Drzewa w ujęciu historycznym
oraz rewaloryzacja ich układów
Sztuka ogrodowa
Sztuka ogrodowa znana jest od starożytności. Ma ona za zadanie projektowanie, zakładanie i pielęgnację wydzielonych obszarów zieleni z wykorzystaniem przyrody naturalnej oraz dobranej roślinności. Łączy w kompozycyjną całość naturalne elementy ogrodu oraz elementy sztuczne. Osiąga to przez odpowiednie dobranie roślin (zrytmizowanie ich lub zestawienie kontrastowe), ukształtowanie powierzchni ziemi i wody, skomponowanie efektów barwnych, faktury, dźwięku, aromatu, łączenie kompozycji ogrodowej z otaczającą przyrodą. Z czasem następowało coraz większe różnicowanie się ogrodów, wzbogacenie ich rozwiązań kompozycyjnych i przeznaczenia, natomiast głównymi tendencjami stało się dążenie do geometryzacji kompozycji lub naturalnego układu krajobrazowego. W niektórych okresach sztuka ogrodowa miała podłoże religijne i filozoficzne, a sadzone rośliny i inne elementy ogrodu miały znaczenie symboliczne.
Starożytna sztuka ogrodowa
W starożytnym Egipcie zakładano ogrody o geometrycznym podziale przestrzeni, otoczone murem. Zakładano je przy pałacach faraona, willach dostojników państwowych, zespołach świątynnych i grobowych. Wszystkie miały regularny układ, rytmicznie rozplanowaną roślinność, bogate wyposażenie (baseny wodne, altany ogrodowe) i wysokie ogrodzenie, dodatkowo podkreślone przez rzędy drzew. Egipcjanie opracowali perfekcyjne systemy nawadniania, które pozwalały dostarczać wodę na tereny położone powyżej rzeki. Używali do tego kanałów, grobli, śluz, studni, tam. Dzięki temu można było sprowadzić drzewa, które nie miały szans na zaaklimatyzowanie się w terenach bezpośrednio przylegających do rzeki, z powodu regularnych jej wylewów. Podstawowymi funkcjami jakie miały spełniać drzewa były: owoce, drewno i cień. Tego Egipcjanie szukali w swych pierwszych ogrodach. Już w malowidłach z czasów Starego Państwa odnajdujemy przedstawienia ukazujące ogrodników nawadniających uprawy, pielęgnujących rośliny, zbierających plony, czy składających je do spichlerza.
Pierwszym drzewem, jakie pojawiło się w malowidłach naściennych i utworach literackich była sykomora. W Egipcie była uważana za drzewo święte. Była symbolem drzew jako takich. Często tych pojęć: drzewo i sykomora - używano zamiennie. Przedstawiano ją jako potężne drzewo stojące pod sklepieniem nieba, pomiędzy wschodem, a zachodem. Spełniała wszystkie założenia jakie miał spełniać ogród - dawała owoce, cień i drewno. Stanowiła również pokarm dla zwierząt. Gdy drzewo było gotowe do ścięcia pozwalano kozom zjeść jej liście.
Inne gatunki drzew pojawiające się w egipskich ogrodach to drzewo figowe, dwa gatunki palm i akacja, zwana przez ówczesnych Perseą. Pisarz Ennene, który żył około roku 1500 p.n.e. podaje listę dwudziestu różnych gatunków. Ogród jest otoczony dodatkowo, z jednej strony, aleją drzew i rzeką, co potęguje wrażenie odgrodzenia. Boczne partie ogrodu zajmują cztery prostokątne baseny z ptactwem i roślinami wodnymi, dwa pawilony ogrodowe otwarte, rabaty kwiatowe, krzewy i cieniste aleje. Poza gatunkami rodzimymi, zaczęły pojawiać się w ogrodach gatunki obce. A to głównie za sprawą władców, którzy przywozili nowe rośliny ze swoich wypraw. Pionierem w tej dziedzinie była królowa Hatszepsut, pierwsza kobieta, która odegrała tak istotną rolę w rozwoju i polityce kraju. Za jej rozkazem sprowadzono z kraju Punt drzewa mirtowe. Jedno z malowideł, znalezionych w Dejr el-Bahari, w świątyni grobowej królowej, przedstawia scenę przesadzania dużego drzewa mirtowego przez czterech ludzi. Ukazuje ono, że już wówczas praktykowano przesadzanie drzew starszych. Innym gatunkiem sprowadzonym do Egiptu był cedr. Co prawda nigdy się nie przyjął w surowym klimacie Egiptu, ale Ramzes III sprowadził również wiele innych ważnych, obcych gatunków. Zarówno Hatszepsut jak i Ramzes III twierdzili, że robią to na polecenia boga Amona, który lubił „przechadzać” się po ogrodach. Ramzes ofiarowywał również liczne drzewa dla innych świątyń, np. w Atuma, czy On.
