Zagadnienia na Obronę Magisterską - Zagadnienia z metodologii badań pedagogicznych.

1. Procedura postępowania badawczego.

Proces badania naukowego to następujące kolejno po sobie w sposób systematyczny i planowy działania, począwszy od sformułowania problemu po przeprowadzenie badań i analizę wyników. Na każdym z etapów wykonuje się konkretne czynności pozwalające na jego ukończenie i przejście do kolejnego.

H. Muszyński wyróżnia następujące etapy postępowania badawczego:

Faza koncepcji: postawienie i sformułowanie problemu (problemów) badań; sprecyzowanie hipotezy roboczej (lub hipotez); wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych; dobór wskaźników do poszczególnych zmiennych; dobór odpowiednich metod badawczych i opracowanie technik badań; opracowanie procedury badań.

Faza badań: przeprowadzenie badań; uporządkowanie materiałów i ich analiza; analiza teoretyczna uzyskanego materiału i wyprowadzenie wniosków.

1. Istota problemu badawczego.

Problem badawczy - rodzaj zadania (sytuacji), którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Jego rozwiązanie jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy przedmiotu. Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. W sformułowaniu problemu badawczego wyróżniamy 3 terminy: sytuacja problemowa - świadomość braku kompletnej wiedzy, stan niepokoju; problem -logiczne ujęcie przeżywanej niewiedzy; pytanie problemowe - gramatyczna konstrukcja wyrażająca sytuację problemową i będąca zarazem językowym odpowiednikiem problemu. Problem badawczy jest uszczegółowieniem celu badań. Umożliwia dokładniejsze poznanie tego, co chcemy rzeczywiście zbadać. Jest to pytanie, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych.

1. Zmienne i wskaźniki. Pojęcie i rodzaje.

Wskaźnik jest to właściwość, fakt, zdarzenie, stan lub proces, które są możliwe do zaobserwowania oraz na podstawie, których można poznać, iż wystąpiło dane zjawisko czy cecha. W pedagogice przez pojęcie wskaźnika rozumiemy pewne własności, które są połączone stałym związkiem o charakterze bezwyjątkowej lub statystycznej regularności z pewnymi innymi własnościami, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji oraz pozwalają stwierdzić obecność jednych własności na podstawie występowania drugich. Zatem wskaźnik jest pewną właściwością, która mówi nam, iż badane zjawisko miało miejsce. Wyróżniamy:

• Wskaźniki definicyjne ukazują rodzaj powiązania wskaźnika ze wskazywaną przez niego wartością; dzięki nim definiuje się cechy stanowiące przedmiotem badania, gdzie dobór wskaźnika do zjawiska polega na zdefiniowaniu zjawiska wyrażanego przez wskaźnik.

• Wskaźniki empiryczne mają miejsce w przypadku, gdy cecha wskazywana oraz wskaźnik są obserwowalne, przez co relacja zachodząca pomiędzy wskaźnikiem i cechą wskazywaną jest związkiem empirycznym, rozstrzygalnym bezpośrednio w oparciu o dokonane obserwacje.

• Wskaźniki interferencyjne nie definiują zjawiska wskaźnikowego oraz nie są obserwowalne; o tym, iż dane zjawisko miało miejsce wnioskuje się pośrednio (np., drżenie rąk może wskazywać na zdenerwowanie).

Zmienne w badaniach naukowych stanowią próbę uszczegółowienia problemów badawczych, które należy rozwiązać oraz wymagających potwierdzenia lub odrzucenia hipotez. Wyróżnia się następując rodzaje zmiennych:

• Zmienne ilościowe mają miejsce w badaniach, w których przedmiot stanowią mierzalne właściwości przedmiotów. Najczęściej występują one w naukach ścisłych takich jak fizyka, matematyka czy statystyka.

• Zmienne jakościowe natomiast nie poddają się pomiarowi; można jedynie stwierdzić ich występowanie lub ich brak. Przykładem zmiennych jakościowych może być: płeć osób badanych; pochodzenie społeczne; zainteresowania literackie; poglądy polityczne; sympatie; przekonania religijne itp.

• Zmienna niezależna to taka zmienna, która wyjaśnia zmiany w obrębie zmiennej zależnej; wyjaśnia badane zjawisko oraz powoduje zmiany w wartości zmiennej zależnej, stanowi ona zakładaną przyczynę tych zmian.

