Związki frazeologiczne

Wyjaśnienie:

Co to są związki frazeologiczne? - Łączenie się wyrazów, które tworzą mniej lub bardziej stałe połączenia semantyczne- czyli łączą się ze względu na znaczenie.

Przykłady:

- prawić androny- ‘mówić głupstwa’

- babie lato- ‘pogodna i wczesna jesień’

- diabeł utarty- ‘człowiek bardzo uparty’

Podział:

Klasyfikacja formalna:

- wyrażenia- składają się zwykle z rzeczownika, przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego lub przysłówka, np. fala upałów, klucz od bramy, świeżo malowane. Składać się mogą również z połączeń przyimkowych, przysłówkowych i spójnikowych, np. po ulicy, po polsku, co chwila. Skład wyrażeń może mieć również wyrazy z tej samej kategorii gramatycznej, np. czerwone i czarne, zbrodnia i kara, ogniem i mieczem.

- zwroty- w skład zwrotu może wchodzić czasownik lub imiesłów nieodmienny, np. kochać się na zabój, wystrychnąć kogoś na dudka, być na podorędziu.

- frazy- ma postać regularnego zdania prostego lub złożonego. Frazami są tylko takie zdania, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane w tej samej formie, z zachowaniem tego samego szyku wyrazowego, np. serce bije, słońce wschodzi, jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.

Jeżeli chociaż jeden z członów składowych związku wyrazowego ma znaczenie przenośne, to takie wyrażenie, zwrot lub fraza są przenośne, np. mgła niepamięci (wyrażenie przenośne), rozpływać się w pochwałach (zwrot przenośny), mgła włóczy się po polach (fraza przenośna).

Możemy również wymienić: zwroty, wyrażenia i frazy porównawcze, np. suchy, jak pieprz (wyrażenie porównawcze), strzec, jak oka w głowie (zwrot porównawczy), haruje jak dziki osioł (fraza porównawcza).

Wyróżniamy również:

- wyrażenia rymowane, np. chłopek roztropek, fara ze dwora, stary, ale jary

- zwroty rymowane, np. chluśniem, bo uśniem, wyjąć bombkę w piątkę, łykniem, bo odwykniem.

Klasyfikacja semantyczna:

- związki luźne- zestawienie wyrazów, w którym każdy z członów zachowuje swoje znaczenie, np. drewniany dom, pić mleko, pogodny dzień

- związki łączliwe- dopuszczalna jest w nich wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej liczby wyrazów, zwykle synonimicznych, np. rościć sobie prawo, pretensję; dobić targu, umowy, interesu. Łączliwość niektórych wyrazów wynika z ich treści i jest tą treścią ograniczona, np. czasownik miałczeć może się łączyć tylko z pojęciem zwierząt z rodziny kotów, które wydają charakterystyczny głos zwany miałczeniem.

Łączliwy charakter mają wyrażenia gatunkujące, tzn, takie, w których wyraz określający odnosi się do stałej, istotnej cechy przedmiotu, nazwanego wyrazem określanym, np. aparat fotograficzny, ryby morskie, koń pociągowy.

- związki stałe- połączenia wyrazowe, ich znaczenia nie są sumą znaczeń wyrazów składowych. Związki tego rodzaju nie są tworzone na nowo, ale w odpowiednich sytuacjach odtwarzane z pamięci, np. nabrać wody w usta- ‘milczeć’, siódme niebo- ‘szczęście, radość’.

W stałych związkach frazeologicznych zachowało się wiele osobliwości. Zaliczamy do nich archaizmy leksykalne. Związki wyrazowe: błędny rycerz, błędny ognik, chodzić jak błędna owca zachowały dawne imiesłowowe znaczenie wyrazu błędny, tj. ‘ten, który błąka się’, a więc inne do dzisiejszego znaczenia ‘zawierający błąd, omyłkowy; fałszywy, niewłaściwy’.

Związki stałe to też idiomy. Są to połączenia wyrazowe, właściwe tylko jednemu językowi, niedające się przetłumaczyć na inne języki.