Należy zaznaczyć, że całe „zacięcie” Egipcjan do ogrodnictwa miało swoje źródło w religii. Ogród był miejscem magicznym, poświęconym bogom.
Wielką rolę w przekazywaniu historii sztuki ogrodowej zawdzięczamy grobowcom. To właśnie ich mury kryją większość malowideł i reliefów, z których czerpiemy wiedzę na temat ogrodów starożytnej Grecji. A to dlatego, że decydujące znaczenie dla Egipcjan miało życie pozagrobowe. Życie doczesne było krótkim epizodem, poprzedzającym życie wieczne. Na ścianach malowano drzewa, kwiaty, kanały z ptactwem i roślinami wodnymi, aby dusza mogła cieszyć się tymi widokami. Ponadto w pobliżu grobowca budowano małe ogrody, z palmami i sykomorami, aby zmarły mógł przechadzać się w ich cieniu. W grobowcu pisarza Ennene, poza przedstawieniami wyobrażającymi jego dom i wspaniały ogród, w którym umieszczono zmarłego z jego żoną, odnajdziemy inskrypcję:
„On, o zachodzie, jeszcze raz przechadza się po swoim ogrodzie, chłodzi się w cieniu sykomory, spogląda na swoje liczne, wysokie drzewa, które on sam posadził będąc na ziemi.”
W sztuce ogrodowej Mezopotamii szczególne miejsce zajmowały wiszące ogrody. Najsłynniejsze powstały w Babilonie i stanowiły jeden z siedmiu cudów starożytności. Ogrody te zakładane były na tarasach, wznoszących się do góry i podtrzymywanych przez odpowiednie konstrukcje. Każdy taras pokrywała warstwa izolacyjna z materiału bitumicznego, na niej znajdowała się gruba warstwa ziemi, na której mogły rosnąć krzewy i drzewa: modrzewie, cyprysy, akacje, mimozy, sosny, kasztanowce i cedry libańskie.
System kanałów i drenów zapewniał nawadnianie roślin.
Sztuka ogrodowa starożytnej Persji wykazywała pewne powiązania z kulturą egipską. Ogrody sytuowano głównie przy rezydencjach możnowładców, nazywano je rajskimi. Taki ogród był regularny, podzielony na 4 części przez dwie osie kompozycyjne, wzdłuż których prowadzono drogi akcentowane wąskimi kanałami wodnymi. Bogactwa ogrodu dopełniała roślinność. Szczególnie ceniono gatunki o silnym zapachu i pięknie kwitnące. Sadzono więc takie drzewa jak: granaty, cytryny, pomarańcze, wiśnie, a także cyprysy jako symbol nieśmiertelności, laury i mirty. Rośliny owocowe mieszano z ozdobnymi.
W starożytnej Grecji rolę ogrodów pełniły święte gaje otaczające miejsca kultu i ołtarze, później świątynie. Późniejsze ogrody związane były głównie z budynkami użyteczności publicznej lub były częścią posiadłości wiejskich. Z czasem zaczęto taki wiejski ogród utożsamiać z pojęciem płodności, gdyż doskonale rozwinięte sadownictwo greckie umożliwiało nieprzerwany cykl zbiorów: gruszek, granatów, oliwek, fig i winogron.
Natomiast ogrody święte, stanowiące rytualne części sanktuariów były boskimi siedzibami, a hodowane w nich rośliny wybierano ze względu na przypisywane im boskie przymioty i wartości symboliczne. Uprawiano cyprysy i platany wokół grobowców herosów, a także figowce, mirty, leszczyny, palmy daktylowe.
W starożytnym Rzymie wzorowano się na ogrodach Grecji, Sycylii, Egiptu i Bliskiego Wschodu. Zakładano je przy domach mieszkalnych, willach, pałacach, miejscach kultu, a także jako ogrody publiczne służące wypoczynkowi i wychowaniu. Miały na ogół geometryczny układ rabat i ścieżek oprócz zieleni baseny wodne i fontanny, liczne rzeźby figuralne. Rzymskie ogrody charakteryzowało umiłowanie krajobrazu otaczającego rozległe rezydencje. Główną inspirację stanowił religijny kult przyrody - świata zamieszkanego przez bóstwa i zapełnionego ich posągami. W ogrodach lokowano grobowce, kaplice i sanktuaria. Zestaw roślin tworzyły: platan, topola, dąb, palma daktylowa, sosny hiszpańskie, cyprysy, graby, mimoza, akacja, drzewka cytrusowe, laurowe, figowe, rododendrony, jałowiec, winorośl, bukszpan i mirt. Niektóre z nich strzyżono nadając im najbardziej wyszukane kształty - zajmował się tym topiarus, który był niewolnikiem mającym za zadanie tylko formowanie roślin w ogrodzie.