• Zmienne zależne mogą się znajdować w sferze oddziaływania zmiennych niezależnych, na które nie można mieć wpływu. Zmienne te mogą zarówno sprzyjać jak i utrudniać w występowaniu badanego zjawiska i noszą one miano zmiennych pośredniczących. Zwracają one uwagę, iż istnieją również inne istotne przyczyny badanego zjawiska, które nie zostały nieuwzględnione w badaniach. Przykładami zmiennych pośredniczących mogą być: stan zdrowia badanej osoby; nastawienie ucznia do szkoły; sympatia do nauczyciela.

1. Interpretacja hipotezy.

Hipoteza, zwana także przypuszczeniem, jest propozycją odpowiedzi na pytania zawarte w problemach badawczych. Jest to odpowiedź wstępna, przypuszczalna, której prawdziwość ma być potwierdzona w podejmowanym badaniu. Hipoteza nie różni się kształtem gramatycznym od zdania obserwacyjnego, na którego to treść składa się opis faktu naukowego. Jedyna różnica jest jedynie to, iż nie wiemy czy jest to prawda czy fałsz. Hipoteza ukierunkowuje nam badania na problemy ważne, a w pedagogice hipoteza spełnia role także ochronną, ograniczającą ryzyko podejmowania badań zagrażających dobru badanych wychowanków. Jednak żeby hipoteza mogła tę barierę ochronną stanowić, musi spełnić następujące warunki:

• Tłumaczyć w sposób dostateczny znane fakty.

• Musi być możliwa do zweryfikowania przez konsekwencje, które z niej wynikaj..

• Musi dotyczyć istotnych dla danej nauki zdarzeń i ma moc teorio twórczą.

• Musi być zdaniem wysoce prawdopodobnym, którego słuszność wstępna polega na tym, że jest zdaniem niesprzecznym z udowodnionymi już twierdzeniami danej dyscypliny naukowej.

1. Sposoby interpretacji wyników badań.

Interpretacja badań to bardzo wrażliwy obszar wymagający dużego doświadczenia osoby interpretującej, wnikliwości i wiedzy socjologicznej, psychologicznej, pedagogicznej i merytorycznej. Można takiej interpretacji dokonać własnymi silami, ale niezbędne jest zewnętrzne ich zrecenzowanie. Poza ukierunkowaniem badań pedagogicznych, sformułowaniem problemów badawczych teoria umożliwia interpretację wyników badań. Bez obudowy teoretycznej badań interpretacja ich wyników skazana byłaby na dowolność, przypadkowość czy uproszczenie, brak rzetelności czy trafności. Teoria pozwala wyjaśniać badane fakty, procesy czy zjawiska, ale także snuć przewidywania na ich temat. Po stabelaryzowaniu i graficznym przedstawieniu materiału badawczego oraz rejestrze i charakterystyce tych jego fragmentów, których nie da się przedstawić liczbowo, przystępuje się do analizy jakościowej i ilościowej. Jedna i druga zakłada porównanie ze sobą różnych zgromadzonych ze sobą uprzednio zgromadzonych danych empirycznych, ukazanie między nimi relacji, jak również szukanie dla nich uzasadnień na gruncie znanych doświadczeń pedagogicznych i założeń teoretycznych oraz wyciąganie z analizowanych danych wniosków ogólnych i zarysowanie możliwości praktycznego ich zastosowania. Analiza jakościowa i ilościowa umożliwia rozpoznanie istotnych cech badanej rzeczywistości. Opracowanie wyników badań jest tylko wtedy poprawne, gdy nie ogranicza się jedynie do zwykłego ich uporządkowania, ale w równej niemal mierze obejmuje swym zasięgiem zarówno analizę jakościową i ilościową. Ważne jest także poprawne wyciąganie wniosków ogólnych i szczegółowych z dokonanego opisu i analizy materiału badawczego w tym także wniosków praktycznych.

