RODZINA W ŚWIECIE WSPÓŁCZESNYM
Twórca socjologii August Comte uważał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo.
Rodzina jest to zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeńską, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji.
Istotą rodziny są dwa rodzaje więzi: małżeńska i rodzicielska, a w niektórych typach rodzin — również więź powinowactwa. Rodzina jest pierwszym i najbardziej naturalnym środowiskiem wychowawczym, z którym dziecko styka się w swym życiu. Tu nawiązuje pierwsze kontakty z innymi ludźmi i zdobywa pierwsze doświadczenia społeczne. W rodzinie tworzone są warunki do zaspakajania potrzeb miłości, bezpieczeństwa, życiowego sukcesu, potrzeby rozwoju i twórczości, odnalezienia sensu życia. Dotyczy to wszystkich członków rodziny
Procesy społeczne a rodzina wg T. Pilcha
Czynniki wewnątrzrodzinne:
Cechy indywidualne członków rodziny
Układ międzyosobniczy, hierarchia wewnątrzrodzinna
Jakość, istota więzi emocjonalnych w rodzinie.
Cele i system wartości małżeństwa
Organizacja życia rodzinnego i podział obowiązków
Czynniki zewnątrzrodzinne:
Polityka socjalna państwa wobec małżeństwa i rodziny
Ideologia społeczna środków masowego przekazu
Przemiany kultury i wykształcenia społeczeństwa
Procesy uprzemysłowieni i związana z nimi ruchliwość przestrzenna i pionowa społeczeństwa
Typy rodzin
Wyróżniamy następujące typy rodzin:
- Rodzina mała - składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Natomiast kontakty osobowe z krewnymi są ograniczone do najbliższych członków rodziny.
- Rodzina duża - zawiera się w niej kilka pokoleń krewnych żyjących we wspólnym gospodarstwie. Są one przynajmniej trzy pokoleniowe, a krewni w jej ramach są połączeni wspólnotą majątkową.
- Rodzina duża zmodyfikowana - jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, nie mieszkająca jednak we wspólnym gospodarstwie.
Struktura rodziny:
Ze względu na liczbę pokoleń:
Jednopokoleniowa (sami rodzice)
Dwupokoleniowa (rodzice z dziećmi)
Trzypokoleniowa (rodzice, dzieci, dziadkowie)
Ze względu na kompletność członków rodziny:
Pełna: naturalna, zrekonstruowana (jeden nowy rodzic, np. po rozwodzie lub śmierci), przysposobiona (adopcyjna), zastępcza (sprawuje prawną opiekę nad dzieckiem, przyznawaną przez sąd), kontraktowa (zawsze gotowa przyjąć dziecina jakiś czas).
Niepełna: sieroca (brak rodziców na skutek śmierci, opiekę nad dziećmi przejmują krewni), pół sieroca (śmierć jednego rodzica), rozbita (rozwód, separacja, porzucenie, wyjazd jednego rodzica za granicę), samotna matka niezamężna.
Ze względu na ilość dzieci:
Wielodzietna (dzieci od początku uczą się współdziałania i współpracy z innymi, następuje szybsza ich socjalizacja, starsze przejmują opiekę nad młodszymi, dzielą się obowiązkami ale i zabawkami, są lepiej przystosowane do zmian, są samodzielne i odważne, otwarte, tolerancyjne, nie mają problemów w kontaktach z rówieśnikami)
Małodzietna (dzieci lub jedno dziecko czują się samotne, brakuje im towarzyszów do zabawy, rodzice często nie mają dla nich czasu, w wychowaniu, matki czasem są nadopiekuńcze, co utrudnia dzieciom wejście w świat, jest przyczyną zaburzeń emocjonalnych)
Bezdzietna.
Jest sześć podstawowych funkcji rodziny:
ekspresyjna,
ekonomiczna- objawia się w zdobywaniu środków materialnych
opiekuńcza- pociąga za potrzebę sprawowania opieki nad dzieckiem, które z racji wieku lub ograniczonej sprawności psycho-ruchowej nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie.
wychowawcza- jak sama nazwa wskazuje, jest procesem wychowawczym odbywającym się na linii rodzice - dzieci. Jej celem jest przygotowanie młodych członków rodziny do życia w społeczeństwie poprzez przekazaniu im norm i zachowań służących prawidłowemu wykonywaniu ról społecznych.
prokreacyjna- służy zaspokajaniu emocjonalno - rodzicielskich oraz reprodukcyjnych potrzeb partnerów życiowych.
seksualna- służy zaspokojeniu popędu płciowego małżonków(dawniej była także nazywana prokreacyjną).
Najczęściej spotykane style wychowania w rodzinie:
Styl demokratyczny – główną jego zasadą jest wzajemne poszanowanie praw wszystkich członków rodziny. "Dzieci wychowywane w ten sposób uczą się zasad współżycia społecznego nie na podstawie przymusu zewnętrznego i lęku przed karą, lecz w oparciu o akceptację i świadomy wybór właściwej zasady postępowania." Rola rodziców polega na koordynowaniu działań swoich dzieci.