Ogrody średniowiecza
Dla średniowiecza charakterystyczne są ogrody klasztorne, zakładane głównie przez benedyktynów, cystersów, kartuzów. Rozwijały się dwa typy ogrodów: wirydarze oraz ogrody użytkowe. Natomiast na Bliskim Wschodzie oraz w Hiszpanii powstawały wspaniałe ogrody islamu, w których roślinność zachwycała intensywnością barw. W poszczególnych częściach ogrodu sadzono rośliny jednego gatunku: cyprysy, eukaliptusy, bukszpany, drzewa pomarańczowe, cytrynowe, mirty. Rozłożyste platany rzucały głęboki cień, więc często sadzono je w grupach po cztery dookoła pawilonu lub fontanny. Drzewa owocowe dawały cień bardziej rozproszony, kontrastujący z ciemnymi kolumnami cyprysów. Początkowo drzewa owocowe uprawiano w ogrodach, później zaczęto zakładać sady, by owoce przeznaczyć na sprzedaż. Najważniejszą rolę odgrywała również symbolika drzew: zarówno na miniaturach jak i kobiercach wyobrażone są kwitnące wiosną drzewa migdałowe obejmujące strzeliste cyprysy. Migdał symbolizował wiosnę i odradzające się życie, cyprys - wieczność i śmierć, a splecione ze sobą te dwa drzewa - miłość. Rośliny odgrywają więc tu rolę zasadniczą, ponieważ dobierano je i sadzono biorąc pod uwagę kolory i efekty kontrastów wzbogacające całą kompozycję, a może i ich zapach był tu nie bez znaczenia. Ze sztuki islamu przyjęto „ogrody osobliwości” z przycinanymi krzewami.
Ogrody renesansu
W renesansie rozwojowi sztuki ogrodowej sprzyjało zainteresowanie przyrodą i wzrost poczucia piękna krajobrazu. Najwspanialsze ogrody renesansowe powstały we Włoszech i Francji przy zamkach i pałacach. Ogród renesansowy był już kompozycyjnie powiązany z architekturą domu czy pałacu oraz z otaczającym krajobrazem. Dążono do geometryzacji przestrzeni, rozwijały się układy osiowe. Ulubioną formą były labirynty, pojawiały się też strzyżone szpalery oraz drzewa w kształcie brył geometrycznych lub zwierząt. Zakończeniem labiryntu był często plac wyposażony w ławkę, altanę, rzeźbę lub drzewo. W ogrodach często ustawiano donice z drzewami owocowymi. We włoskich ogrodach renesansowych popularnymi roślinami były: cyprys, laur, mirt, sosna pinia, ostrokrzew, bukszpan.
W Polsce ogrody renesansowe były mniej okazałe niż we Włoszech, nie posiadały rozbudowanych założeń wodnych i często łączono je z uprawami użytkowymi. Ogród ze wszystkich stron otaczał szpaler drzew (buki, graby, lipy), stanowiąc jego naturalne ogrodzenie. Zamiast drzew zimozielonych stosowano wyłącznie drzewa liściaste - najczęściej grab i lipę, jedynie w kwaterach parteru ogrodowego stosowano zimozielony bukszpan.
Ogród barokowy
Styl barokowy łączy w jedną kompozycyjną całość ogród z architekturą pałacu czy willi. Charakterystyczne jest wprowadzanie licznych budowli ogrodowych (pawilony, oranżerie, trejaże, sztuczne groty) oraz formowanie zieleni na wzór wnętrz pałacowych i tworzenie z krzewów, żywopłotów, szpalerów drzew tzw. gabinetów, salonów, korytarzy. Barokowy styl ogrodowy rozwinął się we Włoszech oraz we Francji; w Polsce barokowe ogrody powstawały przy zamkach i pałacach. Najbardziej reprezentacyjną częścią ogrodu był salon ogrodowy ozdobiony parterami, który znajdował się za pałacem. Ściany salonu tworzyły boskiety obwiedzione strzyżonymi szpalerami. Boskiet stanowił w ogrodzie stylizowaną imitację lasu a skonstruowany był z układu dróg ujętych w szpalery, żywopłoty, obwódki i prowadzonych przez gęste zadrzewienia. Boskiet odgrywał podwójną rolę. Funkcja formalna polegała na połączeniu parteru to jest ogrodu właściwego z parkiem. Był również głównym miejscem życia dworskiego poza pałacem. W późniejszych latach boskiety formowane były również w postaci nieregularnej gęstwiny, jako dzika promenada z prostolinijnymi alejami lub krętymi ścieżkami. We wnętrzu boskietu znajdowały się sale ogrodowe, gabinety, labirynty, a w dalszej części ogrodu zwierzyniec, oranżeria.