6. Znaczenie badań i analiz jakościowych w procesie badawczym .

Badania jakościowe mają na celu wyjaśnić motywy postępowania, dotrzeć do przyczyn danego zachowania, odkryć przekonania, schematy, emocje, nastawienie; udzielają odpowiedzi, „jak”, „dlaczego”. W badaniach tych często stosuje się techniki projekcyjne, które pozwalają na zadawanie pytań w sposób niebezpośredni. Dzięki temu respondenci ujawniają swoje motywy, przekonania, emocje. Taki rodzaj badania pozwala na bardzo trafną odpowiedź na postawione pytanie badawcze. Badania jakościowe poniekąd uzupełniają badania ilościowe. Częściowo wyrównują słabe strony badań ilościowych. Nie narzucają one badanym języka odpowiedzi, dzięki czemu badacz może poznać dodatkowe aspekty badanego problemu. Umożliwiają poznanie badanego zjawiska w przekroju dynamicznym i rozwojowym. Dzięki nim można łatwo dotrzeć do złożoności i osobliwości niektórych badanych zjawisk. Umożliwiają poznanie szerszego konteksty badanych zjawisk i rozpoznanie ich w warunkach naturalnych. Partnerskie traktowanie osób badanych i liczenie się z ich kompetencjami ze względu na bezpośredni charakter przeprowadzanych badań.

7. Sposoby weryfikacji założeń hipotetycznych.

Weryfikacja hipotez – na podstawie dotychczasowego postępowania sformułowaliśmy szereg twierdzeń, których uzasadnienie znaliśmy tylko częściowo. Celem badań było uzyskanie potwierdzenia ich prawidłowości, lub odrzucenia. Ostateczne potwierdzenie lub odrzucenie tych hipotez przebiega podczas ich weryfikacji. Weryfikacji dokonujemy na podstawie analizy badań własnych, gdzie poszczególne pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety przypisane są odpowiednim problemom i hipotezom im odpowiadającym. Po analizie jakościowej i ilościowej badanego zjawiska jesteśmy w stanie stwierdzić czy dana hipoteza potwierdziła się lub czy wręcz przeciwnie uległa częściowemu bądź całkowitemu zaprzeczaniu.

8. Organizacja i przebieg badań.

Organizacja procesu badawczego zależna jest od charakteru i celu badań terenu, na którym są prowadzone oraz technik stosowanych badań. Według niego cała procedura badawcza zawiera dwie główne fazy: fazę koncepcji i fazę badań.

Faza koncepcji obejmuje następujące czynności badawcze: Określenie przedmiotu i celu badań. Sformułowanie problemów badawczych. Sformułowanie hipotez. Wybór terenu badań lub dobór próby. Opracowanie technik badawczych. Badania pilotażowe. Opracowanie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi badawczych.

Faza badań obejmuje następujące czynności badawcze: Przeprowadzenie badań. Uporządkowanie i przygotowanie materiałów badawczych oraz ich analiza(uporządkowanie, kodyfikacja według klucza, opracowanie statystyczne, analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności); weryfikacja hipotez i opracowanie teoretyczne.

Organizacja i przebieg badań pokrótce to:

• Zaistnienie sytuacji problemowej: przekonanie, co do celowości badań, uzupełnienie brakującej wiedzy.

• Sformułowanie problemów badawczych (precyzyjnie i poprawnie).

• Projektowanie narzędzi badawczych (dobieranie odpowiednich sposobów umożliwiających rozwiązanie problemów i weryfikację hipotez).

• Dobór osób badanych losowy lub celowy.

• Przeprowadzenie badań (ważna jest atmosfera i samopoczucie badanych).

• Opracowanie wyników badań.

9. Sposoby doboru populacji do badań.

Populacja badana - ściśle zdefiniowana zbiorowość, o której chcemy zdobyć jakieś informacje realizując konkretny projekt badawczy. Dobór populacji może być na przykład losowy lub celowy.

• Losowy dobór populacji jest doborem przypadkowym. Jeśli jednak interesuje nas zjawisko rzadkie w populacji, np. nietypowa odmiana badanej choroby, może okazać się, że prosta próba losowa albo nie będzie obejmowała wystarczającej liczby tych nietypowych przypadków, albo jej liczność będzie musiała być bardzo duża i badania będą zbyt kosztowne.

• Przy wyborze celowym bierze się pod uwagę teren badań, gdzie spodziewamy się wyników zbliżonych do skali kraju. Dobór celowy jest tani, ale trudno ocenić czy reprezentatywny.

