Temat: Cechy charakterystyczne zbiorowych zachowań politycznych
Na początku należałoby zdefiniować czym jest zachowanie. Jak podaje encyklopedia socjologii zachowanie to nie tylko jedno z podstawowych pojęć w psychologii, jest również istotne w socjologii, różnie definiowane w zależności od zakresu zjawiska.1 Samo pojęcie zachowania określa się jako „element składowy wszelkiego typu działań
i czynności, jawnie obserwowalnych, głownie ruchowych aktywności ludzi, reakcja na napływające z zewnątrz bodźce lub na odczuwalną wewnętrzną potrzebę nierzadko powiązaną z kształtem zewnętrznych czynników stymulujących. Zachowanie bywa również określane, jako czynne ustosunkowanie się jednostki czy grupy do warunków zewnętrznych”. 2
Zachowanie zbiorowe: to spontaniczne i krótkotrwałe działanie społeczne, dużej liczby ludzi, którzy znajdują się w trudnej sytuacji.3
Zachowania polityczne są to „wszelkie świadome i nieświadome reakcje ludzi (jednostek i grup społecznych) na bodźce wywodzące się ze zjawisk politycznych i procesów politycznych, których istotą jest władza, a ściślej- dążenie do jej zdobycia, sprawowania bądź wpływania na nią”. 4
Tak więc zbiorowe zachowania polityczne to wszystkie formy uczestniczenia w sprawowaniu władzy lub w walce o nią. Zachowania te obejmują zarówno udział w organizacjach formalnych np. w partiach politycznych czy związkach zawodowych jak i udział w ruchach masowych. Zachowania polityczne to także publiczne manifestowanie swoich poglądów w celu oddziaływania na opinię publiczną lub na kierownicze grupy polityczne.5 Zachowanie polityczne jest stałą częścią życia politycznego.
Wśród zachowań politycznych wyróżnia się:
Zachowania czynne: które polega na podjęciu przez podmiot działań praktykowanych przez innych;
Zachowania bierne: polega ono na świadomym lub nieświadomym powstrzymywaniu się podmiotu od pewnych czynności;
Zachowania kontrolowane: zachowania przebiegające zgodnie z zaplanowanymi etapami i sposobami osiągania celów politycznych;
Zachowania niekontrolowane: są wynikiem reakcji emocjonalnych, bezwarunkowych, minimalnych, nierefleksyjnych;
Zachowania racjonalne: świadome i celowe czynności przynoszące korzyści w danych warunkach politycznych; 6
Zachowania irracjonalne: oparte najczęściej na silnych emocjach i braku lub fałszywości wiedzy o polityce, nieadekwatnej diagnozie warunków zewnętrznych, nietrafności decyzji o celach oraz metodach w środkach ich osiągnięcia, nieznajomości procesów zachodzących w społecznym otoczeniu; 7
Zachowania indywidualne: wyrażające się w czynnościach podejmowanych przez jednostkę;
Zachowania zbiorowe: przejawiające się w czynnościach podejmowanych przez grupę ludzi;
Zachowania konsensualne: są to czynności skierowane na osiągnięcie celu poprzez współpracę dwóch lub więcej osób, która przynosi im korzyści; 8
Zachowania konfliktowe: czynności, które zmierzają do pozbawienia przeciwstawnego podmiotu części bądź całości dóbr, o które toczy się walka;
Zachowania konformistyczne: obejmujące postępowanie zuniformizowane, czynu zgodne z wartościami i normami obowiązującymi w danej grupie społecznej;
Zachowania nonkonformistyczne: zachowanie, które polega na odrzucaniu lub czynnym zwalczaniu wartości i norm istniejących w grupie;
Zachowania zinstytucjonalizowane: które przebiegają w ramach organizacji, a zarazem zgodne z przyjętymi w niej zasadami i normami;
Zachowania niezinstytucjonalizowane-nalizowane: zachodzą wewnątrz lub na zewnątrz organizacji, przy nierespektowaniu obowiązujących reguł i norm;
Zachowania dobrowolne: czyli suwerennie inicjowane przez dany podmiot w warunkach sprzyjających realizacji jego interesów;
Zachowania przymusowe: będące reakcją podmiotu na presję bodźców zewnętrznych, zagrażających jego statusowi;
Zachowania jawne: podlegające obserwacji i zarazem pewnej kontroli podmiotów otoczenia;
Zachowania niejawne: gdy podmiot próbuje ukryć swoje sprawstwo, cel, sposób i skutki działania;
Zachowania etyczne: realizowane zgodnie z obowiązującymi w pewnej przestrzeni społecznej systemem norm moralnych;
Zachowania nieetyczne: których cel, przebieg i rezultaty naruszają lub łamią owe normy;9
Przykładem zbiorowego zachowania politycznego będzie udział albo
powstrzymywanie się od głosowania w wyborach. Może to być także publiczne
manifestowanie poparcia dla określonego programu politycznego lub zabieranie głosu w dyskusji politycznej czy uczestnictwo w demonstracjach lub strajkach.
