Czynniki kształtujące stosunki międzynarodowe
Według kryterium czasowego czynniki stosunków międzynarodowych dzielimy na: historyczne, aktualne i potencjalne. Odzwierciedlają one relacje między teraźniejszością a przeszłością i przyszłością oraz wskazują na sposoby ukierunkowania i wykorzystania tych związków.
Według kryterium przestrzennego czynniki dzielą się na: narodowe (lub państwowe) i międzynarodowe (lub pozanarodowe).
Czynniki międzynarodowe można podzielić na podstawie ich zasięgu terytorialnego na: lokalne, regionalne, kontynentalne i globalne.
Według kryterium strukturalnego wyodrębnia się czynniki obiektywne (materialne, rzeczowe) i subiektywne (moralne, świadomościowe). Te pierwsze obejmują czynniki naturalne (człowiek, obszar, klimat, środowisko, zasoby naturalne) i czynniki stworzone przez człowieka (gospodarka, technika, systemy i partie polityczne). Czynniki subiektywne obejmują ideę, poglądy, koncepcje, doktryny, programy polityczne, religie).
Według połączonego kryterium dymniki i intensywności oddziaływań czynniki stosunków międzynarodowych dzielimy na: czynniki warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych (maj wpływ pośredni, bo tworzą przesłanki i warunkują procesy działań i oddziaływań podmiotów stosunków międzynarodowych) i czynniki realizujące te procesy (mają wpływ bezpośredni, bo inicjują i organizują te procesy oraz je kontrolują). Czynniki obu grup są współzależne.
Do grupy czynników warunkujących procesy oddziaływań międzynarodowych zaliczamy uwarunkowania: geograficzne, demograficzne, narodowe, ideologiczne, religijne.
Do grupy elementów realizujących procesy oddziaływań międzynarodowych zaliczamy czynniki: ekonomiczno-techniczne, militarne, organizacyjno-społeczne, osobowościowe.
Czynniki warunkujące
Środowisko geograficzne
Rozumiemy przezeń położenie i ukształtowanie geograficzne terytorium państwowego i linii brzegowej (jeśli takową posiada), klimat, rodzaje gleby i surowce
Cechy położenia geograficznego tak silnie rzutowały na postępowanie państw, iż ukształtował się trwały podział na państwa morskie i kontynentalne. Państwa morskie (zarówno wyspiarskie, jak i położone na półwyspach) dysponowały wprawdzie ograniczonym przez opływające wody terytorium lądowym, ale za to chronionym przez naturalne przeszkody. Dlatego realizowały one ekspansję poprzez handel i kolonizację. Państwa kontynentalne, zwłaszcza te nie ograniczane naturalnymi przeszkodami, dążyły do maksymalnej rozległości swego terytorium.
Współcześnie oceany nie są już areną rywalizacji kolonialnej, ale dają dodatkowe możliwości użycia broni nuklearnej państwom dysponującym trudnymi do wykrycia łodziami podwodnymi wyposażonymi w broń jądrową. Wynika stąd przewaga supermocarstw mających środki pozwalające wykorzystać te możliwości.
Zmienia się też funkcja środowiska lądowego. Przez wiele wieków decydujące znaczenie dla bezpieczeństwa państwa miała rozległość i/lub niedostępność jego terytorium. Obecnie czynnik ten ma znaczenie niemal wyłącznie na obszarach słabo rozwiniętych. Tam gdzie państwa dysponują zaawansowaną technika wojenną, położenie geograficzne ma mniejsze znaczenie.
W przeszłości wielokrotnie próbowano wyjaśniać bieg wydarzeń politycznych wpływem czynników geograficznych. Zwolennicy tzw. teorii czynników, zwłaszcza na Zachodzie, eksportowali i przeceniali rolę zwykle jednego z wielu czynników o charakterze geograficznym w rozwoju stosunków międzynarodowych.
Główny przedstawiciel angielskiej szkoły determinizmu geograficznego profesor Oxfordu Halford Mackinder głosił, że usytuowanie lądów i mórz, ich zasoby, możliwości komunikacyjne determinują rozwój państw. Za szczególnie korzystne uważał kontynentalne położenie państw twierdząc, że centralna pozycja strategiczna pozwala na oddziaływanie we wszystkich kierunkach, co daje państwu większą siłę. Dlatego jego zdaniem szczególną rolę w polityce międzynarodowej odgrywała Rosja, która położona an pograniczu Europy i Azji miała pole do podbojów i organizowania „przestrzeni euroazjatyckiej” oraz rozciąganie wpływów na Chiny i Indie.
Doświadczenia II wojny światowej wyparły koncepcje geopolityki, w myśl których polityka państw zależy od klimatu, położenia, sąsiedztwa i posiadanej przestrzeni. Teorie determinizmu geograficznego znajdowały swe uzasadnienie głównie w XIX wieku w związku z intensywną ekspansją gospodarczą i polityczną na lądzie i morzu, niejednokrotnie dokonywaną przy użyciu siły zbrojnej.