W badaniach pedagogicznych przydatny jest zwłaszcza prosty, systematyczny i warstwowy dobór osób badanych:

• Prosty dobór – dokonanie numeracji każdej z osób z określonej populacji na karteczkach, następnie jest losowanie tylu karteczek ile potrzebnych jest osób do badania

• Systematyczny dobór – polega np. na zakwalifikowaniu do badań, co trzeciego ucznia z klasy wg numeracji w dzienniku.

• Warstwowy dobór – dobór tej samej liczby badanych z kilki grup z rozróżnieniem Np. na płeć, wiek.

10. Metody badań w pedagogice.

Za A. Kamińskim metodę badań będziemy rozumieli, jako „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu badawczego”. Można powiedzieć, że są to ogólne schematy postępowania, czynności służących do znalezienia odpowiedzi na dręczące nas pytania w ramach badanego zjawiska.

Wyróżniamy następujące metody badań:

• Eksperyment pedagogiczny – jest metodą polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem. Bada zależności między celowo dobranymi oddziaływaniami dydaktyczno – wychowawczymi a skutkami powstałymi w wyniku tychże oddziaływań.

• Monografia pedagogiczna – to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze (placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej) lub jednorodne zjawiska społeczne. W metodzie tej gruntownego rozpoznaje się strukturę instytucji, zasady i efektywność działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń prognoz rozwojowych. Jej przedmiotem są instytucje wychowawcze, a konkretnie ich struktura, zasady i efektywność działań i opracowanie koncepcji ulepszeń.

• Metoda Indywidualnych Przypadków – jest sposobem badań polegających na analizie jednostkowych losów ludzkich w różnych sytuacjach wychowawczych, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych. Analiza jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawczych i życiowych.

• Metoda Sondażu diagnostycznego – jest sposobem gromadzenia wiedzy o dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze – w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentująca populację generalną, w której badane zjawisko występuje. Polega na gromadzeniu informacji o problemach interesujących badacza najczęściej za pomocą kwestionariusza ankiety, za pomocą, którego badani, czyli respondenci wyrażają swoją opinię na dany temat.

11. Techniki badań w pedagogice.

Techniką badań według A. Kamińskiego są czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów. Zatem dobór techniki badawczej warunkowany jest przez wybór metody. Poza tym technika badawcza opiera się raczej na pojedynczych czynnościach, natomiast na metodę badawczą składa się szereg działań. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami podporządkowanymi w stosunku do metody, a sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda. Technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych.

Wyróżniamy:

• Obserwacja - jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń. To czynność celowa i planowa. Te cechy odróżniają obserwację naukową od obserwacji codziennej.

• Wywiad – rozmowa badacza z respondentem/ami według np. przygotowanego wcześniej kwestionariusza.

• Ankieta – badania te polegają na zadawaniu pytań respondentom za pomocą kwestionariusza ankiety, jako narzędzia badawczego. Pytania są na ogół w formie pisemnej, a przeprowadzana ankieta zazwyczaj jest anonimowa, rzadko, kiedy mamy do czynienia z ankietą jawną.

• Badanie dokumentów – polega na analizie dokumentów i innych ważnych informacji na temat danego zjawiska, procesu, sytuacji, faktu bądź prowadzonego przypadku.

• Techniki socjometryczne - ułatwia obserwowanie w strukturze społecznej grupy zmian, zachodzących pod wpływem oddziaływania zmiennych kontrolowanych w określonym czasie, umożliwia wymierne, ilościowe porównywanie grup i podgrup pod różnymi względami ich struktury wewnętrznej, stopnia integracji w wymiarze czasu i przestrzeni, pozwala obserwować losy jednostek na tle grupy tzn. zmian ich statusu socjometrycznego, ilościowe przekształcanie się więzi psychologicznych z innymi członkami grupy.

Odpowiednim metodą odpowiadają techniki, i tak, więc:

• Eksperyment pedagogiczny: technika grup równoległych, technika jednej grupy, 4 grup (Solomona), rotacji.