„Zachowanie polityczne uwarunkowane jest czterema ogólnymi czynnikami
systemowymi: normatywna i behawioralna strona systemu ogólnospołecznego, w tym również systemu politycznego;
środowiskowymi: jednostki, grupy i organizacje funkcjonujące w bezpośrednim otoczeniu danego podmiotu oraz wszelkie właściwości tego otoczenia;
osobowościowymi: wszelkie psychospołeczne cechy człowieka warunkujące jego procesy poznawcze i wykonawcze np. typy osobowości, emocje, temperament, intelekt, pamięć, siła woli czy odporność na sytuacje trudne;
sytuacyjnymi: są to wszelkie towarzyszące czy biorące udział w konkretnym zachowaniu stałe elementy otoczenia, czynniki pojawiające się ad hoc oraz konkretne stany i procesy zachodzące w biologicznej i psychicznej strukturze podmiotu-sprzyjające lub przeszkadzające podmiotowi”10
Silną determinacją zachowań politycznych jest pewien schemat wzorców utrwalony i upowszechnionych w tradycjach. Taka postawa wynika z akceptowania norm moralnych, obyczajowych, politycznych oraz prawnych. 11
Zbiorowość inaczej, tłum to nic innego, jak duża liczba ludzi, którzy zgromadzili się w jednym miejscu12, u której kształtuje się choćby przelotnie pewna więź społeczna np. poprzez koncentrowanie uwagi na jakimś przedmiocie lub innym ośrodku zainteresowania, inaczej ujmując jest to jakakolwiek forma życia zbiorowego mniej lub bardziej trwała. 13 Jednostka w tłumie traci poczucie własnej woli, zatraca poczucie własnej odrębności. Tłum powoduje również rozproszenie odpowiedzialności, a dzięki temu w jednostce rodzi się poczucie zwolnienia z wszelkich odgraniczeń moralnych czy społecznych. Z jednej strony tłum jest silniejszy niż jednostka, z drugiej zaś tłumem łatwiej jest manipulować przy użyciu metod, którym potrafiłaby się oprzeć jednostka, ponieważ tłum nie ma określonej woli ani celu dopóki nie zostanie mu jakiś podsunięty. 14
Gustaw Le Bon, francuski socjolog i psycholog, który zajmował się psychologią tłumu i zbiorowości w swojej książce „Psychologia tłumu” dokonał podziału cech tłumu, w którym możemy dostrzec:
impulsywność,
zmienność,
łatwowierność,
przesadę i prostotę w uczuciach,
nietolerancję,
autorytaryzm
moralność tłumu.
Impulsywność, zmienność i drażliwość tłumu:
Tłum dąży do jak najszybszego urzeczywistnienia swojego celu, jednostka w nim działa automatycznie, staje się niewolnikiem instynktów i podniet. Tłum potrafi z olbrzymią zaciętością dążyć do wyznaczonego celu, lecz nie dąży do niego długo i wytrwale. Wytrwałość, podobnie jak i myślenie, jest tłumom obca. Tłum jest przesadny, skrajny, niszczycielski, impulsywny, może być szlachetny lub okrutny, bohaterski lub małoduszny. W jednej chwili tłum agresywny pod wpływem chwilowej podniety może stać szlachetny i naprawdę bohaterski.15 Le Bon porównuje tłum do „liści, które wichura porywa i roznosi we wszystkich kierunkach jedynie po to, aby im później pozwolić znów upaść na ziemię„16 Ciągła zmienność tłumu sprawia, że jest on trudnym do rządzenia zwłaszcza wtedy, gdy część władzy publicznej znajduje się w jego ręku. Dla jednostek w tłumie nie ma rzeczy niemożliwych, duża liczebność w tłumie daje poczucie niezwyciężonej mocy, dzięki temu tłum nie pozwoli, aby coś stanęło mu na przeszkodzie w realizacji celu.
Każdy tłum jest drażliwi i impulsywny, ale stopień natężenia tych uczuć jest różny. Wszystkie uczucia, którymi kieruje się tłum są różne, w zależności od cech rasowych, również ich natężenie jest zróżnicowane.