Czynnik demograficzny (zaludnienie, przyrost naturalny, przekrój wiekowy ludności, migracje)
Na przestrzeni dziejów zmieniał się wpływ uwarunkowań demograficznych na stosunki międzynarodowe. Współcześnie wyraźnie on maleje. W przeszłości liczba ludności pełniła rolę decydującą w określaniu potęgi państwa, a prężność demograficzna (wysoki przyrost naturalny) służyła uzasadnianiu ekspansji terytorialnej pod pretekstem „przeludnienia”.
Od XIX do początku XX wieku w wysokim przyroście naturalnym widziano jedno ze źródeł militarnej siły państwa, bo wyznaczał on liczbę ludzi, których państwo mogło powołać pod broń. Szczyt tego zjawiska przypada na I wojnę światową, bowiem technika wojskowa stała wówczas na niskim poziomie i miała spore zapotrzebowanie na siłę żywą, ale była wystarczająco skuteczna, żeby pochłaniać wiele ofiar. Dopiero postęp naukowo-techniczny wpłynął na spadek znaczenia tego kryterium.
Państwa dysponujące nowoczesną technologią zmniejszyły ilość wojska na rzecz jego jakości, tzn. powróciły do armii zawodowych. Natomiast kraje zacofane technicznie, a dysponujące znacznymi zasobami ludnościowymi, nadal utrzymują liczne armie.
Od starożytności do XVIII w. przeważały armie zawodowe, najczęściej nieliczne z powodu braku wystarczających środków w kasach królewskich. W połowie XIX w. wprowadzono pobór powszechny w niemal całej Europie, co zwiększyło znaczenie zasobów ludnościowych. Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do I wojny światowej. Następna wojna sprowokowała rozwój technologii i broni o dużej skuteczności rażenia. Podstawą siły państwa stał się od tego momentu nie potencjał ludnościowy, lecz globalny dochód narodowy i poziom rozwoju gospodarczego. Problemem stała się natomiast tzw. bomba demograficzna w Trzecim Świecie, czyli nadmierny przyrost naturalny w państwach nie będących w stanie zapewnić swym obywatelom podstawowych źródeł utrzymania.
Czynnik narodowy
Podział ludności na państwa opiera się głównie na kryterium narodowym. Proces formowania się narodów nie jest równomierny w skali globu: w Europie zakończył się w okresie rozpadu feudalizmu, a trwa nadal w krajach Trzeciego Świata, głównie w Afryce. Trudno jednoznacznie ustalić kryteria decydujące o przynależności narodowej, bowiem składają się nań zarówno cechy o charakterze obiektywnym, jak i subiektywnym (poczucie przynależności, świadomość narodowa). Rzadkością są państwa jednorodne narodowościowo, ponieważ granice państw nie pokrywają się z granicami zasiedlenia narodowego.
Wielonarodowościowy charakter państwa lub występowanie silnej mniejszości może być przyczyną problemów wewnętrznych, często zasilanych z zewnątrz oraz problemów w stosunkach z sąsiadami. Gdy mniejszości narodowe zamieszkują zwartymi grupami na terenach przygranicznych w sąsiedztwie państw tej samej co one narodowości mogą wykazywać tendencje irredentystyczne, czyli dążenia do przyłączenia się do sąsiednich państw (np. Kaszmir). Problemy może też wywoływać fakt istnienia narodów, które na podstawie zasady samostanowienia dążą do utworzenia własnego państwa, niejednokrotnie powodując rozpad zarówno mocarstw (ZSRR), jak i małych federacji (Jugosławia, Czechosłowacja). Najpoważniejszą współcześnie kwestią narodową wymagającą uregulowania jest problem kurdyjski.
Najbardziej znane sposoby rozwiązywania problemów mniejszościowych:
Zapewnienie mniejszościom narodowym ochrony pod nadzorem organizacji międzynarodowych.
Przesiedlenie lub wymiana mniejszości narodowych. Przesiedlenia mogą mieć charakter dobrowolny lub przymusowy.
Przyznanie danej mniejszości narodowej autonomii przez państwo, na którego terytorium ona zamieszkuje.
Problematyka narodowa stanowi podstawę doktryn nacjonalistycznych, eksponujących nadmiernie wartości narodowe. Niekiedy doktryny nacjonalistyczne były zabarwione elementami religijnymi (nacjonalizm żydowski), rasowymi (narodowy socjalizm w Niemczech), historycznymi lub ekonomicznymi (nacjonalizm włoski, japoński). Jako nacjonalistyczną należy rozumieć taką politykę, która jest oparta na założeniach wspólnego interesu narodowego i zmierza do podporządkowania jej innych narodów.