Ogród był niejako uzupełnieniem wnętrz pałacu. Przypominał wnętrze architektoniczne otoczone wysokimi ścianami boskietu. Z kolei we wnętrzu boskietu powstawały kolejne wnętrza takie jak sala ogrodowa i gabinet, pełniące w ogrodzie tę samą funkcje co w pałacu. Kolejne wnętrze stanowił teatr ogrodowy, przeznaczony do wystawiania sztuk teatralnych na wolnym powietrzu. Kulisy tworzyły strzyżone szpalery z drzew lub krzewów.
Istotną funkcję w kompozycji ogrodu barokowego, pełniły aleje które można określić jako wydłużone wnętrze. Wyznaczały główne kierunki kompozycji ogrodu, akcentowały podział przestrzeni ogrodowej oraz łączyły ogród z krajobrazem. Stosowano różne rodzaje alei: pojedyncze, złożone, zamknięte, otwarte, zielone, białe. Wymienione wnętrza mogły zaistnieć w ogrodzie dzięki boskietom. W ogrodzie barokowym boskiety pełniły ważną funkcję, gdyż wysokie ściany drzew otoczone strzyżonym szpalerem krzewów, odgradzały poszczególne wnętrza ogrodowe. Boskiet zwykły tworzyły regularne i zwarte nasadzenia drzew w obrębie poszczególnych kwater, a ich brzegi otaczał wysoki strzyżony szpaler. W boskiecie szachownicowym drzewa sadzono regularnie, w cynek lub kwadrat na całej powierzchni kwater. Pod nimi zakładano trawnik. W boskiecie otwartym drzewa sadzono tylko na obrzeżach kwater, których wnętrza wypełniała trawa. Również szpalery były uformowane w rozmaite ściany. Otaczały zarówno salon ogrodowy, jak i sale, gabinety czy wgłębniki. W zależności od funkcji i lokalizacji w ogrodzie kształtowano różnego typu szpalery. Były to szpalery wysokie o ścianach pełnych, półpełnych i ażurowych oraz szpalery niskie
(około 1,3 m wysokości) formowane głównie po bokach podwójnych alei. W celu otrzymania tak bogatych i różnorodnych form roślinnych stosowano w ogrodach barokowych rodzime gatunki roślin, uzupełniane częściowo gatunkami introdukowanymi (wprowadzanymi), które łatwo dały się formować w skomplikowane bryły. Wysokie szpalery tworzono przede wszystkim z grabu, który najlepiej nadawał się do cięcia, a także z lipy, wiązu, buka i klonu.
Szpalery ażurowe wykonywano z lipy i wiązu. Szpalery niskie formowano z cisa, bukszpanu i jałowca. W boskietach sadzono przede wszystkim lipy, wiązy, buki, dęby i jesiony. W alejach występowały różne gatunki drzew, najczęściej jednak były to lipy, wiązy i kasztanowce. Partery ogrodowe ozdabiano strzyżonymi formami z cisa i bukszpanu. W związku z rozwojem nauki i podróży pojawiły się w europejskich ogrodach liczne nowe kwiaty, krzewy, drzewa egzotycznego pochodzenia. Nastąpił na wielką skalę rozwój hodowli kwiatów oraz arboretów, ogrodów botanicznych.
Ogrody barokowe w Polsce powstawały zgodnie z ogólnymi tendencjami panującymi w europejskiej sztuce ogrodowej.
Skomplikowane i pełne przepychu późnobarokowe kompozycje ogrodów, będące oprawą wystawnego dworskiego życia, stały się zbyt sztywne i zbyt męczące. Zaczęto więc poszukiwać nowych wzorów życia, a wraz z nim jego nowego otoczenia i ogrodu. Wtedy właśnie pojawił się styl rokoko w sztuce ogrodowej. Ogród stał się symbolem swobody i indywidualności przy jednoczesnym wydobywaniu świata roślin. Parter stracił swoje wyraźne ramy. Aleja zaczęła wchodzić w głąb wzoru parteru, przez co go rozbijała. Wielkoskalowe barokowe boskiety zostały rozdrobnione przez liczne labirynty, wprowadzające doń więcej wolnej przestrzeni i kręte drogi.