Podatność na sugestie i łatwowierność tłumu:
Wg. Le Bona tłum jest podatny na sugestie, ponieważ zajmuje na ogół pozycje wyczekującej uwagi. Pierwsza usłyszana sugestia opanowuje wszystkie umysły i nadaje im pewien kierunek oraz każe im dążyć do urzeczywistnienia idei, które w danym momencie panują. Ponieważ tłum nie zdaje sobie sprawy, iż jest poddawany wszelkiego rodzaju sugestiom, cechuje się gwałtownością uczuć, na które rozum jednostki w tłumie nie ma żadnego wpływu. Źródłem sugestii jest złudzenie powstające w umyśle jednego z uczestników tłumu, które zostaje z dużą łatwością przyswojone przez innych, sprawia to, że jest łatwowierny i jego zdolność poprawnego postrzegania pewnych faktów zanika. W związku z tym tłum ma niezwykle silną wyobraźnię, dlatego chętniej zajmuje się tym, co jest nieprawdopodobne i legendarne, bo to jest bardziej pociągające. Każdy powszedni wypadek przechodzi przez kilka lub kilkanaście przemian w oczach tłumu. Tłum nie kieruje się rozumem, chce naginać rzeczywistość do własnej wyobraźni, często nie odróżnia rzeczywistości od swojej fantazji. Dlatego też tłum jest bardzo podatny na zbiorowe halucynacje, jeżeli jedna osoba doznająca halucynacji wypowie się pierwsza, może „zarazić” innych, szczególnie, jeśli jest to coś, co inni chcą usłyszeć. Osoby, które się wypowiedzą później zostaną zakrzyczane. Dzięki właśnie tej „zaraźliwości” przekształcanie faktów zachodzi u wszystkich, bez względu na wiek, wykształcenie i temperament, każda jednostka znajdująca się w tłumie traci zdolność obiektywnej oceny faktów. Na potwierdzenie tej tezy francuski socjolog opisał przykład okrętu La Belle-Poule:
„ Okręt La Belle-Poule krążył po morzu, szukając łodzi Le Berceau, która przepadła w czasie gwałtownej burzy. W jasny i słoneczny dzień z masztu dano znak, że na widnokręgu ukazała się jakaś łódź w niebezpieczeństwie. Oczy wszystkich zwracają się w stronę wskazanego punktu; cała załoga wraz z oficerami widzi na morzu tratwę napełnioną ludźmi, holowaną przez łodzie, na których powiewały sygnały alarmowe. Admirał Desfosses rozkazał spuścić szalupę na ratunek rozbitkom. Marynarze, zbliżając się do owej tratwy, dokładnie widzieli, „jak wielu ludzi wyciągało do nich ręce, słyszeli głuchy i niewyraźny ich bełkot". Podpłynąwszy jednak do owej domniemanej tratwy, ujrzeli po prostu kilka gałęzi pokrytych liśćmi, które fale morskie porwały z pobliskiego brzegu. I wtedy dopiero, pod wpływem tak namacalnej rzeczywistości, prysnęła halucynacja.”17
Kolejnym przykładem przywołanym przez Le Bona, jest pewien eksperyment psychologa Daveya, który udowadnia, że nawet osoby wykształcone, ulegają zbiorowej halucynacji a nawet są pewne, że zjawisko, które obserwowali odbywało się dzięki siłom nadprzyrodzonym. Zapewne bardzo ważnym czynnikiem, był fakt jak poddaje autor, że Daveya „posiadał moc władania duszą tłumu”18. Zatem w tłumie musi być ktoś, kto nim włada. Daveya jako uczony posiadał autorytet, dzięki któremu udało mu się rozbudzić wiarę wśród osób, które brały udział w badaniu, można powiedzieć, że był ich przewodnikiem.19
Gustaw Le Bon stwierdza, że często błędnym rozpoznaniem cechują się przede wszystkim dzieci i kobiety, ponieważ są najbardziej wrażliwe. Wśród powszechnej opinii dzieci nie kłamią, ale jak podaje autor dzieci kłamią, ale robią to nieświadomie. Dlatego należy z rozwagą podchodzić do ich wypowiedzi i nie brać wszystkich pod uwagę. Na potwierdzenie tej tezy Le Bon podaje przykład zmarłego chłopca którego ciało znaleziono. Został on rozpoznany przez pewne dziecko jako jeden z uczniów. Następnego dnia pewna kobieta widząc na czole martwego chłopca bliznę rozpoznaje w nim swojego syna , który zaginął kilka miesięcy wczesnej, Następnego dnia kilka kolejnych osób również rozpoznało zaginionego Filiberta. Jak się później okazało wszyscy byli w błędzie, ponieważ chłopiec nie był tym za kogo go uważali. Chłopiec który jako pierwszy stwierdził ze to jeden z uczniów, dał początek fałszywego obrazu w którym wszyscy odnajdywali prawdę.20
Ponadto autor zwraca uwagę, iż wiele wydarzeń historycznych mogło wyglądać inaczej, niż te, które znamy na skutek źle zaobserwowanych faktów. Również informacje o życiu i roli osób takich jak: Herakles, Budda, Jezus czy Mahomet mogą nie być prawdziwe, ale też znacznie różnić się i ulegać przekształceniu w zależności od epoki czy charakteru danej rasy.