Dosłowne tłumaczenie na język obcy takiego zwrotu jak nie zasypiać gruszek w popiele- ‘nie zwlekać, nie zaniedbywać spraw niecierpiących zwłoki’, dałoby połączenie niezrozumiałe.

Źródła frazeologii polskiej

Związki frazeologiczne mogą mieć charakter naturalny, bądź konwencjonalny (umowny).

Szczególnie bogata jest frazeologia związana z częściami ciała jak : głowa, ręka, noga, nos, oko, usta, plecy, włosy, język, serce, np. otwarta głowa- ‘o człowieku zdolnym, pojętnym, o szerokich chory zonach; czekać z założonymi rękami- ‘nic nie robić, siedzieć, czekać bezczynnie’; oko w oko- ‘bezpośrednio’; podpierać się nosem- ‘wykonywać jakąś czynność z wielkim wysiłkiem’.

Związki frazeologiczne konwencjonalne związane są z rozwojem kultury duchowej i materialnej człowieka. Frazeologizmy tego rodzaju można pogrupować następująco:

1. związki frazeologiczne związane z pracą i z zajęciami człowieka, np. trafiła kosa na kamień- ‘trafił mądry, chytry, przebiegły na równego sobie’

2. związki frazeologiczne biorące swój rodowód z Biblii, np. chleb powszedni; między niebem, a ziemią; chodzić krętymi drogami; być w siódmym niebie- ‘doznawać szczęścia, radości, najwyższego zadowolenia’.

3. związki frazeologiczne wywodzące się z mitologii, literatury i historii starożytnej, np. miecz Damoklesa- ‘niebezpieczeństwo grożące w każdej chwili’, pięta Achillesa- ‘najsłabsze miejsce, słaba strona’, syzyfowa praca- ‘ciężka, lecz bezcelowa praca’.

4. związki frazeologiczne wywodzące się z europejskiej literatury klasycznej, np. walczyć z wiatrakami- ‘toczyć bój z urojonymi przeciwnikami lub przeciwnościami’, martwe dusze- ‘fikcyjne osoby umieszczone na listach płac’.

5. związki frazeologiczne mające rodowód w literaturze polskiej, np. serce nie sługa, nie zna co to pany; nie czas żałować róż, gdy płoną lasy.

Błędy w zakresie frazeologii:

- naruszenie stałości związku frazeologicznego, np. ogarnęła go ciemna rozpacz, zamiast ogarnęła go czarna rozpacz; Spocząć na osiągnięciach, zamiast Spocząć na laurach; Słoń nadepnął mu na twarz, zamiast Słoń nadepnął mu na ucho

- zmiana postaci gramatycznej jednego ze składników frazeologizmu, np. bazgrze jak kurka pazurem, zamiast bazgrze jak kura pazurem

- niepotrzebne rozbudowanie związku frazeologicznego, np. przemokłem do przysłowiowej suchej nitki, zamiast przemokłem do suchej nitki; przeczytałem książkę, jak to się mówi od deski do deski, zamiast przeczytałem książkę od deski do deski

- krzyżowanie składników dwóch frazeologizmów, np. odniósł porażkę, poniósł zwycięstwo ( poniósł porażkę i odniósł zwycięstwo jest poprawne)

Do błędów prowadzi także łączenie związków frazeologicznych o charakterze przenośnym z takimi elementami zdania , których znaczenie pozostaje w sprzeczności z dosłownym znaczeniem składników danego frazeologizmu. Takie łączenie powoduje przypomnienie dosłownego znaczenia wyrazów wchodzących w skład związku frazeologicznego i wywołuje efekty humorystyczne, np. Ziemniaki wyszły z fali mrozów obronną ręką.

- neologizmy frazeologiczne- np. Być może trudno było realistycznie spojrzeć na ówczesną rzeczywistość.; Wyraził swoje intencje odnoszące się do rewolucji.; Horeszko w chwili śmierci zaznaczył znak krzyża w powietrzu.