Sposoby powołąnia opiekuna.
Potrzeba sprawowania opieki nad dziećmi i niedojrzałymi do lat 12 lub 14 była oczywista. Chodzi o przedłużenie w postaci zastępczej władzy ojcowskiej, przedwcześnie zakończonej, a daje ochronę tej części majątku familijnego, jaką dziedziczy niedojrzały. Wyrazem troski o ochronę interesów familii był najstarszy sposób powołania do opieki.
Tutela legityma- według prawa zwyczajowego, potwierdzonego w ustawie XII tablic do sprawowania opieki powołani byli najbliżsi agnaci a w ich braku gentylowie jako członkowie rodu, była to opieka ustawowa; dawała ona wyraz przekonaniu, że sprawowanie opieki jest wewnętrzną sprawą rodziny czy rodu. Opiekun (tutor) w praktyce najczęściej brat lub stryj podopiecznego (pupillus) był zarazem jego ustawowym spadkobiercą, a więc osobą bezpośrednio zainteresowaną w sprawowaniu opieki.
Tutela testamentaria – ustawa XII tablic dała ojcu możliwość usunięcia niedogodności opieki ustawowej przez powołanie opiekuna w testamencie.
Tutela dativa- trzeci rodzaj powoływania do opieki- na zarządzenie władzy. Taki sposób powołania był konieczny wtedy, gdy nie było w ogóle opiekuna ustawowego lub testamentowego, albo gdy powołany nie mógł pełnić swoich funkcji np. w okresie pobytu w niewoli, z wnioskiem powołania mógł wystąpić ktokolwiek, zwłaszcza matka półsieroty, decyzje podejmował Pretor lub namiestnik prowincji.
Opiekun był mianowany przez urzędnika, obejmował swoją funkcję jako obowiązek obywatelski (manus) nie mógł jej przenieść na kogoś innego, ani odrzucić,. Pozostawały mu jedynie możliwości ubiegania się o zwolnienie z tego obowiązku, jeżeli istniały poważne przyczyny, prywatnej lub publicznej natury, np. liczne własne dzieci, czy służba wojskowa.
Wszystkie trzy rodzaje powołania do opieki współistniały ze sobą aż do Justyniana jedynie tutela tegitima agnató została zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich.
Władza opiekuna- opieka nad niedojrzałymi była surogatem władzy ojcowskiej . opiekun sprawował władzę zwaną vis Ac potestas. Nad osobą i nad majątkiem pupila. Władza nad osobą nie sięgałą jednak tak daleko jak Patria POTESTAS w szczególności nigdy nie mieściło się w niej ius Vita necisque. Władzę nad majątkiem sprawował opiekun początkowo domini loco, a więc swobodnie, na wzór właściciela. Odebrano opiekunom kolejno takie uprawnienia jak dokonywanie darowizn z majątku pupila, pozbywanie się nieruchomości i cenniejszych ruchomości. Majątkiem pupila w wieku do lat 7, a więc zupełnie niezdolnego do czynności prawnych, zarządzał opiekun z konieczności sam. Pupil powyżej tego wieku mógł już powiększać swój majątek samodzielnie. Opiekun mógł dopuszczać go także do podejmowania czynności prawnych zobowiązujących lub umniejszających majątek.; były one w pełni skuteczne, jeżeli towarzyszyła im aprobata opiekuna.
odpowiedzialność opiekuna- opiekun powołany bez udziału władzy spośród osób bezpośrednio zainteresowanych, łatwo ściągał na siebie podejrzenia o niewłaściwe sprawowanie opieki, opiekun podejrzany był w Rzymie zjawiskiem codziennym. Do zacierania granic pomiędzy majątkiem pupila a majątkiem opiekuna prowadziła władza opiekuna i także to, że zarządzając powierzonym majątkiem działał on jako zastępca pośredni a zatem skutki jego działania spadały zrazu na niego samego.
Dla ochrony interesów pupila wprowadzono kolejno rozmaite srodki prawne
Accusatio suspecti tutoris była powództwem popularnym. Tzn. przysługującym każdemu obywatelowi, a także zainteresowanym kobietom. Wnoszono je w czasie trwania opieki, a celem było przede wszystkim usunięcie opiekuna, który nadużył zaufania.
Actio rationibus distrahendis – powództwo w sprawie rozdzielania rachunków swoimi początkami sięgało także ustawy XII tablic. Tutaj sam pupil po zakończeniu opieki dochodził podwójnej wartości tego co opiekun ustawowy sprzeniewierzył rozmyślnie z jego majątku. Powództwo o charakterze karnym.
