Ogrody renesansu

Ogrody Watykanu

Powierzchnia ogrodów watykańskich to 13 ha, czyli jest to 1/3 terenu które zajmuje państwo Watykan. Sposób ich zagospodarowania często ulegał zmianie. Zależało to w dużej mierze od panującego papieża. Ważnym aspektem było powstanie muru obronnego. Objął on wzgórza, na którym obecnie znajdują się ogrody. Najprawdopodobniej dla Mikołaja V powstał pierwszy plan ogrodów watykańskich. Stworzony przez Leona Battiste Albertiego. Znajdowały się w nim: las, sad, winnica, staw rybny oraz giardino secreto. Giardino secreto był ogrodzony, podzielony na cztery kwatery z bindażem pośrodku wprowadzonym przez Piusa II oraz fontanną dzięki inicjatywie Pawła II. Dziś niewiele pozostało z pierwszego giardio sekreto z powodu wybudowanej Pinakoteki w 1932 r. Ogród został powiększony w 1676 roku nazwany Giardino Quadrato. Natomiast za pontyfikatu Grzegorza XVI wybudowano pośrodku nową fontannę. W XVI doszło do znaczących zmian w zagospodarowaniu przestrzennym Watykanu. Powodem była budowa nowej Bazyliki Św. Piotra oraz przebudowa murów. W latach 1555-1559 powstaje nowy pałacyk zwany Villa Pia, zaprojektowany przez twórcę m.in. Villa d'Este, Pirro Ligario. Villa Pia zawierała owalny dziedziniec wokół którego skupiały się od wschodu pawilon dolny z nimfeum oraz od zachodu pawilon górny właściwej willi o trzech kondygnacjach bogato zdobioną elewacją. Dziedziniec ten był wyodrębniony jednak mimo wszystko można było zobaczyć stąd tereny ogrodów oraz Bazylikę Św. Piotra. W pobliżu Villa Pia znajduje się Fontanna Orła. Jest to budowla wolno stojąca z basenem na tle rustykalnie ukształtowanego układu grot. Twórcą fontanny był Giovanni Vasanzio. Przed pawilonem wejściowym znajdował się giardino de semplici. Zawierał w swoim układzie małe kwatery obsadzone żywopłotami z bukszpanu oraz z ziołami leczniczymi pośrodku. Dziś znajduje się tam ogród krajobrazowy. Kolejnym założeniem o układzie kwaterowym był teren przy północnym murze pomiędzy Gallinaro oraz zabudowaniami przy Belwederze. Obecnie w tym miejscu znajduje się Museum Pio-Clementino. Ogrody zostały dostosowane do dzisiejszych potrzeb, powstało lotnisko dla helikopterów, a budynki otrzymały nowe funkcje np. siedziba radia watykańskiego. Roślinność ogrodów składa się z wielu gatunków drzew i kwiatów z różnych zakątków kuli ziemskiej w tym m.in. malwy, storczyki, narcyze, cyklameny, jaśminy, ostrokrzewy, platany, cyprysy, laury, mirty, sosny-pinia, bukszpany. Dużą rolę w ogrodach włoskich odgrywała woda, która do Ogrodów Watykanu była sprowadzana z odległego o 40 km jeziora Bracciano, dzięki akweduktowi z czasów cesarza Trajana.

Ogrody Kwirynału

Collis Quirinalisleży na najwyższym z siedmiu wzgórz Rzymu. Znajduje się w centrum mista po wschodniej stronie Tybru. Kiedyś wzgórze to było nazywane Monte Carvallo. Istniała wtedy mała willa z ogrodem. Obszar ten był atrakcyjny pod względem położenia, dlatego terenem tym zainteresował się papież Grzegorz XIII (1572-1585), który zaplanował w tym miejscu wybudować siedzibę papieską. Było ona jednak zbyt mała, dlatego następca Grzegorz XIII, Sykstus V, stworzył Pałac Kwirynalski, który stał się drugą siedzibą papieży. Przy pałacu powstał duży, piękny ogród. Założenie ogrodowe zostało stworzone według zasady ad quadratum. Teren został wtedy podzielony na duża liczbę jednakowej wielkości kwatery, podzielonych wąskimi drogami. Otoczone były żywopłotami z bukszpanu lub wypełnione były boskietami. Wprowadzano również liczne elementy wyposażenia ogrodowego np. groty, baseny, fontanny, rzeźby i wazy ogrodowe. W 1625 roku papież Urban VIII otoczył ogród murami bastionowymi. Do roku 1870 pałac był rezydencja papieży. Następnie został przeznaczony na rezydencje dla królów włoskich. Natomiast od 1947 roku Pałac na Kwirynale jest siedzibą Prezydenta Republiki Włoskiej.

OGRODY ZAMKOWE

Ogrody włoskiego manieryzmu

Odmiennym typem od rozwiązań pałacowych i willowych stanowią układy zamkowe z dziedzińcem wewnętrznym , o zabudowie zamkowej i obronnej, otoczonej układem bastionów z kurtynami i fosą , w których założenie ogrodowe rozwija się poza fortyfikacjami. Poszczególne elementy urządzeń fortyfikacyjnych oraz otaczający ogród, włączone do ogólnej kompozycji całości nadawały rezydencji charakter zamkowo - ogrodowy ,na wpół obronny .Często w pobliżu rezydencji zamkowej wznoszono tez niewielkie wille o charakterze rezydencji letnich . Tego rodzaju zespoły zamkowe stanowią min. : pałac Chigi w Arezzo ,pałac Albergati pod Zolą , Castello Celsa w Celsa koło Sieny .Jednym z najbardziej charakterystycznych z założeń zamkowych jest okazała siedziba rodziny Farnese w Capraroli pod Rzymem .