Styl autokratyczny - przeciwieństwo stylu demokratycznego, ma charakter konserwatywny i jest oparty na autorytecie przemocy i pedantyzmu. Założeniem autokratyzmu jest stwierdzenie, że "rodzice zawsze mają rację, a obowiązkiem dzieci jest bezwzględne posłuszeństwo". Od dzieci wymaga się bezwzględnemu podporządkowaniu się wszelkim poleceniom i nakazom rodziców. Dzieci mają ograniczoną swobodę.
Styl liberalny - nie ustala się niczego ani wspólnie, ani oddzielnie. Rodzice rozpieszczają dzieci, pozostawiając im nadmierną swobodę. Ograniczają się do stworzenia dziecku warunków do nauki i zabaw, zaspakajając jego potrzeby materialne. Aktywność rodziców jest przypadkowa i niekonsekwentna. Interwencja w zachowaniu dziecka następuje tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm społecznych.
Styl wychowania okazjonalnego- brak spójności oddziaływań wychowawczych ze strony rodziców. Oddziaływania te są przypadkowe, zmienne, w zależności od humoru rodziców
Ze stylem wychowania łączą się postawy rodzicielskie. Psycholodzy przyjęli definicję postawy rodzicielskiej jako " tendencji do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu". Aby dobrze pełnić role rodzicielskie, trzeba mieć do nich pozytywny stosunek. Wiele czynników kształtuje i utrwala pozytywny lub negatywny stosunek rodziców do dziecka.
Postawy w stosunku do dziecka zaczynają się kształtować jeszcze przed jego urodzeniem.
Do właściwych postaw należy:
Postawa akceptująca – to okazywanie dziecku sympatii, aprobaty, przyjmowanie dziecka takim jakie ono jest, w wypadku złych zachowań – krytykowanie ich, poznawanie i zaspakajanie potrzeb dziecka. Sprzyja kształtowaniu zdolności do tworzenia trwałej więzi emocjonalnej, do wyrażania uczuć, odwagi, chęci pomocy.
Postawa współdziałająca – dobro dziecka jest tu wartością pierwszoplanową , aktywność w nawiązaniu wzajemnych kontaktów. Rozwija ufność zadowolenie z rezultatów pracy, wytrwałość, umiejętność współdziałania i podejmowania zobowiązań.
Postawa uznająca prawa dziecka - uznanie praw dziecka, bez przeceniania i niedoceniania jego roli, pozwalanie na postępowanie na własną odpowiedzialność, delikatne kierowanie dzieckiem – stosowanie wyjaśniania i tłumaczenia. Uczy lojalności, solidarności w stosunku do innych członków rodziny, twórczej postawy.
Postawa dawania dziecku rozumnej swobody - rodzice wraz z wiekiem dają dziecku więcej swobody, umiejętność utrzymania autorytetu i kierowania dzieckiem w pożądanym zakresie, rozumna troska o zdrowie i bezpieczeństwo, obiektywizm w ocenie grożącego niebezpieczeństwa. Daje dziecku umiejętność współdziałania z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość i wytrwałość.
Postawy nieprawidłowe to:
Postawa odtrącająca – to nieokazywanie uczuć pozytywnych, demonstrowanie uczuć negatywnych, krytyka dziecka, dyktatorskie podejście, kierowanie dzieckiem: przez rozkazy, surowe kary, zastraszanie, niedostrzeganie pozytywów, niszczenie słowem, "przykręcanie śruby". Wywołuje u dziecka agresywność, nieposłuszeństwo, kłótliwość, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowanie aspołeczne, bezradność, zastraszanie i reakcje nerwicowe.
Postawa unikająca - ukryta lub jawna jeśli chodzi o dobro dziecka, ignorowanie dziecka, unikanie i ograniczanie kontaktu z dzieckiem do minimum, zbywanie prób nawiązania kontaktu podejmowanych przez dziecko, szeroko pojęte zaniedbywanie dziecka. Dziecko jest niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, niezdolne do obiektywnych ocen, brakuje mu wytrwałości i koncentracji w nauce, jest nieufne i bojaźliwe.
Postawa nadmiernie wymagająca – to stawianie wygórowanych wymagań, nie przyznawanie prawa do samodzielności, rządzenie dzieckiem, ograniczanie swobody dziecka, stosowanie sztywnych reguł. Dziecku brakuje wiary w siebie, jest niepewne, lękliwe, przewrażliwione, uległe, brakuje mu zdolności do koncentracji, ma trudności szkolne i słabe aspiracje.
Postawa nadmiernie chroniąca – Traktowanie dziecka jako dzidziusia, niedocenianie możliwości dziecka, rozwiązywanie za nie trudności, utrudnianie samodzielności – dziecko trzymane "pod kloszem", izolowanie dziecka od rówieśników, lęk o zdrowie, tolerowanie złych zachowań. Powoduje opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność dziecka od rodziców, bierność, ustępliwość, nadmierna pewność siebie, zarozumiałość, awanturowanie się, egoizm, nadmierne wymagania w stosunku do rodziców, niepewność – gdy dziecko jest samo.