Biorąc pod uwagę spostrzeżenia dokonane przez tłum, dojdziemy do wniosku, że obserwacje zbiorowe bywają najbardziej błędne i zazwyczaj polegają w swym osądzie na złudzeniu jednostki, która w zaraźliwy sposób narzuciła je innym. Świadectwa tłumu, o czym należy pamiętać powinno się przyjmować z duża nieufnością. Z tego wynika, że niemal wszystkie dzieła historyczne należałoby uznać za dzieło czystej wyobraźni, fantastyczny opis źle zaobserwowanych faktów do których dołącza się objaśnienia późniejszej daty. Być może gdyby nie zachowały się arcydzieła artystyczne, literackie i zabytki kultury materialnej, o naszej przeszłości nie wiedzielibyśmy nic prawdziwego.21
Przesada i prostota w uczuciach tłumu:
Człowiek będąc w tłumie upodabnia się do ludzi pierwotnych. Jego umysł potrafi postrzegać tylko całościowo, coś jest czarne albo białe nigdy zaś szare. Bez względu na to czy uczucia tłumu są dobre czy złe, zawsze występuje ich wielka prostota albo przesada, dzięki temu tłum nie odczuwa wątpliwości czy niepewności. W tłumie heterogenicznym gwałtowność jest spotęgowana, ponieważ duża liczebność, oraz poczucie potęgi stwarza warunki do powstania takich uczuć, na które jednostka nigdy by się nie zdobyła. Dość często ta przesada dotyczy uczuć złych, instynktu człowieka pierwotnego, które jednostka jest w stanie opanować ze względu na konsekwencje.
Poprzez tą przesadę tłum jest dość łatwy do opanowania, wystarczy wyczuć uczucia tłumu,jego intencje, udać, że się je podziela, i dopiero wtedy można je zmienić za pomocą bardzo prostych skojarzeń. „Dzięki powtarzaniu, wypowiedziane poglądy przenikają do duszy tłumu, a w końcu, czy są rozumiane czy nie, zostają uznane za prawdę niepodlegającą dyskusji”22. Przesada w tłumie dotyczy tylko uczyć nie inteligencji, dlatego tłum w sferze uczuć może wznieść się bardzo wysoko i stać się bohaterem, ale może też upaść bardzo nisko i stać się katem.
Nietolerancja, autorytaryzm i konserwatyzm tłumu:
Tłum może przyjąć lub odrzucić sugerowane mu poglądy, wierzenia i idee, uznać je za prawdę albo za nieprawdę. Odnosi się to do wierzeń, które nie powstają drogą rozumowania, ale są narzucane za pomocą sugestii. Autorytaryzm i nietolerancja są cechami wspólnymi wszystkich rodzajów tłumów, ale ich nasilenie jest zależne od rasy. Te cechy są dość wysoko rozwinięte u tłumów pochodzenia romańskiego, który jest wrażliwy tylko na niezależność odłamu społeczeństwa, do, którego on sam należy, przy czym narzuca on swoje przekonania innym grupom. 23
Tłum objawy dobroci uważa za objaw słabości. Dobry władca nie miał autorytetu wśród tłumu, inaczej tłum zachowywał się wobec silnego i okrutnego władcy. Tłum wobec takiego króla stawał się potulny, i buduje mu pomnik. Lecz gdy władza tyrana słabnie, znajduje on się wśród tych, których tłum nienawidzi. Tłum jest w stanie postawić się słabej władzy, ale w stosunku do władzy silnej jest mu uległy. Tłum ulega zawsze skrajnym uczucia, gdy siła władzy ulega zmianie. Gwałtowność tłumu jest bardzo zwodnicza. Jego chęć niszczenia jest bardzo krótkotrwała, i zbyt łatwo ulega wpływom. Gdy zostaje pozostawiony sam sobie, w bardzo szybkim czasie znuży go własna porywczość. Tłum nie lubi zmian, jest zwolennikiem tradycji, czuje głęboki, podświadomy wstręt do wszystkiego, co nowe, ponieważ obawia się jakiejkolwiek zmiany swojego materialnego bytu. Jednakże tłum nie interesuję się i nie miesza w wielkie odkrycia na polu nauki i przemysłu. 24