Ogród zamkowy w Capraroli

Wspaniały zespół architektoniczno - ogrodowy w Caprarolo był reprezentacyjną siedzibą rodziny Farnese. Dominujący nad miastem zamek usytuowany na wzgórzu, otrzymał forteczne fundamenty na rzucie regularnego pięcioboku. Były one wzniesione w roku 1525 przez Antonio Sangallo Młodszego i Baldasare Peruzziego . Dopiero gdy w roku 1525 nowym właścicielem został kardynał Aleksandro Farnese II podjęto w miejscu wcześniejszej fortecy budowę okazałej rezydencji palazzo in fortezza według projektów Giacomo Barozzi da Vignola. Całość zespołu zamkowego jest ściśle osiowa, z budowlą główną na planie pięcioboku , z bastionami w narożach i otoczona fosą. Fasada budowli bardziej o charakterze pałacu niż zamku jest powściągliwa, raczej surowa , z silnie akcentowanymi narożami , kontrastuje z kolistym wewnętrznym dziedzińcem urozmaiconym otwartymi arkadami i loggiami oraz bogato zdobionymi wnętrzami we freski Tadeo i Federico Zuccarich. Wejście główne od frontu ,zaakcentowane loggią na pierwszym piętrze , poprzedza rozwinięty system schodów i ramp. w powiązaniu z obszernym tarasem wejściowym od strony miasta. Za zamkiem wzdłuż dwóch tylnych ścian znajdują się bliźniacze ogrody na tarasach. Każdy z nich na planie kwadratu, składa się z czterech dużych kwater, podzielonych z kolei na cztery mniejsze ozdobione ornamentowym żywopłotem, czyli razem 16 małych kwater. Ogrody te są przedzielone suchą fosą od zamku łączyły się z mostami z reprezentacyjnymi wnętrzami piano mobile na piętrze zamku. Odpowiednikiem mostów na zakończeniu osi głównych obu ogrodów tarasowych były groty i loggia .W środku każdej dużej kwatery mieściły się baseny z fontanną. Obydwa ogrody były ostatecznie ukończone i obsadzone do roku 1573. Pomiędzy obydwoma ogrodami tarasowymi, w rogu murów , na tym samym poziomie znajduje się jeszcze jeden, mały ogród, powiązany wzajemnie z dużymi tarasowymi. Określany jest jako giardino secreto. Rosły w nim Róże i był ozdobiony rzeźbami. Przyległy do zamku teren wzgórza stanowił promenadę leśną otoczoną murem. W odległości ok. 600 m. od zamku wzniesiono willę letnią o kameralnym charakterze ( Casino ).

Francja - ogrody wczesnego renesansu

Podobnie jak w innych krajach europejskich położonych na PN. od Alp , część ogrodów zakładanych we Francji w ciągu XVI w. zachowała w dużym stopniu średniowieczną tradycję , w której dominowała ich rola użytkowa ..Urządzane w pobliżu domów mieszkalnych ,tworzyły oddzielne układy przestrzenne ,luźno powiązane z zespołem zamkowymi, czasem fosą wypełnioną wodą. Charakterystycznymi przykładami ogrodów czesnego renesansu stanowią :Amboise, Blois, Gaillon.

Amboise

Zamek w Amboise od roku 1431 należał do Korony I był rezydencją królów francuskich .W końcu XV wieku za Karola XVIII podjęto wielką przebudowę i modernizację gotyckiego zamku .Prace kontynuowane były za Ludwika XII.W latach 1500 - 1501 podjęto także budowę ogrodu tarasowego od strony Loary .Za twórcę ogrodu uważany jest Pacello da Mercogliano. Sam ogród był otoczony budynkami i murem , tworzył samodzielną całość , nie wykazując związku kompozycyjnego z główną budowlą mieszkalną zespołu zamkowego . Natomiast podobnie jak w architekturze wiele elementów miało już charakter renesansowy , tak i ogród w swej dyspozycji i wyposażeniu był w znaczącym stopniu renesansowy. Teren ogrodu był płaski, podzielony na regularne kwatery i otoczony z trzech stron drewnianymi galeriami. Jedynie przez okna galerii od strony rzeki możliwa była łączność widokowa z krajobrazem rzeki. Wnętrza kwater wypełniał ornament geometryczny. Ponadto w ogrodzie znajdował się ortogonalny pawilon ozdobiony, przesunięty ze środka do bocznej galerii. Był drewniany, zwieńczony kopuła osłaniając usytuowaną w środku fontannę.

Blois

Zamek Blois nad Loarą przebudowany przez Ludwika XII (OK. 1503 - 1505) , a następnie przez Franciszka I ( 1515 - 1524) .Wzbogacony został w tym samym czasie także o nowe ogrody. Pierwotny ogród (1340) był mały i znajdował się pod apartamentowym skrzydłem zamkowym .Nowy zespół ogrodowy był usytuowany z boku kompleksu zamkowego ,obejmując trzy tarasy ,z których każdy stanowił oddzielną całość ogrodową .Połączenie ogrodu z zamkiem zapewniała piętrowa galeria -Galerie des Ceres. Najokazalszym był ogród wybudowany na środkowym tarasie ,zwany ogrodem Królowej . Zajmował on powierzchnię 200 x 90 m i składał się z 10 kwater ogrodzonych Niskiem ogrodzeniem ozdobionymi różnym ornamentem geometrycznym. Otaczały je po obwodzie z trzech stron trejażowi galerie.Skrzyżowanie głównej osi podłużnej z poprzeczną akcentował pawilon trejażowi ,ozdobiony pozłacaną figurą oraz marmurową fontanną (1502 - 1503) Na PN skraju ogrodu powstał w roku 1500 dla królowej pawilon zwany Pavillon d'Anne de Bretagne ,zachowany do dzisiaj. Najniższy taras zajmował mały ogród ozdobno - użytkowy ,także kwaterowy ,z fontanną w środku i oddzielnie ogrodzony .Ogród ten był wcześniej ukształtowany ,zamykał go poprzecznie usytuowany pawilon służący jako oranżeria .Za oranżerią zadrzewiony teren mieścił boiska do gry w piłkę .Taras górny największy został urządzony jako Cardin du Roi - ogród króla .Był to ogród ozdobny i użytkowy podzielony na regularne kwatery i zamknięty oddzielonym ogrodzeniem .Oprócz roślin ozdobnych uprawiano tu warzywa i rośliny przyprawowe .