Czynniki ideologiczne
U podłoża tych czynników tkwią struktury społeczno-ustrojowe państw, ich zróżnicowanie w zależności od systemu ideologicznego oraz przynależność do odmiennych systemów światowych. Rezultatem są różnice w postrzeganiu zjawisk i procesów międzynarodowych, ścieranie się koncepcji i programów działań dotyczących sposobów realizacji nowego międzynarodowego ładu politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego i informacyjnego. Jednym z przejawów wpływu, uwarunkowań ideologicznych na stosunki międzynarodowe był rozwój światowego procesu rewolucyjnego i zmieniający się w efekcie międzynarodowy układ sił. Znajdował on odbicie w pluralizmie ustrojowym świata. Upadek komunizmu pod koniec lat 80. Ograniczył rolę ideologii i ich pochodnych – doktryn – w polityce i stosunkach międzynarodowych.
Czynnik religijny
Wpływ czynnika religijnego na stosunki międzynarodowe zmienia się. W przeszłości więź religijna odgrywała znaczącą rolę w polityce i była zarówno przyczyną naturalnej solidarności („rodzina narodów chrześcijańskich” w Europie) jak i konfliktów („święte wojny” między krajami chrześcijańskimi a muzułmańskimi w średniowieczu oraz między europejskimi protestantami i katolikami). Więź religijna jest istotnym czynnikiem formowania się narodów oraz w utrzymywaniu świadomości narodowej przez mniejszości narodowe. Bywa tez jednak pożywką kształtowania się ruchów nacjonalistycznych (syjonizm, nacjonalizm irlandzki). W wielu krajach systemy rządów były ściśle związane z tzw. „religią państwową” (katolicyzm w monarchii austro-węgierskiej, prawosławie w Rosji carskiej, mahometanizm w krajach muzułmańskich, sintoizm w Japonii). Kościoły różnych wyznań oddziałują na opinię publiczną zarówno w sprawach polityki wewnętrznej (np. partie polityczne o charakterze wyznaniowym) jak i międzynarodowej. Obecnie czynnik religijny silniej wpływa na politykę państw słabiej rozwiniętych, zwłaszcza islamskich i niektórych postkomunistycznych. Należy również odnotować fakt nasilania się nowego konfliktu (o podłożu religijnym) między odmiennymi wzorcami i wartościami cywilizacyjnymi reprezentowanymi z jednej strony przez zachodnią liberalną demokrację, z drugiej zaś przez fundamentalizm islamski.
Czynniki realizujące
Czynniki ekonomiczno-techniczne (potencjał gospodarczy państwa, postęp w nauce i technice)
Potencjał gospodarczy państw zawsze warunkował ich pozycję międzynarodową. W starożytności i średniowieczu składały się na niego zasoby naturalne, żywność i wyroby rzemiosła. W epoce wielkich odkryć geograficznych pojawiło się nowe zjawisko, którego znaczenie ostatnio wzrasta – uzależnienie gospodarek poszczególnych państw od stanu i tendencji gospodarki światowej lub regionalnej. Wśród bogactw naturalnych decydujące znaczenie zyskiwały kolejno: żelazo, węgiel, stal, metale kolorowe, ropa i uran.
Współcześnie aktywny udział w handlu i gospodarce światowej daje zarówno możliwości wpływania na inne państwa i odpierania ich nieprzyjaznych działań jak i rodzi niebezpieczeństwo nadmiernej zależności np. od obcych źródeł energii.
Pod wpływem postępu naukowo-technicznego wyłoniły się nowe dziedziny współpracy międzynarodowej, np. w kolejnictwie, transporcie lotniczym, telekomunikacji. Powstały tez nowe działy prawa międzynarodowego regulujące tę współpracę i organizacje międzynarodowe, które je koordynują. Rozszerzył się przestrzenny zakres stosunków międzynarodowych, dotyczą one obecnie obszarów, które niegdyś były poza zasięgiem działań człowieka (Antarktyka, Arktyka, przestrzeń kosmiczna, dna mórz i oceanów).
Wpływ stosunków międzynarodowych na stosunki polityczne może mieć charakter bezpośredni i pośredni. Państwa realizują swe cele w stosunkach międzynarodowych wszelkimi dostępnymi środkami. Kraje dysponujące potężnymi środkami materialnymi i wyższością techniczną silnie oddziałują na gospodarki państw słabszych. Zakaz użycia siły zbrojnej jako środka polityki zagranicznej i rozstrzygania sporów spowodował, że państwa zwróciły się ku innej formie nacisku – przymusowi ekonomicznemu. Może on przybierać formę pomocy ekonomicznej lub sankcji gospodarczej (np. dyskryminujące taryfy celne, kwoty importowe, embarga na wywóz towarów do niektórych krajów, odmowa kredytów lub zezwoleń na import, wojny celne).