Ogród krajobrazowy
W ciągu XVIII wieku dotychczasowa barokowa forma ogrodów przeobraża się pod wpływem nowych poglądów artystycznych w nową, nazwaną - krajobrazową. Zanikają sztucznie regularne podziały geometryczne przestrzeni ogrodu barokowego, a powstają układy oparte na pięknie przyrodniczych form naturalnych. Zamiast strzyżonych ścian szpalerów, geometrycznie formowanych drzew, zamiast boskietów i gabinetów ogrodowych wprowadza się formy syngieltonowe, grupy nieregularne, klomby i gaje. Stanowiły one kulisy dla poszczególnych widoków w ogrodzie oraz dla widoków z ogrodu na otaczający krajobraz. Drzewa pozostawiono w ich formie naturalnej, swobodnie rozrośnięte.
Najbardziej znanym twórcą ogrodów krajobrazowych był William Kent. Opierał się on w głównej mierze na kontraście np. roślinności zimozielonej z liściastą. Wprowadził różnego rodzaju elementy roślinne w masywach i skupinach, a zwłaszcza w licznych małych grupach bądź też w formie drzew pojedynczych dla wzbogacenia murawy otwartych przestrzeni i ozdobienia poszczególnych widoków.
Innowacją Kenta jest wprowadzenie drzew zimozielonych w grupach samodzielnych oraz zmieszanych z drzewami liściastymi, a zwłaszcza z dębami, bukami i wiązami. Drzewa iglaste przyczyniały się do zwiększenia wymaganej w parku różnorodności, także miały nawiązywać do cyprysowych i dębowych gajów krajobrazu klasycznego.
Inny ważny twórca ogrodów krajobrazowych, Lancelot Brown jest autorem klombów. Były to wolno stojące koliste ugrupowania drzew i krzewów, rozmieszczone w ten sposób, że najwyższe znajdowały się w środku, następne stopniowo, im bardziej na zewnątrz były coraz niższe, zaś obrzeżenie stanowiła obwódka z roślin niższych, często kwiatowych. Klomby Browna stanowią rozwinięcie wolno stojących grup drzew na otwartej przestrzeni, które nieraz w dużej ilości stosował Kent, tylko że bez stopniowania ich wysokości.
Cechą twórczości Browna było także zachowanie ogrodzenia parku, ale zamaskowanego zadrzewieniem.
Ogrody XX wieku
W XX w. większe ogrody prywatne oraz publiczne stanowią przeważnie połączenie układów geometryczno-architektonicznych z malowniczo-krajobrazowymi. W niektórych założeniach z początku wieku zaznaczyła się secesja, w wielu późniejszych - modernizm który charakteryzowały: tendencja do geometryzacji, łączenie przestrzeni ogrodowej z architektoniczną, ich przenikanie się przez przeszklone ściany. Zwiększył się program użytkowy ogrodów publicznych (dziecięce, dydaktyczne, z urządzeniami sportowymi, działkowe), ich układy przystosowały się do układów urbanistycznych miast. Rozwinęła się nowa dziedzina nauki - ochrona i konserwacja ogrodów zabytkowych.
Ogrody Dalekiego Wschodu
Ogrody japońskie i chińskie są zupełnie odmienne od ogrodów Europejskich. Ich głównym założeniem jest naśladownictwo przyrody, przejmowanie od niej wszystkich najbardziej charakterystycznych i ciekawych elementów. Ogrody wschodu są odzwierciedleniem filozofii, kultury i religii. Ich nieodłącznym elementem jest symbolizm. Ogrody te ukazują sposób myślenia i pojmowania świata przez Japończyków i Chińczyków. Filozofia i zasady jakimi kierowali się ich twórcy przy projektowaniu mają odzwierciedlenie również w innych elementach zdobniczych, takich jak, np.: ikebana (artystyczne układanie kwiatów) czy bonsai.
Ogrody japońskie i chińskie, które pojawiały się w innych częściach kuli ziemskiej, kopiowały jedynie pewne elementy składowe tych założeń. Nigdy nie przekazywały, ani nie odzwierciedlały tego, co prawdziwe ogrody wschodu - symbolicznego pojmowania przyrody a tym samym Świata.
Pojedyncze elementy odgrywają nadrzędną rolę w kompozycji ogrodu np.: krzew kwitnący. Popularnym drzewem kwitnącym w Chinach stała się śliwa, która była i jest ceniona do dzisiaj. Jej kwiaty są zwiastunem wiosny. Często były także natchnieniem dla malarzy i poetów, podobnie jak bambus (symbol przyjaźni), oraz sosna (symbol stałości i charakteru).