Gaillon

W tym samym czasie co ogród Królowej i Ogród Króla w Blois powstał renesansowy ogród przy zamku w Gaillon należący do kardynała Geogres d'Ambois. Ogród urządzony został w latach 1506 - 1509, zapewne też przez Pacello de Mercogliano. Dziedziniec wewnętrzny zamku ozdabiała ,piękna renesansowa w formie fontanna - podarunek Wenecjan dla kardynała .Główny ogród ozdobny znajdował się naprzeciwko wjazdu do zamku , na podmurowanym tarasie otoczonym na około murem i galerią , z której można było oglądać ogród. A przez okno zamkowe i loggię ,także okoliczne inne ogrody i krajobraz. Całą przestrzeń ogrodu wypełniał zespół 24 małych kwadratowych kwater tzw. parkietów ozdobnych symetrycznym ornamentem geometrycznym oraz dwie duże kwatery labiryntu. Poszczególne kwatery okolone były niskim ogrodzeniem drewnianym. W środku ogrodu ,na skrzyżowaniu osi głównej podłużnej z poprzeczną znajdował się trejażowi pawilon drewniany z fontanną w środku i czterema wolierami po bokach .na końcu osi głównej był jeszcze drugi pawilon , zbudowany z kamienia , służący jako miejsce wypoczynku latem .Poza głównym ogrodem w Gaillon znajdował się jeszcze ogród użytkowy z wejściem pomiędzy dwoma bindażami oraz po poprzecznej stronie , na górnym tarasie - sad. Z zespołem ogrodowym w Gaillon wiąże się jeszcze jeden bardzo charakterystyczny element, usytuowany na uboczu składający się z Ermitażu i Białego Domku. Zespół ten powstał w dwóch okresach .Najpierw ok. 1503 roku utworzono Ermitaż. Był to mały ogród Le Lichie, złożony z czterech ozdobnych kwater z 20 rzeźbami. Otaczał go trejaż pojedynczy po bokach oraz potrójny bindaż po stronie kaplicy, a naprzeciwko tworzący nisze. Były one pokryte winoroślą i innymi pnączami. Obok tego ogrodu znajdował się tej samej wielkości kwadratowy basen, z którego wyrastał dziki masyw skalny z grotą wewnątrz przeznaczoną do zamieszkania. Dostęp do groty był możliwy tylko przez wiszący mostek. Program Ermitażu uzupełniała kaplica. W roku 1560 ermitaż został uzupełniony o Maison Blanche. Był to budynek piętrowy o charakterze włoskiego casino, płaskim dachem i otoczony wodą, służący do odpoczynku i rozrywki. Pawilon ten łaczył się z ermitażem szerokim kanałem wodnym i rustykalną galerią. Grota w Gaillon należy do najwcześniejszych przykładów tego motywu przeniesionych z ogrodów włoskich na grunt francuski.

Ogrody renesansowe rozwinięte

Przypadają one na czasy Franciszka I (1515- 1547). Cechą charakterystyczną jest ich związek kompozycyjny z zamkiem, co do tego czasu zaznaczało się to w małym zakresie. Ponadto do założeń ogrodowych zostały włączone także układy kanałowe Najważniejsze z nich to Bury, Fontainebleau, Dampierre, Anet.

Fontainebleau

Założenie ogrodowe rezydencji Franciszka I Fontainebleau obejmowało swoim zasięgiem zespół kilku oddzielnych ogrodów. Zarówno zamek jak i ogród tworzył nieregularny zespół, luźno powiązanych ze sobą skrzydeł i budynków Przebudowa zamku podjęta z inicjatywy Franciszka I zaczęła się nową formą głównie w dekoracji wnętrz. Do rezydencji prowadziła od głównej bramy wjazdowej akcentowanej wieżami, poczwórna aleja. Przed zamkiem znajdował się duży karpi staw, który dochodził do alei, a po drugiej stronie obszerny, podzielony na kwadraty ogród użytkowy z szerokim , poprzecznym kanałem. Po przeciwnej stronie stawu był ogród - Jardin des Prins, podzielony na regularne kwatery obsadzone wieloma drzewami i krzewami zimozielonymi , z rabatami z ziół i roślin przyprawowych między nimi. Właściwy ogród ozdobny nazywany Ogrodem Diany ( na PN od zamku ). Był on otoczony z dwóch stron fosą ,obejmował cztery prostokątne kwatery parterów kwiatowych, ozdobione w środku marmurową rzeźbą Diany. Znajdowały się w okolicy także inne rzeźby przywiezione z Włoch, takich jak : grupa Laokoona, figura Kleopatry, czy półleżące wyobrażenie Tybru. Zespół ogrodów Fontainebleau swoim rozproszeniem oraz luźnym związkiem z architekturą zamku odbiega od przeważających w tym czasie rozwiązań całościowych. Widoczny jest jednak znaczący i charakterystyczny układ kanałowy. W późniejszych latach zarówno ogród, jak i zamek był kilkakrotnie przekształcany na uwagę zasługuje zwłaszcza najwcześniejszy we Francji przykład zastosowania groty. Była to Grotta des Pins (1543) w pomieszczeniach przyziemiach bocznego skrzydła zamku. Gallerie d'Ullsse sąsiadującego z Cardin des Pins (twórca Francesco Primaticco). Grota stanowi trójarkadowy kryptopoportyk z charakterystyczną fasadą grubo rustykalną, ozdobioną płasko rzeźbionymi Atlantami. Rezydencja Dampierre reprezentuje regularny i symetryczny układ zamkowo-ogrodowy. Należała do bankiera królewskiego Jeana Duval. ( wybudowana 1550 ). Następnie nowym nabywcą został kardynał z Lotaryngii, który znacznie powiększył ogród. Zamek był czworokątny z dziedzińcem honorowym w środku. Za zamkiem znajdował się sześciu kwaterowy parter ogrodowy urządzony w typie parkietów oraz zamknięty galeriami z piętrowymi pawilonami z narożach. Zamek i ogród był otoczony obmurowanym kanałem wodnym. Z boku znajdował się drugi obszerny czworoboczny ogród kwaterowy, użytkowo ozdobny, który był zamknięty wąskim kanałem. Na osi głównej zamku, za kanałem znajdował się mały ogród z oddzielonym wejściem, podzielony na cztery kwatery.

