CZĘŚĆ II RYNEK I GOSPODARKA RYNKOWA
Rozdział 3- Proces wymiany w ujęciu historycznym
3.1. Gospodarka rynkowa a gospodarka towarowa
GOSPODARKA NATURALNA- to taki typ gospodarki, w której producent wytwarza produkty w celu bezpośredniego zaspokojenia swoich potrzeb.
W gospodarce tego typu nie występuje wymiana i rynek, gdyż producent jest równocześnie konsumentem wytworzonych przez siebie dóbr.
GOSPODARKA TOWAROWA- to taki typ gospodarki, w której producenci wytwarzają produkty z przeznaczeniem ich do wymiany, czyli na sprzedaż.
-Towar- wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne oraz usługi.
3.2. Przesłanki powstania gospodarki towarowej
WARUNKI KONIECZNE ISTNIENIA GOSPODARKI TOWAROWEJ:
Społeczny podział pracy (polega na tym, że wyodrębniają się pewne grupy ludzi, trudniące się określoną produkcją)
-3 wielkie społeczne podziały pracy:
miał miejsce pod koniec wspólnoty pierwotnej, polegał na wyodrębnieniu się rolnictwa z pasterstwa.
dokonał się w okresie niewolnictwa i polegał na wyodrębnieniu się rzemiosła z rolnictwa.
wystąpił pod koniec niewolnictwa. Nastąpiło wówczas wyodrębnienie się klasy kupców pośredniczących w wymianie między różnymi producentami oraz dokonywało się oddzielanie miast od wsi.
-Jest on skuteczny ponieważ:
zdolności indywidualne różnią się, a podział pracy pozwala każdej jednostce wytwarzać dobra czy świadczyć usługi, które potrafi ona wykonywać relatywnie najlepiej.
jednostka która koncentruje się na wykonywaniu jednego rodzaju pracy jest w stanie doskonalić tę umiejętność.
-Techniczny podział pracy- termin ten odnosi się do specjalizacji w ramach produkcji danego dobra, która polega na podziale pracy na szereg czynności czy operacji między robotnikami danego zakładu.
-Rodzaje specjalizacji pracy:
Specjalizacja gałęzi przemysłu- w poszczególnym produkcie czy procesie
Specjalizacja firm- poszczególne firmy, które łącznie tworzą dany przemysł, często specjalizują się w wykonywaniu jednego z procesów produkcyjnych lub wytwarzaniu jednej części produktu końcowego.
Specjalizacja regionów (terytorialny podział pracy)- Pewne regiony wykazują tendencje do specjalizacji w ramach danych gałęzi przemysłu. Ważną rolę odgrywają czynniki geograficzne i tendencje wytwórcze ludzi.
Specjalizacja międzynarodowa (międzynarodowy podział pracy)- polega na specjalizacji w wytwarzaniu określonych towarów w pewnych krajach. Wynika to z faktu występowania np. korzystnych warunków glebowych, z istnienia złóż wartościowych minerałów.
ekonomiczne wyodrębnienie się producentów na bazie prywatnej własności środków produkcji (odosobnienie producentów)- odosobnionym producentem jest każdy, kto może dysponować wytworzonym przez siebie produktem.
Początkowo wymiana odbywała się wg formuły towar za towar. Później wyodrębnił się pieniądz (towar → pieniądz → towar).
3.3. Prosta produkcja towarowa
PROSTA GOSPODARKA TOWAROWA:
prywatna własność środków produkcji
produkcja na rynek
właściciel środków produkcji jest jednocześnie producentem
mała skala produkcji i świadczonych usług
Małe firmy prosperują dobrze, gdy rynek danego dobra i usługi jest względnie mały.
