Wyrazy i związki frazeologiczne użyte w złym kontekście

10.1. Łączliwość wyrazów, jej typy i kwestie normatywne z nią związane

Łączliwość - właściwość wyrazów i innych elementów języka, pozwalająca im występować w związkach z innymi elementami i tworzyć większe sensowne całostki językowe (łączliwość wyrazów, łączliwość frazeologizmów).

Podział łączliwości wyrazów ze względu na:

1. usytuowanie w systemie językowym:

1. łączliwość gramatyczna - istotne właściwości składniowe wyrazów np. obserwowałem psy;

2. łączliwość leksykalno-semantyczna - istotne cechy znaczeniowe np. kot miauczy;

2. stopień regularności i przewidywalności połączeń wyrazowych:

1. łączliwość systemowa (kategorialna) - zachodzi według określonej reguły; nie są istotne poszczególne elementy, ale kategoria do której należy dany leksem np. czasownik chodzić łączy się z nazwami istot żywych;

2. łączliwość normatywna - są istotne poszczególne elementy, łączące się poprawnie z wyrazem stanowiącym centrum połączenia, nie jest istotna semantyka np. wyrządzać szkodę - poprawne, wyrządzać stratę, pomimo zbieżności semantycznej niepoprawne, o poprawności decydują względy pozajęzykowe.

Cztery typy łączliwości (istotne wszystkie podziały): leksykalna systemowa, leksykalna normatywna, składniowa systemowa, składniowa normatywna.

W polszczyźnie następują dążność do usuwania wyjątków w systemie językowym, tradycyjne połączenia zostają zastąpione przez przewidywalne systemowo.

Mechanizmy przekształceń łączliwości leksykalnej:

1. z systemowej w normatywną:

1. modyfikacja struktury znaczeniowej (zawężenie łączliwości, powodowane na przykład zawężeniem znaczenia);

2. przesunięcie sensu i łączliwości w grupie synonimów (może nastąpić metaforyzacja znaczenia);

3. kostnienie znaczeń i połączeń wyrazowych - następuje utrwalenie w języku tylko jednej z wielu używanych struktur np. kiedyś było krzyczeć do rozpuku a obecnie poprawne jest tylko śmiać się do rozpuku, gdyż zaniknął rzeczownik rozpuk (powstają frazeologizmy oraz stałe sfrazeologizowane konstrukcje np. bez liku);

2. z normatywnej w systemową:

1. uzupełnianie się ciągów synonimicznych oraz pól semantycznych np. wprawiać w depresję, lukratywne sporty - przezwyciężenie zwyczaju językowego, gdy znaczenie słownikowe nie wprowadza ograniczenia użycia;

2. rozchodzenie się znaczeń wyrazów bliskoznacznych np. odnieść i ponieść - historycznie znaczenie było zbieżne, dzisiaj przeciwstawne, typu odnieść zwycięstwo i ponieść klęskę;

3. ujednolicenie się schematów składniowych wyrazów bliskoznacznych np. patrzeć i przyglądać się.

Zaburzenia łączliwości systemowej, semantycznej wyrazów:

W ich wyniku powstają błędy językowe, ale nie zawsze: wyjątkami np. teksty poetyckie, poezja lingwistyczna.

10.2. Związki frazeologiczne w kontekście wypowiedzenia

Łączność związków frazeologicznych z innymi elementami zdania - związki, jako jednostki leksykalne - na przykład: ktoś suszy głowę komuś o coś - trzy puste miejsca wymagające wypełnienia.

Innowacja rozszerzająca: naruszenie zakresu łączliwości zewnętrznej związku frazeologicznego.

Podział na łączliwość systemową (klasy semantyczne wyrazów, z którymi frazeologizm się łączy) i normatywną (konkretne wyrazy, niekoniecznie zbieżne semantycznie).

Defrazeologizacja - odżycie znaczenia dosłownego związku frazeologicznego - może nastąpić na przykład w przypadku użycia dwóch związków frazeologicznych w jednym zdaniu.

10.3. Redundantne połączenia wyrazowe

Redundancja językowa - szczególny typ łączliwości wyrazów, polegający na występowaniu w tekście połączeń, w których występuje powtarzalność semantyczna składników - te związki wyrazów to pleonazmy i tautologie np. akwen wodny, pełny komplet.

1. pleonazmy - człony w stosunku nadrzędno-podrzędnym, człon podrzędny powtarza treść nadrzędnego, tworzony przez połączenie: wyrazu nadrzędnego i przydawki, np. akwen wodny, wyrazu nadrzędnego i okolicznika, np. wracać z powrotem, wyrazu nadrzędnego i dopełnienia, np. wykluwać się z jaj;

2. tautologie - składniki pozostają w stosunku współrzędnym, np. ale jednak wydaje mi się.

Negatywnej ocenie podlegają przypadki, w których daje o sobie znać nieznajomość znaczenia wyrazu, nieporadność językowa. Nadawca często przekazuje w komunikacie więcej informacji, chcąc podkreślić jakąś jej część. Poza tym za błędy językowe są uznawane połączenia jawnie powtarzające treść np. polepszyć na lepsze (wspólny rdzeń wyrazów), czy kontynuować dalej.

Andrzej Markowski „Kultura języka polskiego” Rozdział 10, str. 251 - 270

1

---