Anet

Zamek i ogród zbudowany został w 1546 roku przez Henryka II dla Diany de Poitiers. Jest to budowla mieszkalna na planie podkowy, z dziedzińcem honorowym w środku, a gospodarczymi na bokach i ogród ozdobny, dokoła zamknięte murem z bastionami i wieżami w narożach oraz szeroką fosą z wodą. Elementy obronne miały charakter dekoracyjny. Główne wejście do rezydencji było zaakcentowane przez ozdobny pawilon wieżowy z mostem zwodzonym. Po obu stronach wejścia znajdowały się dwa małe boskiety oraz dwa boczne dziedzińce ozdobione w środku fontannami. Z przeciwnej strony dziedzińca honorowego przylegał do zamku symetryczny ogród ozdobny, otoczony naokoło otwartą na niego, krytą galerią. Przestrzeń ogrodu podzielono na 24 regularne kwatery parterowe i ozdobiono dwoma fontannami, które znajdowały się w środku, naprzeciwko skrzydeł zamkowych. Oś główna założenia akcentował pawilon mieszczący się za galerią oraz półokrągły basen wodny, utworzony dzięki poszerzeniu fosy.

Ogrody Zamkowe w Polsce

W Polsce wpływ renesansu na kształtowanie założeń ogrodowych był przez długi czas ograniczony. Przejawiał się jedynie we wprowadzeniu nowych motywów dekoracyjnych do dawnych gotyckich form upraw użytkowo-ozdobnych. W układzie ogrodu wyróżnić można podział kwaterowy. Główna cechą tych ogrodów była niezależność sytuacyjna, uwarunkowana przede wszystkim walorami miejscowego środowiska przyrodniczego. Ogrody, były głównie zakładane w niewielkiej odległości od ogromnych zamków np. w Tęczynie, Solcu, Wiśniczu, Łowiczu, tworzyły one układy samodzielne, nie powiązane kompozycyjne z główna budowlą mieszkalną.

Wiśnicz

Pochodzi z początku XVII wieku. Zamek (Arx) usytuowany na skraju wzgórza był otoczony naokoło fortyfikacjami bastionowymi, z główną bramą wjazdową od strony wschodniej. Przed bramą, na zewnatrz zamku, znajdował się obszerny dziedziniec gospodarczy ze stajniami (Stabulum). Zbocze wzgórza i teren pod wzgórzem, od północne strony zamku, zajmował ogrodzony zwierzyniec (Vivaarium)- ok. 6ha. Za zwierzyńcem znajdował się ogród ozdobny z pawilonem rozrywkowym (Domus Voluptaria). Ogród (Hortus) składał się z 15 jednakowych kwadratowych kwater wyłącznie kwiatowych. Były one okrążone żywopłotem i wypełnione całkowicie ozdobnym ornamentem arabeskowym, tworzyły jednorodny parter parkietowy. Całość terenu ogrodu na planie prostokąta otaczał po jego krawędzi szpaler z drzew. Ogród był duży ok. 5 ha.

Zamość

Ogród zamkowy w Zamościu z końca XVI wieku jest rzadziej spotykanym w Polsce renesansowym rozwiązaniem, w którym założenie ogrodowe występuje w obrębie fortyfikacji bastionowej, stanowiąc jeden z elementów większej całości kompozycji przestrzennej. Był on usytuowany z boku dziedzińca zamkowego i składał się z sześciu kwater, otoczonych aleją drzew przebiegającą wzdłuż kurtyn fortyfikacyjnych.

Ogrody botaniczne

Włochy

W XVI w. powstał we Włoszech liczne ogrody botaniczne, głównie przy szkołach i ośrodkach naukowych. Gromadzone tam rozmaite rośliny lecznicze, użytkowe i ozdobne, krajowe i obce umożliwiały poznawanie gruntów, przyczyniały się do ich powstania, a także szerszego stosowania w różnego rodzaju ogrodach zdobnych i użytkowych .

Ogrody botaniczne wyróżniały się tworzeniem specjalnych zbiorów roślin służących przede wszystkim celom naukowym. Ogrody te zaczęto zakładać najczęściej przy uniwersytetach, w powiązaniu przede wszystkim z wydziałami medycyny. Dlatego też pierwszymi botanikami byli przeważnie lekarze, a w ogrodach botanicznych we wczesnym okresie ich rozwoju dominowały zbiory roślin leczniczych. Prototypem ogrodów botanicznych są znane w średniowieczu ogrody zielarskie lub medyczne .

Pizza

Pierwsze ogrody botaniczne i najwcześniejsze w Europie powstały we Włoszech. Za najstarszy taki ogród uważany jest ogród w Pizie powstały w 1543 roku, który już w roku 1562 został przeniesiony na nowe miejsce. Został założony przez Luca Ghiniego (1490 - 1156), na planie nieregularnego prostokąta i składał się z ośmiu kwater podzielonych na drobne rabaty, na których uprawiane były różne gatunki roślin .