Sadzono także takie drzewa jak: wiśnie, jaśminy, róże, jałowce, cedry, bananowce, wierzby.
Roślinność, uważano za nietrwały element kompozycji, dlatego odgrywała drugorzędną rolę w ogrodzie. W ogrodach Chińskich nie było trawników i nigdy nie sadzono ani nie strzyżono roślinności w systematycznych układach np. rabaty lub klomby. Uważano, że rośliny powinny się kojarzyć z ulotnymi myślami, co było zgodne z filozofią buddyjską. Chińczycy w różny sposób wykorzystywali symbolikę w swoich ogrodach. Tworzyli oni na przykład pewne grupy roślin, które w porze roku np. lato-zima miały stworzyć określony efekt plastyczny. Takie zamierzone działania wymagały od projektanta ogrodu dobrej znajomości materiału roślinnego.
Chińczycy zajmowali się także hodowlą i kształtowaniem drzew - bonsai. Znalazły one zastosowanie głównie w małych ogrodach. Nie należy ich jednak stawiać w domu - zgodnie ze sztuką Feng - Shui. Sztukę tą przejęli i rozwinęli Japończycy. Najbardziej ceniono drzewa i krzewy kwitnące oraz zimozielone. Ale w sposób szczególny traktowano śliwy (symbolizowały nadejście wiosny i budzącego się życia). Hodowano je dla kwiatów, a nie dla owoców. W sposób symboliczny łączono ze sobą śliwę, sosnę i bambus - „Trzej Przyjaciele Zimy ”.
Pięć reguł rządzących wyobrażeniem drzewa śliwowego:
1. Pień powinien mieć wygląd starego człowieka, którego ciało jest pochylone i zmęczone wiekiem.
2. Główne gałęzie powinny być sękate, symbolizujące kolana i łokcie.
3. Martwe gałęzie i gałązki powinny ukazywać się w pewnym określonym porządku.
4. Ich czubki powinny sprawiać wrażenie siły, bo tylko energia jest godna podziwu.
5. Kwiaty powinny być cudowne i pełne uroku, nie powinny być zbyt gęste. Kontrast pomiędzy sękatymi gałęziami stanowiący szkielet drzewa, a delikatnymi kwiatami powinien być wyraźnie zaznaczony, aby uwidocznić ich symboliczny charakter.
Japończycy kopiowali i przystosowywali do swoich warunków ogrody chińskie - miniaturyzowali je. Ogrody japońskie naśladowały naturalny krajobraz.
Stosowano następujące gatunki drzew: Sosna - symbol długowieczności, jodła, tuja, bukszpan, ostrokrzew, ligustr, dąb, klon palmowy, wiśnia, różaneczniki i azalie.
Ochrona i pielęgnowanie drzew i drzewostanów parkowych.
Celem współczesnych działań ochronnych i pielęgnacyjnych związanych ze wszystkimi drzewostanami parkowymi, jest zaspokajanie potrzeb społecznych, zmierzające do optymalizacji środowiska życia człowieka przez spełnienie przede wszystkim funkcji, zarówno ogólnych- klimatycznych, zdrowotnych, higienizujących, jak i szczegółowych - rekreacyjnych, dydaktycznych, reprezentacyjnych itp. W przypadku drzewostanów parkowych dotyczących zabytkowych układów przestrzennych istotnym celem staje się zabezpieczenie i utrzymanie ich wartości kulturowych, historycznych, artystycznych, naukowych oraz także przyrodniczych.
W rozwoju drzew wyodrębnia się kilka kolejnych stadiów. Stopniowo, w miarę upływu lat, najpierw szybko rośnie i rozwija się, a następnie słabnie żywotność drzewa, pogarsza się jego stan zdrowotny, zmniejsza się zdolność do regeneracji. Podobnie jak u poszczególnych drzew zmieniają się też właściwości drzewostanów, które tworzone są przez te drzewa. Powoduje to także potrzebę zróżnicowania działań pielęgnacyjnych, odpowiednio do danego stadium rozwojowego, z uwzględnieniem naturalnego cyklu życiowego, jak i warunków lokalnych. Przyjęto podział na cztery główne stadia rozwoju.
Stadium pierwsze - startowe.
Związane jest z urządzaniem założeń ogrodowych, czas trwania 1 do 5 lat. Podstawowe rodzaje działań dotyczą: doboru i przygotowania drzew w szkółce w okresie poprzedzającym realizację, skompletowania wszystkich potrzebnych składników drzewostanu i samej realizacji oraz porealizacyjnej pielęgnacji i usuwania tzw. wypadów.