Rodzina funkcjonalna:
Rodzina funkcjonalna zaspokaja potrzeby wszystkich jej członków. Zarówno te podstawowe (Maslow) : fizjologiczne, bezpieczeństwa, miłości,przynależności, ale także te wyższe: szacunku i uznania, samorealizacji. Sposób traktowania tych podstawowych potrzeb dziecka przez rodziców decydują o tym czy wykształcą się te wyższe. Dziecko nie będzie mieć potrzeby samorealizacji, jeśli nie będzie czuło się kochane.
Rodzina poprawnie funkcjonująca to też taka, która pomimo przeciwności jest razem, czuje się wspólnotą. To grupa wspierających się osób, rozwiązujących wspólnie kłopoty. Tylko w takiej rodzinie dziecko czuje się bezpieczne, kochane, akceptowane, a więc prawidłowo budowane jest jego poczucie własnej wartości. Wyobrażenie jakie każda jednostka ma o sobie to zawsze stosunek rodziców do dziecka. A więc dziecko ma taką samoocenę jak traktowane jest przez rodziców.W każdej rodzinie dzieci, szczególnie małe, są bezbronne i wymagają ochrony rodziców we wszystkich sferach swego życia: fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej i duchowej. Ze względu na swą bezbronność dzieci zmuszane są polegać na swoich rodzicach. Oni powinni zaspakajać ich podstawowe potrzeby. Zaspokojenie tych potrzeb pozwala na realizację potrzeby samo urzeczywistnienia, realizowanej poprzez potrzebę twórczości, wiedzy i piękna. Funkcjonalna rodzina troszczy się o zaspokojenie tych potrzeb, a w miarę jak dziecko rośnie – uczy je, jak ma te potrzeby zaspakajać samodzielnie
A więc rodzinę wtedy nazywamy funkcjonalną, kiedy zapewnia opiekę, prawidłowy rozwój i wychowanie wszystkim członkom rodziny. Gdy istnieje w niej miłość, zaufanie, poczucie bezpieczeństwa i prawidłowe relacje między rodzicami i między rodzicami a dziećmi. To takie środowisko, w którym dziecko ma okazję nauczyć się bycia dorosłym, obserwować normalne zachowania rodziców. Rodzina funkcjonalna to taka, która spełnia swoje funkcje, jest zintegrowana i przez swoje działania stwarza dziecku warunki do prawidłowego rozwoju.
Rodzina dysfunkcjonalna:
Rodzina dysfunkcjonalna to, najkrócej mówiąc, rodzina, która nie spełnia swoich funkcji. To rodzina, która poprzez zaburzone relacje, zasady, role czy komunikację nie zapewnia swoim członkom możliwości zdrowego i pełnego funkcjonowania. Mianem rodziny dysfunkcjonalnej określa się często rodzinę, gdzie jedna lub kilka osób jest uzależnionych (np. od alkoholu, leków, narkotyków itd.), w której dochodzi do przemocy lub też któryś z jej członków nie może realizować swojej roli ze względu na doświadczane zaburzenia psychiczne. Bez względu na to, czy zaburzona jest to jedna, czy wiele osób, problem dotyczy całej rodziny.Milczenie lub zaprzeczanie swoim uczuciom, czy problemom rodziny jest ważną zasadą rodzin dysfunkcjonalnych. Ta reguła zabezpiecza przed ujawnieniem negatywnych uczuć, związanych np. z uzależnieniem rodzica, które traktowane jest jak "tajemnica rodzinna". Milczenie i zaprzeczanie pozwala nie pamiętać o własnych uczuciach, o trudnych doświadczeniach i uniemożliwia odczuwanie pełnej radości czy smutku. W rodzinie dysfunkcjonalnej nie ma miejsca na różnicę zdań, to od razu prowadzi do konfliktu i przemocy.
Cechy rodzin dysfunkcjonalnych:
Brak w nich intymności.
Są "zakorzenione we wstydzie" (dzieci często wstydzą się swojej rodziny).
Mają utrwalone, sztywne role.
Ich członkowie nie mogą zaspokoić swoich indywidualnych potrzeb. Są one odkładane, aby umożliwić zaspokojenie potrzeb systemu. Dlatego w takiej rodzinie prawie zawsze istnieje jakiś niewielki poziom złości i depresji.
Jawne tajemnice są częścią kłamstw, które trzymają rodzinę w zamrożonym stanie. Tajemnice te każdy zna i udaje, że o niczym nie wie.
Zaprzeczanie konfliktom i frustracji tworzy sytuację, w której każdy chce osiągnąć swoje cele siłą woli. Daje to iluzję radzenia sobie z problemem.
M. Ziemska, Rodzina i dziecko
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej
T. Pilch i I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna.
S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke, Pedagogika rodziny.