Padwa

Prawie w tym samym czasie (1545) z inicjatywy profesora Francesco Bonafede, a według dekretu ogłoszonego przez Senatu Republiki Weneckiej , powstał ogród botaniczny przy katedrze botaniki uniwersytetu w Padwie. Istnieje on do dziś i nie uległ większym przekształceniom. Układ ogrodu botanicznego w Padwie służył za wzór wielu ogrodom. Ogród zaprojektował Andrea Moroni z Bergamo, który (jak wielu renesansowych artystów) zafascynowany był symetrią, dlatego układ roślin jest tu niezwykle interesujący. Całość zbudowana została na planie koła z wpisanym w niego kwadratem podzielonym na cztery mniejsze kwadratowe kwatery. Wewnątrz wzdłuż muru ciągnęło się pasmo rabat. W środku ogrodu, zaakcentowanym basenem z fontanną, krzyżowały się dwie drogi główne, prowadzące od czterech wejść znajdujących się w murze ogrodzeniowym .Całość tworzyła zamknięte wnętrze ogrodowe z parterem ozdobionym wodotryskami , rzeźbami i drzewami. Oryginalne jest ogrodzenie ogrodu, który stanowi wysoki mur zwieńczony balustradą z marmuru, wzbogaconą popiersiami ludzi zasłużonych dla rozwoju ogrodu i botaniki. Powierzchnia ogrodu w obrębie muru wynosi 0,56 ha. W roku 1997 ogród botaniczny w Padwie został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO jako jedyny ogród zachowany w oryginalnej formie, będącej świadectwem narodzin nowożytnej nauki. Dalsze ogrody botaniczne powstały kolejno; we Florencji (1550), w Ferrarze, w Sassami oraz w Bolonii ( 1567) i innych miastach włoskich.

Francja

Pierwsze ogrody botaniczne we Francji powstały w końcu XVI wieku. Najstarszy powstał w Montpellier -ufundował go Henryk IV (1598) na potrzeby miejscowego uniwersytetu. Ogród urządził Richer de Belleval około 1598 roku . Ogród został zniszczony w czasie oblężenia miasta w roku 1622.W Strasburgu ogród botaniczny, jako uniwersytecki, powstał w 1620 roku. W Lyonie założycielem ogrodu botanicznego był Jean Bauhin ( ok. 1541 - 1613 ).