Stadium drugie - młodociane.
Odnosi się do przedziału wiekowego 5 do 25 lat. Jest to okres szybkiego wzrostu, łatwego dostosowania się do warunków otoczenia, korzenienia się i łatwego gojenia ran. W tym czasie działania pielęgnacyjne dotyczą przede wszystkim: rozgęszczania drzew i krzewów, które doszły do zwarcia poziomego, usuwania nasadzeń o charakterze przedplonowym, kształtowania koron, usuwania form kolizyjnych oraz cięć regulacyjnych. Najważniejszym zadaniem jest intensywne kształtowanie drzewostanu parkowego, mające doprowadzić do jego formy w pełni dojrzałości.
Stadium trzecie - dojrzałości.
Trwa około 25-75 lat. Drzewa w tym czasie zmniejszają swoje przyrosty, zmniejsza się intensywność procesów życiowych, maleje łatwość przystosowania się do zmieniających się warunków otoczenia. Najważniejsze działania pielęgnacyjne dotyczą stworzenia korzystnych warunków do dalszego rozwoju drzew i drzewostanów. W tym czasie rozpoczyna się wymiana sukcesyjna zastępująca gatunki krótkotrwałe. W grupach, klombach i masywach drzew zwiększa się, ze względu na ocienienie rola i rozwój runa parkowego, narastają ubytki wymagające uzupełnień, potrzebne są cięcia odmładzające wielu krzewów. Ogólnym celem tego stadium jest podtrzymywanie jak najdłużej wykształconej do tej pory struktury przestrzennej drzewostanu parkowego w pełnej jego formie.
Stadium czwarte - starości.
Obejmuje drzewa i drzewostany po około stu latach. Słabną w tym czasie przyrosty drzew, zmniejsza się owocowanie, rozpoczyna się powolne obumieranie, począwszy od drobnych gałęzi, a później w coraz większym zakresie. Proces ten jest zróżnicowany odpowiednio do długowieczności poszczególnych gatunków drzew. Ubytki formy nasilają się, zwiększa się także ilość samosiewów i związana z tym potrzeba zabiegów trzebieżowych - prześwietlających oraz odpowiednia selekcja. Znaczny zakres takich ubytków prowadzi do rewaloryzacji drzewostanu oraz do jego wielopokoleniowej struktury, jako nowej jakości. Działania te mają doprowadzić do sukcesywnej zmiany generacji drzew, umożliwiającej podtrzymanie pełni formy i struktury drzewostanu parkowego oraz zabezpieczenie jego trwałości.
W działaniach ochronnych i pielęgnacyjnych istotne znaczenia mają zabiegi profilaktyczne. Są najskuteczniejszą formą zabezpieczenia przy odpowiednim rozpoznaniu zagrożenia i gdy są przeprowadzone we właściwym czasie. Ze względu na możliwość powstawania uszkodzeń drzewostanu można wyodrębnić następujące główne rodzaje działań profilaktycznych:
Profilaktyka planistyczna: najwcześniejsza forma zapobiegania, właściwy dobór gatunków i rozmieszczenie ich
Profilaktyka uprawowa: dotyczy zabiegów agrotechnicznych, duże znaczenie ma wiek drzew oraz zanieczyszczenia atmosferyczne
Profilaktyka biologiczna: stworzenia korzystnych warunków dla pożytecznej fauny
Profilaktyka techniczna: zapobieganie szkodom powodowanym przez warunki klimatyczne, zastosowanie odpowiednich rozwiązań technicznych.
Ze względu na najczęstsze występowanie uszkodzeń drzew w postaci złamanych lub suchych gałęzi i konarów oraz ran powierzchownych bardzo ważne jest bieżące usuwanie szkód. Szkody te mogą być pochodzenia naturalnego (wiatr, śnieg, mróz, piorun) lub antropologicznego (niewłaściwie wykonywane roboty w otoczeniu drzewa, złe użytkowanie terenów, wadliwa pielęgnacja lub jej brak).