Moralność tłumu:
Moralność tłumu można przedstawić w dwóch kategoriach. Z jednej strony tłum jest zbyt gwałtowny i zmienny, aby przestrzegać, jakichkolwiek norm społecznych czy nieustannie kontrolować egoistyczne popędy. Z drugiej zaś strony jak już wcześniej wspomniałam tłum jest gotowy do poświęceń i szczytnych czynów. Tłum jest zarówno zdolny do popełnienia każdej zbrodni, jak i do czynów tak wspaniałych, których jednostka nie jest w stanie osiągnąć . Tłum jest bardzo wrażliwy na miłość do Ojczyzny, do uczuć religijnych, poczucia honoru, każde takie odwołanie oddziałuje na tłum. W historii wielu ludzi zginęło w obronie wierzeń, idee czy haseł, które często były niezrozumiale dla nich samych. Tłum w przeciwieństwie do jednostki nie kieruje się osobistym interesem, dla jednostki jest on najczęstszym i najważniejszym bodźcem do działania, ale dla tłumu odgrywa mało istotna rolę. 25
Wpływ na zachowania i postawy polityczne ma psychika i osobowość jednostki oraz oddziaływania środowiska. Wiąże się to z szeroko pojętą edukacją, wpływem mediów i standardami kultury politycznej które aktualnie obowiązują w danym społeczeństwie.
W obecnych wielokulturowych społeczeństwach wpływ na zachowania polityczne ma wytwarzana w dzieciństwie identyfikacja etniczna. Wpływa to na późniejsze, dorosłe preferencje jednostki co do ugrupowań a zatem jaką politykę i jakie partie popiera , z którymi się utożsamia, o które walczy i o których interesy się troszczy. To co na początku pozwala na identyfikację z własną grupą, a w okresie dorastania traktowane jest jako coś atrakcyjnego a w dodatku cieszące się zewnętrzną aprobatą, wpływa na formowanie się postaw politycznych które utrzymują się niekiedy przez całe życie. 26
Bibliografia
Encyklopedia socjologii, suplement, wyd. Oficyna naukowa, Warszawa 2005.
Leksykon politologii, wyd. Atla 2, Wrocław 2004.
Jakub Potulski, Socjologia Polityki, wyd. UG, Gdańsk 2007.
Roger Scruton, Słownik myśli politologicznej, wyd. Zysk, Poznań 2002.
Słownik pojęć socjologicznych, wyd. Akademia Ekonomii, Kraków 2001.
Jerzy Wiatr, Socjologia zaangażowana: szkice o socjologii i polityce, Warszawa 1965.
Piotr Sztompka, Socjologia lektury, wyd. Znak, Kraków 2005
Krystyna Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005.
Encyklopedia socjologii, s 410.↩
Ibidem s 410.↩
Encyklopedia PWN.↩
Leksykon politologii, s. 501↩
J. Wiatr, Socjologia zaangażowana: szkice o socjologii i polityce,s. 129.↩
Jakub Potulski, Socjologia Polityki, ss231-232.↩
Leksykon politologii, s 501.↩
J. Potulski, Socjologia...op.cit, ss231-232.↩
Leksykon...op.cit, s501.↩
Leksykon politologii, ss501-502.↩
Ibidem, ss 501-502.↩
Roger Scruton, Słownik myśli politologicznej, s 407.↩
Słownik pojęć socjologicznych, s256.↩
R.Scruton, Słownik ...op.cit., ss 407-408.↩
Piotr Sztompka, Socjologia lektury,s 181.↩
Ibidem s. 181.↩
P. Sztompka, Socjologia lektury s183.↩
Ibidem s. 183.↩
Gustaw Le Bon, Psychologia tłumu, s 92.↩
P. Sztompka, Socjologi...op.cit., 184-185.↩
Ibidem, s 185.↩
Ibidem, s 97.↩
P. Sztompka, Socjologia...op.cit., s 187.↩
Ibidem, s 187.↩
Ibidem, ss188-189↩
K. Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005, s. 126.↩