-Przyczyny istnienia małych rynków pewnych dóbr i usług:
konsumenci pragną zachować indywidualność
świadczenie usług przez zakłady naprawcze, gdzie każda wykonywana czynność jest inna, nie może być standardowe
usługi osobiste
bardzo drogie dobra dla ludzi o wysokich dochodach
3.4.Warość użytkowa i wartość wymienna towaru
WARTOŚĆ UŻYTKOWA TOWARU- jest to jego zdolność do zaspokajania potrzeb człowieka. Wartość użytkową towaru realizuje człowiek w procesie konsumpcji.
-Źródło wartości użytkowej- przyroda (dostarcza produkty mające określone właściwości) i praca.
- Oprócz towarów wartość użytkową mają:
produkty pracy ludzkiej, które nie są towarami (dobra wytwarzane w ramach gospodarki naturalnej)
dobra wolne, które mają ogromną wartość użytkową, a nie są produktami pracy ludzkiej (np. powietrze)
-Wartość użytkowa ≠ użyteczność.
WARTOŚĆ WYMIENNA- stosunek ilościowy, w jakim jeden towar jest wymieniany na inny.
CENA- ilość pieniądza, którą trzeba zapłacić za jednostkę towaru; jest najwyższą formą wartości wymiennej.
- koncepcja marksistowska:
Praca według tej koncepcji jest jedynym czynnikiem produkcji, który tworzy wartość towaru. Pozostałe czynniki produkcji stanowią jedynie warunki pozwalające pracy tworzyć wartość towaru. Cena w długim okresie jest pieniężnym odzwierciedleniem wartości towaru.
- koncepcja neoklasyczna:
Wszystkie czynniki produkcji, praca, kapitał, ziemia są wartościotwórcze. Koszty zastosowania czynników produkcji w procesie wytwarzania określają wartość produktu, a cena w długim okresie powinna te koszty odzwierciedlać.
3.5.Pieniądz i jego funkcje
GENEZA PIENIĄDZA
Pieniądz jest rezultatem, a jednocześnie nieodzownym warunkiem jej rozwoju.
Zanim powstał pieniądz, wymiana miała charakter bezpośredni (towar za towar).
[barter- wymiana bezpośrednia, bezpieniężna. Każda ze stron jest równocześnie nabywcą i sprzedawcą]
Funkcję pieniądza na przestrzeni wieków pełniły różne towary: bydło, skóry, sól, itp. Najbardziej przydatne okazały się w tej funkcji kruszce szlachetne. Pieniądz kruszcowy, złoty lub srebrny, był jednocześnie towarem, który, poza pełnieniem roli pośrednika w wymianie, mógł występować na rynku jako określona wartość użytkowa.
Od czasu wojen napoleońskich w obiegu kursowały także pieniądze papierowe, zwane banknotami.
[system waluty złotej- banknot był wygodnym sposobem zastępowania złota w obiegu; system waluty pozłacanej- wycofano z obiegu złote monety; system sztabowo-złoty- banknoty wymieniano nie na złote monety a na sztaby złota; system waluty dewizowo-złotej- wymienialność banknotów na dewizy państw o mocnej walucie, które z kolei można było zamienić na złoto]
W latach 1929-1933 wycofane zostały z obiegu złote monety, a miejsce banknotu zajął pieniądz papierowy, który nie miał już żadnego związku z pokryciem w złocie.
-dewizy- zagraniczne środki płatnicze
RODZAJE PIENIĄDZA
Pieniądz papierowy- jest pieniądzem symbolicznym (jego wartość jest równa wartości kawałka zadrukowanego papieru, z którego jest on wykonany).
Monopol na emisję pieniądza papierowego ma bank centralny. Pieniądz papierowy jest prawnym środkiem płatniczym w danym kraju.
-siła nabywcza- możność nabycia określonej ilości dóbr i usług zależy od poziomu cen towarów i usług.
Bilon- występuje w postaci monet. Wartość metalu, z którego monety są wybite, jest znacznie mniejsza od ich wartości nominalnej.