Ogrody willowe

Villa d'Este w Tivoli, Włochy

Jest to jeden z najwybitniejszych ogrodów włoskiego renesansu. Powstał jako rezydencja dla kardynała Ippolito d'Este, który w1550 r. został mianowany przez papieża Juliusza III gubernatorem Tivoli. Prace budowlane rozpoczęto w 1551 r., a podstawowa forma willi z ogrodem była w pełni ukształtowana w latach 1560- 1569. Głównym twórcą Villi d'Este był architekt Pirro Ligorio (1513- 1583). Tematem przewodnim było uświetnienie rodu d'Este i ukazanie jego powiązań z mitycznym Heraklitem. Rodzina d'Este za swoich przodków uważała Heraklesa i Hipolita. I to właśnie ich przymioty, takie jak siła, niewinność oraz czystość zostały wykorzystane w symbolice rozmaitych form ogrodowych. Rzeźba heraklesa znajdowała się w centrum ogrodu na osi głównej. Ze skrzyżowania dróg odchodziły dwie przeciwległe drogi. Jedna prowadziła do Groty Diany symbolizującej cnotę, natomiast druga do Groty Wenus czyli występku. W Villi d'Este ogród stanowi ścisłe powiązanie z rezydencją. Jest to układ osiowy. Oś główną podkreślają portyk wejściowy do ogrodu dolnego, pawilon na skrzyżowaniu bindaża w środku giardio de semplice, Fontanna Smoków, a także nakładające się nad sobą portyki arkadowo na zboczu skarpy. Oś główna dzieli ogród na dwie równe części, W każdej znajdują się zespoły tarasów połączonych za pomocą ramp i schodów oraz dolny ogród. Głównym modułem dzielącym i tworzącym ogród jest kwadrat. Pałac w głównej części jest trzykondygnacyjny, natomiast od strony ogrodu dwukondygnacyjny. Przy wschodniej ścianie pałacu znajdował się niewielki giardino secreto, który podzielony był na mniejsze kwatery. Znajdował się w nim pawilon oraz figura Wenus. Natomiast przy zachodniej ścianie umiejscowiony był plac do gry w piłkę. Na górze rezydencji znajdowały się komnaty kardynała, natomiast na niższych poziomach: bogate, reprezentacyjne wnętrza. Elewacja budynku od strony ogrodu jest skromna. Jedynym elementem przyciągającym uwagę jest dwukondygnacyjna loggia znajdująca się na osi głównej. Bezpośrednio z loggii można było zejść do ogrodu zewnętrznymi schodami. Podwójnie rozbieżny układ schodów sprowadza z górnego tarasu do niżej położonej części ogrodu tarasowego układem skośnych ramp, zakończenie stanowi wielka oś poprzeczna z Aleją Stu Fontann, na której przeciwległych zakończeniach znajdują się fontanny: Tivoli oraz Rzymu. Jest to jedno z najpiękniejszych założeń wodnych w Italii. Jego budowę rozpoczęto w 1569 r. Aleję wodną tworzą liczne małe wodotryski bijące do góry z małych fontann w kształcie lilii, orłów, obelisków i herbu rodziny d'Este. Poniżej znajdowały się dwa tarasy z rynnami wodnymi, do których woda przelewała się przez maszkarony. A następnie odpływała do trzech kanałów wodnych, które symbolizowały trzy rzeki tiburtyńskie: Aniene, Erculaneo oraz Albuneo. Wypływają z Fontana di Tivoli i tworzą Tybr przy Fontana di Roma. Fontanna Tivoli ze względu na swój owalny kształt nazywana jest także Fontana dell'Ovato. Jak łatwo się domyślić fontanna symbolizuje miasto Tivoli z wodospadami, rzekami oraz Sybillą Albuneo. Głównym motywem fontanny jest owalny basen z owalną fontanna. Nad nią dominuję duża rzeźba przedstawiająca postać Sybilli wraz z chłopcem, która symbolizuje rzekę. Po obu stronach figury znajdują się leżące postacie, które symbolizują dwie inne rzeki: Aniene i Erculaneo. Za fontanna Tivoli znajduje się Pegaz ze źródłem Hipokrene na sztucznym pagórku. w pobliżu fontanny znajduje się także Grota Wenus. Na przeciwległym końcu Alei Stu Fontann znajduję się Fontana di Roma zwana inaczej Romettą czyli Małym Rzymem. wzniesiona jest ona na półokrągłym bastionie wybudowanym przez Curzio Maccarone w 1568 r. Tło fontanny stanowią miniaturowe budowle antycznego Rzymu takie jak np.: bramy miejskie Porta Flaminia i Porta di S. Paolo, Panteon, Kolosseum, Septizonium, Światynia Vittoria, łuki triumfalne Tytusa Konstantyna i Septimiusza Sewera oraz kolumny Trajana i Marka Aureliusza. Druga oś poprzeczna zawiera Fontannę Smoków. Stanowi ją duży owalny basen i grupa czterech smoków. Otoczona jest schodami, po których zewnętrznej stronie znajduje się balustradą z małą rynna u góry, po której spływa kaskadowo woda. Tło stanowi duża nisza z figurą Heraklesa. Ponadto uzupełnieniem są schody Scala dei Bollori z nietypową balustradą zawierająca układ wodny. Zakończeniem tego układu jest Fontanna Śpiewających Ptaków, która ma formę sali ogrodowej. W środku znajdowała się nisza ozdobiona mozaiką z motywem winorośli ze złotymi jabłkami Hesperyd. Nad niszą góruje herb kardynała podtrzymywany przez anioły oraz postacie orła i lilii. Wnętrze niszy oplatały wykonane z brązu gałązki i ptaki, które uruchamiane za pomocą specjalnej instalacji hydraulicznej zaczynały śpiewać. Niedaleko Fontanny Śpiewających Ptaków znajduję się fontanna Prozerpiny zwana niegdyś Fontanna Cesarzy, gdyż znajdowały się tu rzeźby czterech cesarzy rzymskich: Hadriana, Trajana, Augustusa i Cezara. Kolejną oś akcentuje fontanna zwana Organami Wodnymi. Wybudował ją Claude Venard opierając się na antycznych traktatach hydrauliki Witruwiusza i Herona z Aleksandrii. Fontanna zawiera bogatą oprawę architektoniczną przedstawiająca m. In kariatydy z figurami Apolla i Orfeusza. Znajduje się tu także nisza po przeniesionym w 1611r. w inną część ogrodu posągu Diany z Efezu. Całość zwieńcza figura orła z kartuszem oraz tronton przerywany, złożony tylko z bocznych części. Ostatnią poprzeczną oś tworzy tradycyjny ogród parterowy o charakterze giardino de semplici (`ogród rzeczy prostych'). Znajdował się on na równinnej części terenu przy wejściu głównym. Na skrzyżowaniu dróg znajdował się trejaż z winoroślą oraz ośmioboczny pawilon. Kwatery wypełnione były prze zioła i drzewa owocowe, natomiast po bokach znajdowały się labirynty. Dla ogrodu włoskiego Villi d`Este najbardziej charakterystyczna jest woda, która króluje tam w postaci najrozmaitszych fontann, wodospadów, zbiorników czy źródełek. Różnorodność tych elementów jest zaskakująca. Na terenie ogrodu można znaleźć sadzawki ze stojącą, spokojną taflą, ciche wodotryski, jak również szalejące wodospady czy kaskady. Nie przez przypadek woda stała się dominantą Villi d`Este. W renesansie symbolizowała ona życie, ruch i dźwięk, a ujęcie jej na taką skalę w planie ogrodu było pewną manifestacją władzy nad nieujarzmioną naturą. Obecność wody wprowadzała nieco życia w pobliże ciężkich architektonicznych elementów, a wszelkie „sztuki wodne” świadczyły o pozycji i władzy właściciela. Najbardziej fascynującymi niespodziankami Villi d`Este były napędzane siłą wody automaty w postaci śpiewających ptaków, wystrzału armatniego w Fontannie Smoka czy organów wodnych. W renesansie popularne były również giochi d`acuqa, czyli sztuki wodne polegające na niespodziewanym uruchomieniu wodotrysków, które oblewały zaskoczonych gości. Często uruchamiały się automatycznie, przez nieświadome nadepnięcie mechanizmów. Podobną niespodziankę przygotowano w Villi d`Este przy Fontannie Wenus. Wszystkie fontanny i urządzenia zasilane były przez dwa wodociągi. Pierwszy z nich zwany Rivelese dostarczał wodę pitną mieszkańcom willi, klasztoru oraz gminy miejskiej także dostarczał wodę do fontanny Pegaza, Fontanny Smoków oraz Fontanny Rzymu. Drugi wodociąg zwany Aniene zasila m. in. Fontannę Tivoli oraz Organy Wodne. Warto także zauważyć, że Villa d'Este znajduje się na światowej liście dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Villa L'ante

