmawiajmy po lekcjach na

gadu gadu, Nowa Szkoła, nr 4, 2007

6. Henryk Noga, Komunikacja w procesie

edukacyjnym, Wychowawca, nr 5, 2010

7. Teresa Słowikowska, Kto? Z kim? Jak rozmawia?

(Komunikacja interpersonalna w szkole) Nowa
Szkoła 2005, nr 7

8. Joanna Szempruch, Kompetencje komunikacyjne

nauczyciela wzorem zachowań interpersonalnych
uczniów, Nauczanie Początkowe, nr 3, 2007

9. Lidia Wollman, Nauczyciel i dziecko a

przestrzenie komunikacji, ruch pedagogiczny 1-
2/2005

10. Zuzanna Zbróg, Dialog czy monolog

edukacyjny, nr 1, 2009/2010

11. Adriana Zych-Gurdek, Komunikacja

międzyludzka, Wychowawca, nr 5, 2010

12. Kazimierz Żegnałek, Nauczyciel edukacji

wczesnoszkolnej, Życie szkoły, nr 3, 2006