Czynniki gospodarcze oddziałują też na stosunki międzynarodowe za pośrednictwem doktryn i instytucji. Np. doktryna protekcjonizmu zakłada ograniczenie swobodnej konkurencji międzynarodowej w celu ochrony własnych producentów. Ostatnio coraz powszechniejsze w stosunkach regionalnych jest znoszenie barier celnych i ograniczeń w przepływie towarów, usług, kapitałów i siły roboczej (strefy wolnego handlu).
Czynniki wojskowe
Wpływ siły wojskowej na stosunki międzynarodowe jest niepodważalny. Niegdyś wojna była powszechnie dopuszczalnym instrumentem rozwiązywania sporów międzynarodowych, traktowanym jako „przedłużenie polityki za pomocą innych środków”. Rozwój stosunków międzynarodowych i stopniowe zaciąganie przez państwa zobowiązań o nieuciekaniu się do wojny ograniczały jednak możliwość posługiwania się siłą wojskową w sposób sprzeczny z normami międzynarodowymi. Współcześnie ius ad bellum (zakaz stosowania siły i groźby jej użycia). Mimo to istnieją państwa, które decydują się na jej użycie w sytuacji, gdy zastosowanie innych środków nie przyniosło pożądanych rezultatów. Zewnętrznym przejawem gotowości państw do posłużenia się siłą jest wyścig zbrojeń. Potencjał Wojkowy państw nadal pełni istotną funkcję, choć zmienił swe znaczenie. Współcześnie obejmuje on nie tylko armię, marynarkę i lotnictwom, ale składniki gospodarki narodowej decydujące o liczebności wojska, jego zaopatrzeniu, uzbrojeniu, zapasach.
Wraz z upowszechnieniem się broni masowej zagłady wśród mocarstw nią dysponujących pojawiła się tendencja do samoograniczania się w jej wykorzystaniu. Rozbudowa arsenałów jądrowych osłabiła prawdopodobieństwo ich użycia w celach ofensywnych, ale zwiększyła w celach defensywnych. Zaczęły one mieć raczej znaczenie psychologiczne („odstraszanie”), polityczne i ekonomiczne (narzucenie przeciwnikowi forsownego wyścigu zbrojeń, aby go zrujnować gospodarczo). Posiadanie broni jądrowej jest nadal uważane za jeden z wyznaczników mocarstwowości w krajach rozwijających się, dążących do jej skonstruowania. W połączeniu z niestabilnością polityczną większości tych państw rodzi to niebezpieczeństwo dostania się broni atomowej w niepowołane ręce lub wybuchu wojny przez przypadek.
Większość państw świata nadal przeznacza ogromne sumy na zbrojenia, co dowodzi jak duże znaczenie przypisuje się ciągle sile wojskowej.
Czynniki organizacyjno-społeczne
Należą do nich instytucje państwowe i międzynarodowe, ich organizacja i współdziałania, które wpływają bezpośrednio na stosunki międzynarodowe. Dotyczy to zarówno organów polityki zagranicznej, jak i tych mających pośredni związek z polityką. Równie istotne są procesy decyzyjne oparte na zbieraniu i selekcji informacji, ocenie sytuacji, diagnozowaniu i prognozowaniu. Dlatego szczególnego znaczenia nabiera poziomu przygotowania i sprawność kadr służby zagranicznej w instytucjach narodowych i międzynarodowych. Wspomaga je nowoczesna technika na usługach dyplomacji.
Czynniki osobowościowe
Na stosunki międzynarodowe wpływają również wybitne jednostki – przywódcy państw, narodów, decydenci polityczni, których działania są usankcjonowane przez systemy wewnątrzpaństwowe. Fakt, że nie każdego przywódcę można uznać za wybitnego, nie oznacza bynajmniej, że można wyselekcjonować cechy, które jednostka bezwzględnie musi posiadać, aby być za taką uznaną. Wymogi sytuacji sprawiają, że zachowania jednostki nie dają się ująć w jednoznaczne schematy. Co więcej, politycy działają w pewnej przestrzeni społecznej i politycznej, więc nawet genialne zamierzenia jednostek rządzących nie zostaną zrealizowane bez uzyskania poparcia określonych sił politycznych. Ponad to w warunkach demokratycznych decyzje polityczne rzadko są decyzjami jednostkowymi, raczej są rezultatem działania grup nacisku i organów kolegialnych. Fakt sprawowania najwyższej władzy w państwie wiąże się z tak wielką odpowiedzialnością, że ogromnego znaczenia nabiera nawet stan zdrowia przywódcy. Pogorszenie zdrowia osoby stojącej na czele państwa może mieć poważny wpływ na sytuację międzynarodową, zgłasza jeśli dotyczy to któregoś z mocarstw.