Jest to przykład tarasowego ogrodu renesansowego. Znajduje się na terenie Bagnaia, koło Viterbo. Willa z ogrodem to jeden z najlepiej zachowanych renesansowych ogrodów włoskich powstałych w drugiej połowie XVI w. Pierwotnie był to teren lenny biskupstwa Viterbo z pałacykiem myśliwskim otoczonym naturalnym lasem, w którym rosły kasztanowce i dęby. Ta część ogrodu miała wyrażać nie udomowioną jeszcze naturę, pokazując swoją dzikość i naturalność. Ingerencją człowieka było umieszczenie pośród starych drzew mitycznych rzeźb i fontann, które do dziś na ogół nie przetrwały. Wykorzystywany był jako zwierzyniec i miejsce polowań. Gdy kardynał Giovanni Francesko Gambara został biskupem Viterbo , podjął się budowy willi w Bagnaia służącej jako jego letnia rezydencja. Przedsięwzięcie zrealizowano w latach 1568- 1578. Pałac czyli pallazine sklada się z dwóch jednakowych zewnętrznie pawilonów. Zachodni pawilon został zrealizowany za panowania kardynała Gambary (Pallazina Gambara), natomiast pawilon wschodni wzniósł w 1587 jego następca kardynał Alessandro Perett Monalto (Pallazina Monalto). Chociaż pawilony z zewnątrz były identyczne pełniły zupełnie różne funkcje. Pallazina Gambara pełniła funkcje mieszkalne, zaś Pallazina Monalto służyła celom gościnnym. Centrum całości założenia kompozycyjnego zajmują właśnie te dwie wille, z których jedna zwrócona jest ku rozległym  lasom, natomiast druga otwiera się na ogród geometryczny zaprojektowany przez najsłynniejszego architekta epoki renesansu,  Giacomo Barozzigo, zwanego Vignola. Wykreował on nową szkołę w sztuce ogrodowej, gdzie przedstawiał m.in. wędrówkę do świata sztuki poprzez świat natury. Natura odgrywała tu pierwszoplanową rolę, gdyż była czynnikiem inspirującym twórczość artystyczną. Zgodnie z włoskim stylem, Vignola przekształcił zboczę wzgórza w gustowną, tarasową strukturę składającą się z pięciu poziomów połączoną schodami, rampami i progami. Rośliny zimozielone, takie jak: bukszpany, cisy, laury, kaliny odpowiednio przycinano i ukształtowano w geometryczne kształty albo cięto w żywopłoty formowane.
Podstawowym składnikiem kompozycyjnym jest woda, którą to projektant potraktował w sposób priorytetowy łącząc ją z licznymi fontannami umieszczonymi wzdłuż głównej osi ogrodu, na tarasach. Wszystkie elementy kompozycyjne mają znaczenie symboliczne. Zakończenie całego ogrodu stanowi grota z cysterna wody zbieranej z wyżej położonego wzgórza. Po obu

stronach groty znajdują się pawilony otwarte loggia na ogród zwane Pawilonami Muz. Nietypowe jest także położenie giardino secreto. Jest on usytuowany w pobliżu wschodniego Pawilonu Muz, a nie jak to zwykle bywało przy ścianie rezydencji. Na najwyższym poziomie znajduje się Fontanna Potopu, z której woda płynie do ośmiobocznej Fontanny Delfinów, a stamtąd kamiennym kanałem, który zwany jest Catena di aqua (kaskada łańcuchowa). Brzegi kaskady przypominają połączone szyjki raków (nawiązanie do zwierzęcia z godła gospodarza). Nadaje to wodzie ruch, efekt pienienia się, co interpretowane jest jako wir potoków górskich. Woda płynąc dalej trafia do Fontanny Olbrzymów, czyli dwóch  symbolicznie przedstawionych rzek: Tybru i Arno, a stamtąd rozdzielają się na kilkadziesiąt strumyków, które rozpryskują się z Fontanny Lampek wzorowanych na starożytnych oliwnych lampkach, w których drżał ogień. Woda jednak płynie dalej, nie pozostaje w bezruchu... trafia do basenów wokół Fontanny Murzynów, które położone są w najniższej części ogrodu. Bezpośrednio przed Fontanną Gigantów, na osi głównej znajduje się tzw. stół kardynalski, służący do chłodzenia wina i owoców. Są to cztery baseny wokół Fontanny Murzynów. Ozdabiają ja rzeźby autorstwa Taddeo Landini przedstawiająca czterech młodzieńców z czterema lwami, którzy trzymają symboliczne wyobrażenia góry i gwiazdy. rzeźby wyglądają jakby były wykonane z brązu, a tak naprawdę materiał stanowi trawertyn. Całość otoczona jest bukszpanowym haftem, który staje się bardziej widoczny na tle ceglastych ścieżek. Obecnie parter znajdujący się na najniższym tarasie (zmiana nastąpiła na przełomie XVII i XVIII w.)  jest nieco zmieniony i różni się od pierwotnego założenia Vignoli, gdzie kwatery kwiatowe obramowane były bordiurami z nisko strzyżonej kaliny laurolistnej, w towarzystwie której rosły drzewa owocowe jako pionowy wymiar kompozycji. Sadzone były w równych odstępach nadając odpowiedni rytm. Najniższy parter ma zarys regularnego kwadratu i jest podzielony na 16 jednakowych kwater, z czego 4 środkowe stanowią baseny wodne wokół fontanny murzynów. Na uwagę zasługuję także Fontanna Pegaza. Głównym motywem jest tu Pegaz, spod którego kopyt wydobywa się woda. Tłem jest półkolisty amfiteatr zwieńczony balustrada i ozdobiony biustami muz. Poza ogrodem regularnym występował tu także ogród bardziej naturalny w formie gaju (bosco). Stanowił on rodzaj przejścia do naturalnej przyrody. W gaju znajduję się najstarszy budynek, jakim jest domek myśliwski z 1521 r.

Ogrody renesansowe w Polsce

Ogród w Mogilanach

Jedno z najbardziej charakterystycznych założeń jednotarasowych stanowi ogród w Mogilanach , położony na południe od Krakowa ,na progu północnych pasm Pogórza Beskidzkiego