• Monografia pedagogiczna – badanie dokumentów i materiałów, analiza dokumentów. Dokumenty to: protokoły, sprawozdania, świadectwa, prace pisemne, opracowania, dokumenty cyfrowe – zestawienia statystyczne, dokumenty obrazowo-dźwiękowe z rysunkami, nagraniami magnetofonowymi, wideo, filmy, fotografie, przeźrocza.

• Metoda indywidualnych przypadków – wywiad, obserwacja, analiza dokumentów osobistych. Niekiedy techniki projekcyjne, testy.

• Sondaż diagnostyczny - ankieta, wywiad, analiza dokumentów, obserwacja, techniki statystyczne.

12. Narzędzia przyporządkowania technik badawczych.

Według T. Pilcha i T. Bauman narzędzie to przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Warto także zauważyć, że technika jest czynnością, natomiast narzędzie badawcze jest rzeczą i służy do technicznego gromadzenia danych z badań.

Wyróżniamy następujące narzędzia badawcze:

• Ankieta - kwestionariusz ankiety, skale

• Wywiad – kwestionariusz wywiadu, skale,

• Obserwacja – dzienniki obserwacji, karty obserwacji, arkusze obserwacji

• Badanie dokumentów – taśmy magnetofonowe i wideo

13. Sposoby oceniania rezultatów badań.

Po przeprowadzeniu badań dokonujemy ich opracowania statystycznego – ujęcie danych w kategorii ilościowej. W badaniach pedagogicznych statystyka służy do liczbowego wyrażania zależności między zjawiskami stopnia natężenia pewnych tendencji, wielkości badanych cech itp. Odpowiadamy na pytanie „ile”. Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności – faza ta dopełnia poprzednio omówioną. Na podstawie danych liczbowych budujemy charakterystykę badanej zbiorowości, przedstawiamy w kategoriach jakościowych jej cechy, które wcześniej pogrupowaliśmy w dane liczbowe. Zadaniem analizy jakościowej jest wytypowanie wszystkich zależności między elementami badanego układu lub środowiska. Odpowiadamy na pytanie, „jak”, „dlaczego”.

Opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników – częściowo polega na myślowym podsumowaniu całości badań i ułożeniu koncepcji przedstawienia ich w postaci zracjonalizowanego wywodu myślowego. Zadaniem naszym jest uporządkowanie uzyskanych wyników wedle ich zakresu i znaczenia, przyporządkowanie poszczególnych hipotez generalnym założeniom i celom badań.

14. Ważność terenu badań w procedurach badawczych

Wybór terenu badań jest bardzo istotny w procedurach badawczych. Najpierw należy sformułować zagadnienia, które mają być zbadane, a następnie próba odnalezienia ich na odpowiednim terenie u odpowiednich grup społecznych, w układach o zjawiskach społecznych. Kolejnym etapem jest wytypowanie rejonów, grup, zjawisk i instytucji, jako obiektów naszego zainteresowania. Wybór terenu badan to dopiero cześć zadania. Jeśli dotyczy małej grupy badanie jest prostsze, gdyż możemy zbadać wszystkie elementy interesującego nas układu. Jeśli badania dotyczą szerszego obszaru badacz musi wyodrębnić grupy jednostek, które będą reprezentować całość. To problem polegający na wyborze odpowiedniego terytorium badań, jak również określonej placówki, na terenie, której chcemy zbadać dane zjawisko nas interesujące. Teren badań jest pojęciem obejmującym nie tylko ściśle określone terytorium, ale również odpowiednie placówki czy instytucje działające w wybranym wycinku rzeczywistości. Wybór terenu badań zdaniem T. Pilcha to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji, jako obiektów naszego zainteresowania. Wybór terenu badań w głównej mierze zależy od rodzaju problemów, jakie zmierzamy rozwiązać.

15. Cechy badawcze.

Wyróżniamy następujące cechy badawcze:

• Obiektywność – to stopień niezależności dokonanego badania od różnego rodzaju okoliczności sytuacyjnych, w jakich miało ono miejsce oraz osoby, która je przeprowadzała i analizowała.

• Rzetelność – wyraża się w stopniu dokładności, z jaką mierzy się wyniki badań. Rzetelnością określa się taką procedurę badań, która w sposób możliwie dokładny bada określone zjawisko.

• Trafność – trafność metod badawczych polega na tym, że są one jak w największym stopniu dostosowane do pomiaru określonego przedmiotu badań.