Pieniądz bezgotówkowy- ma postać wkładów bankowych, wypłacanych na żądanie. Wkład (depozyt) jest zobowiązaniem banku, czyli sumą pieniędzy jaką winien on jest właścicielom wkładów. Wkłady bankowe uruchamia się przeważnie za pomocą czeków.
-czek bankowy- dokument w którym wystawca zleca swojemu bankowi wypłatę określonej sumy pieniężnej okazicielowi albo osobie, której nazwisko jest wypisane na czeku.
Pieniądz elektroniczny- dotychczas stosowane formy rozliczeń bankowych jak czeki czy polecenia przelewu, są zastępowane kartami magnetycznymi, z pominięciem dokumentacji papierowej. O ruchu pieniądza decydują impulsy elektryczne.
FUNKCJE PIENIĄDZA
Miernik wartości
Służy do wyrażania wartości wszystkich towarów i usług. Pieniądz w roli miernika wartości pozwala sprowadzić wartość wszystkich towarów i usług do wspólnego mianownika, jaki są ceny.
Środek cyrkulacji (pośrednik w wymianie)
Pośredniczenie pieniądza w aktach sprzedaży i kupna. Akt kupna-sprzedaży powoduje, że towary krążą na rynku, przechodząc z rąk do rąk. Ten ruch /za pośrednictwem pieniądza/ nazywamy cyrkulacja.
Środek tezauryzacji (przechowywania bogactwa)
W tej funkcji występuje wówczas, gdy zostaje wycofany z procesu cyrkulacji. Tezauryzacja odgrywała ważną rolę, gdy w obiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra. Wartość bogactwa pieniężnego będzie spadać w tempie odpowiadającym stopie inflacji.
Środek płatniczy
Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego, który stał się siłą napędową rozwoju gospodarczego. Kredytowane transakcje kupna i sprzedaży polegają na tym, że ruch towarów i usług zostaje oddzielony od ruchu pieniądza. Pieniądz kredytowy może mieć postać czeku, banknotu i weksla.
-weksel- dokument kredytowy zobowiązujący wystawcę (dłużnika) do zapłacenia wierzycielowi w określonym miejscu i czasie wymienionej na niej sumy pieniężnej. /weksel prosty-wyraża wzajemny stosunek między 2 kontrahentami; weksel trasowany- dotyczy wierzyciela, dłużnika i osoby, której należy się spłata długu/
I-ilość pieniądza w obiegu
S-suma cen towarów i usług będących przedmiotem transakcji
$I = \ \frac{S - K + Z}{O}$ O- szybkość obiegu jednostek pieniężnych /ile razy posłużono się nią przy zawieraniu transakcji/
K- wartość dokonanych transakcji kredytowych
Z- łączna wartość zobowiązań, których termin płatności upływa
PIENIĄDZ ŚWIATOWY- funkcjonuje na rynkach światowych, obsługując międzynarodową wymianę towarów, rynek usług oraz rynek kapitałowy. Występuje jako miernik wartości, środek cyrkulacji, powszechny środek płatniczy i środek przechowywania rezerw wartości w skarbcach banków centralnych.
- Międzynarodowy Fundusz Walutowy(MFW)- utworzony w 1944r.; przyjęto wówczas zasadę wymienialności jednych walut na drugie. Spośród wszystkich walut wyróżniono dolara, który był wymienialny na złoto.
-SDR-y- dodatkowa rezerwa międzynarodowych środków płatniczych. To rodzaj pieniądza nie mającego postaci materialnej, nadający się tylko do rozrachunków bezgotówkowych.
-system kursów płynnych- powstał w marcu 1973r.; jest niezależny od złota i dolara. Jest kształtowany przez rynek walutowy.
-ECU- europejska jednostka obrachunkowa; pieniądz międzynarodowy funkcjonujący w latach1979-1999r.; ECU spełniała funkcję jednostki rozliczeniowej i środka płatniczego między bankami centralnymi krajów UE oraz środka rezerw walutowych w tych krajach.
-EURO- od 1 stycznia 1999r. zastąpił ECU.