Podobnie jak w całkowicie młodych zadrzewieniach, także i w odnawianych oraz w parkach objętych rewaloryzacją, występuje potrzeba utrzymywania odpowiedniego zagęszczenia drzew. Przeważnie łączy się z tym potrzeba rozgęszczania dokonywanego w czasie stosownym do stadium rozwoju drzew. Zabiegi rozgęszczania są niemożliwe w starych szpalerach i układach alejowych. Starszych i starych drzew o charakterze reliktowym, mających duże znaczenie dla parków historycznych często dotyczą uszkodzenia z ubytkiem drewna. Głównym zadaniem leczenia uszkodzeń z ubytkiem drewna jest zabezpieczenie lub ograniczenie dalszego rozkładu drewna i obumierania kory oraz stymulacja regeneracji żywych tkanek. Zabiegi te mają maksymalnie przedłużyć życie i trwałość drzewa. Podstawowe zabiegi zabezpieczające obejmują kolejno: oczyszczenie, formowanie dziupli, dezynfekcję drewna, zabezpieczenie ran, wypełnienie dziupli oraz, w razie potrzeby wzmocnienia konstrukcyjne i zamykanie dziupli, a poza tym zabiegi specjalne.
Drzewa stare o mniejszej żywotności oraz osłabione i rosnące w nieodpowiednich warunkach są najbardziej podatne na choroby i uszkodzenia przez szkodniki. Występują one w różnych częściach drzew: w koronie, na pniu i konarach oraz w obrębie systemu korzeniowego. Wśród wielu przyczyn chorobotwórczych pochodzenia biotycznego, do najważniejszych zalicza się grzyby, szkodniki ze świata owadów oraz wirusy. Choroby zwalcza się następującymi metodami: agrotechniczną, chemiczną, biologiczną, odporności gatunkowej, trzebienia.
Rewaloryzacja układów alejowych
Aleje w rozmaitych układach i formie są obecne we wszystkich rodzajach założeń ogrodowych. Występują one jako pojedyncze i podwójne, otwarte i kryte, białe i zielone.
Podkreślają zarówno wewnętrzną strukturę przestrzenną założeń ogrodowych i są także istotnym elementem przestrzennym zewnętrznym. Działania konserwatorskie wymagają przeważnie rozstrzygnięć indywidualnych, odpowiadających właściwościom poszczególnych założeń ogrodowych. Najważniejsze rodzaje zadań dotyczą: uzupełniania ubytków, doboru drzew alejowych, odtwarzania alei i promenad miejskich, adaptacji układów alejowych.
Rewaloryzacja żywopłotów i szpalerów
Sztucznie uzyskiwane geometryczne formy roślinne w postaci różnych żywopłotów i szpalerów, o wyrazistej postaci, mają w założeniach ogrodowych znaczenie przestrzenno kompozycyjne oraz użytkowe.
Z biegiem lat następuje starzenie się żywopłotów i szpalerów, które dokonuje się stopniowo. Najczęściej przejawia się ono w postaci rzednięcia ugałęzienia dolnych części, a następnie zasychania pędów i obumierania gałęzi, zatracania formy przestrzennej, powstawania coraz większych luk i ubytków roślin.
Najważniejsze rodzaje prac konserwatorskich, związane z żywopłotami i szpalerami, stanowią: uzupełnianie ubytków, przywracanie formy, odmładzanie, wymiana, odtwarzanie, adaptacja form przekształconych, utrzymanie żywopłotów obwódkowych, rekonstrukcja form szczególnych.
Rewaloryzacja syngieltonów oraz grup drzewiastych
Dwie główne formy syngieltonów - zgeometryzowane w układach rytmicznych oraz swobodne w układach nieregularnych - określają dwa główne sposoby postępowania konserwatorskiego:
S. zgeometryzowane - cięte i występują jako składnik większej całości. Dokonuje się wymiany całościowej lub fragmentarycznej.
S. wolno rosnące - obejmowane są pojedynczymi działaniami konserwatorskimi.
Podczas pielęgnowania i rewaloryzacji grup drzewiastych, najważniejsze działania konserwacyjne dotyczą uzupełniania ubytków, odtwarzania składu gatunkowego grup. Uzupełnianie ma na celu trwałe zachowanie struktury i wielkości grup. Podczas odtwarzania grup natomiast podstawową sprawą jest ich umiejscowienie w ogrodzie. Skład gatunkowy drzew w grupach odpowiada wymogom formy przestrzennej ogrodu, upodobaniom artystycznym oraz zależy od dostępnych drzew możliwych do zastosowania, zwłaszcza introdukowanych.
Literatura:
Penelope Hobhouse; „Historia ogrodów”; Arkady; Warszawa 2005.
L. Majdecki; „Historia ogrodów”; PWN; Warszawa 1972.
L. Majdecki; „Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych”; PWN; Warszawa 1993
M. Siewniak, A. Mitkowska; „Tezaurus sztuki ogrodowej”; Oficyna Wydawnicza Rytm; Warszawa 1998.
„Podstawy architektury krajobrazu. Cz. II”; Hortpress Sp. z o.o.; Warszawa 2005.
„Sztuka ogrodów”; Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe; Warszawa 1978.
1