Powstanie dworku oraz ogrodu w Mogilanach zawdzięczamy szesnastowiecznemu właścicielowi wsi, Jordanowi Spytkowi. Ten zamożny i wpływowy człowiek renesansu stworzył rezydencję, która, choć dziś w nieco zmienionym kształcie, urzeka swoją harmonią i pięknem. Pałac w Mogilanach łączył w sobie cechy modnej wówczas podmiejskiej willi (villae suburbanae) w typie włoskim, z typowo polskim budulcem, jakim było drewno. Według tradycji, po obu stronach stojącego na kamiennej podmurówce pałacu wznosiły się wieżyczki. Od północy był tam murowany, zdobny w putta ganek, od południa loggia. Nie zachował się jednak żaden widok Spytkowej rezydencji. Nie wiemy nawet dokładnie, jak wyglądała. Jordan założył w Mogilanach geometryczny kwaterowy ogród. Nie wiemy jednak kto był jego projektantem, chociaż niektórzy badacze wskazywali na włoskiego architekta i dekoratora Bartolomeo Ridolfiego z Werony, zięcia i współpracownika słynnego architekta, Giovaniego Marii Falconetta. Głównym ośrodkiem całości układu przestrzennego jest płaski parter ogrodowy usytuowany przed pałacem na jego osi głównej. Był on kwadratowy podzielony na 16 małych kwater i ozdobiony w środku fontanną. Po bokach obejmowały go bindaże oraz po dwie kwatery sadu otoczone szpalerami , natomiast zamknięcie z trzeciej strony - naprzeciwko pałacu - stanowiła jedynie balustrada z rzeźbami , skąd roztaczał się daleki widok na panoramę Tatr .Całość założenia ogrodowego wyróżnia się dużą zawartością i czytelnością planu , ścisłym powiązaniem kompozycyjnym z pałacem oraz otaczającym krajobrazem , dobrze odzwierciedlając podstawowe tendencje rozwiązań renesansowych. Uwagę zwraca pobyt w Mogilanach Mikołaja Reja z Nagłowic, znanego piewcy uroków spokojnego, ziemiańskiego życia. Być może opisując idealny wizerunek szczęśliwego ziemianina, brał za wzór ogrody mogilańskie. Rej był na tyle wytrwałym dworakiem i pieczeniarzem i tak długo korzystał z gościnności Jordana, że w swoich dziełach musiał oddać nastrój rezydencji swego protektora:

„Kierz biały, kierz czerwony, nadobnie się mienią
Drugim rzędem fiołki zatem się zielenią,
Żółte jedna, brunatne kwiatki drugie mając,
Foremnie rozsadzone piękną wonią dając.
Około róż jałowce, z ziarnkami wonnemi,
Przesadzone pięknemi drzewy bobkowemi.
Potem wszędy rozliczne kwiecia rozsadzono,
Wszystko równiuczko rosnąc, pięknie przystrojono;
Nuż ony rozmaryny, ony majerany,
Drugie jeszcze wonniejsze co ich tu nie znamy,
Szpakandry, cyprysy, lawendy i sopki,
Co ono z nich bywają rozmaite wódki.
To wszystko swym porządkiem rozsadzone było,
Tak iż się jedno z drugiem farbami mieniło”.

Dzieło kończy się słowami: „A to wszystko tych ksiąg pisanie dokonało się w świąteczny wtorek a poczęło w środopustną niedzielę w Mogilanach R.P. 1567”. Dzisiejszy stan ogrodów przedstawia się, według ich znawcy prof. J. Bogdanowskiego, następująco: „Ogród położony na tarasie. Część północna krajobrazowa, południowa geometryczna. Centrum tej drugiej części stanowią cztery kwatery skupione przy kolistym placyku z klombem, otoczone od wschodu i zachodu starymi strzyżonymi szpalerami grabowymi w formie tuneli zaś od północy młodymi szpalerami i ryzalitem dworu. Szpaler zachodni posiada w połowie długości prostopadłe ramię zwrócone ku zachodowi, dzielące tę część tarasu na dwa boskiety. Za szpalerem wschodnim mieści się opadająca ku południowi łąka zamknięta od wschodu grupą drzew, od północy fasadą dworu. Całość otwarta ku południowi na szeroką panoramę Beskidów. Starodrzew: strzyżone szpalery o grabach mających obwody w pierśnicy do 2,5 metra.”
Nie wiadomo czy dzisiejszy ogród jest w prostej linii kontynuacją założenia pochodzącego z końca XVI wieku. I nawet już nie jest ważne, czy ściśle trzymano się włoskich wzorów - same Mogilany stały się wzorem do naśladowania przez podkrakowską szlachtę upiększającą swe rezydencje. Wpływ Mogilan widać między innymi w Aleksandrowicach, Baranicach i Witkowicach.

Wola Justowska w Krakowie

Jest to obszar należący do Krakowa. Na terenie Woli Justowskiej znajduje się park Decjusza. Stworzony jako miejsce wypoczynku sekretarza króla Zygmunta Starego, Justa Ludwika Decjusza. Projektantami tego założenia byli włoscy architekci m.in. J.Cini, Z.Zanotti. Obecnie park zajmuje około 10 ha, porośnięty głównie przez graby i lipy. Na jego terenie znajdują sie obecnie: autorska galeria rzeźb i malarstwa Bronisława Chromego, w starej muszli koncertowej, siedziba fundacji "Bronisław Chromy Art" oraz Dom Erazma - nowoczesny hotel.

Ogród w Łobzowie

Ogród pałacowy założony przez Stefana Batorego jest przykładem kwaterowego ogrodu płaskiego. Powstał w 1585 r. Składał się z 23 różnorodnych kwater, który były usytuowane za pałacem, wzdłuż osi głównie oraz z boku. Na tych kwaterach mogły rosnąc z powodzeniem drzewa owocowe, zioła, kwiaty lub też winorośl. Mogły stanowić także swoisty labirynt. Oś główną podkreślały dwie symetryczne sadzawki. Obecnie gmach pałacu należy do Politechniki Krakowskiej. Teren dawnej rezydencji od strony wschodniej okala mur postawiony w czasach Stefana Batorego. W jego obrębie znajduje się Ogród Łobzów. Przez teren rezydencji przepływała niegdyś rzeka Młynówka, zasypana w latach 60 XX wieku, obecnie jest to deptak "Młynówka Królewska". Część terenu rezydencji zajmuje jednostka wojskowa. Na jej terenie mieści się stadion WKS "Wawel" założonego w 1919 r. W 1994 powstał w Łobzowie (przy ul. Kijowskiej) nowy kościół parafialny pw. bł. Anieli Salawy księży misjonarzy.

---