Action tutela była wreszcie normalnym środkiem procesowym, za pomocą którego pupil po dojściu do dojrzałości domagał się od opiekuna rozliczenia ze sprawowania opieki.
Opieka nad kobietami (tutela mulierum)
Instytucja starego prawa rzymskiego- rzymskie kobiety Sui Iuris a więc takie, które znajdowały się pod władzą familijną ojca lub męża., pozostawały także po osiągnięciu dojrzałości i to przez całe życie pod opieką mężczyzn . było to jednak urządzenie rzeczywiste tylko w dawnym prawie okresu republikańskiego. Chodziło tutaj o utrzymanie w całości majątki familijnego i o ustrzeżenie samej kobiety przed uemnymi konsekwencjami jej własnego działania.
Rozkład i zanik- w okresie republiki proces usamodzielniania się kobiet rzymskich poczynił już takie postępy, żę opieka nad kobietami dojrzałymi traciła coraz bardziej na znaczeniu. W okresie pryncypatu utrzymywała się jeszcze siła historycznej tradycji, ale podkopywano ją pomysłowo z różnych stron w sposób bezpośredni i pośredni.
Wśród sposobów powołania do opieki nad kobietami szczególnie częste było powołanie w testamencie. W praktyce przyjęło się że mężowie pozostawiali w testamencie żonom możliwość wyboru opiekuna, jednorazowo, a nawet wielokrotnie. Taki opiekun wybrany miał oczywiście daleko słabszą pozycję aniżeli opiekun powołany bez udziału kobiety.
Od jakiejkolwiek innej uciążliwej opieki kobieta mogła się uchylić przez wejście pod władzę agnacyjną wybranego mężczyzny za pomocą coemptio. Gaius wyjaśnia, że nie musiała to być rzeczywista coemptio w celu wejścia pod władzę prawdziwego małżonka, ale czynność powiernicza , dokonywana właśnie w celu uniknięcia opieki.
Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała swoim majątkiem sama, jedynia do ważniejszych czynności prawnych, takich jak wyzwolenie niewolnikiem sporządzenie testamentu czy zaciągniecie zobowiązania potrzeba było współudziału opiekuna. W okresie pryncypatu ów współudział spadał jednak do roli czystej formalności.
Formalną likwidację instytucji rozpoczął już cesarz August znosząc najpierw opiekę nad kobietami wielodzietnymi mającymi tzw. Ius liberorum . u kobiet wolnourodzonych wystarczało troje dzieci, u wyzwolenic – czworo.
Kuratela (cura, curatio)
Kuratela rzymska dotyczyła innych kręgów osób aniżeli opieka, w szczególności obejmowała sytuację raczej wyjątkowe, odbiegające od normy (kuratela nad umysłowo chorymi, nad marnotrawcami) ale też stany z natury swej przejściowe (kuratela nad płodem nienarodzonym, nad osobą nieobecną)
Dalej, w opiece na plan pierwszy wysuwała się piecza Nd osobą w kurateli- raczej nad majątkiem, możliwa była nawet kuratela w stosunku do samej tylko masy majątkowej(spadek nie objęty przez dziedzica.)
Opiekun często dopuszczał podopiecznego do własnego działania, a sam ograniczał się do udzielania swego przyzwolenia przy ważniejszych czynnościach, kurator z reguły zarządzał majątkiem sam,. Kuratorzy odpowiadali za sposób prowadzenia kurateli na zasadach ogólnych tak jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia negotiorum gestio.
Cura Furiosi- zarząd majątku osoby umysłowo chorej (furiosus) i dlatego pozbawionej zdolności do czynności prawnych, przypadał według Ustawy XII tablic najbliższym agnatom a w ich braku gentylom. Było to więc podobnie jak przy opiece, podwójne zabezpieczenie : interesów familijnych a zarazem interesów pozostającego pod kuratelą, czyli- kuranda. Obok tej kurateli ustawowej(cur legitima) rozwinęła się później kuratela z nominacji urzędnika. Powołanie kuratora w testamencie nie miało tutaj znaczenia stanowczego, traktowano je jako wniosek zgłoszony do urzędnika.
Cura Prodimi- kuratela nad marnotrawcami, ograniczonymi w zdolności do czynności prawnych, miała tą samą podstawę co cura furiosi, przysługiwała tym samym osobom i spełniała analogiczne cele.
Cura minorum- kuratela osób formalnie dojrzałych ale poniżej 25 roku życia, był to zawsze kurator ustanowiony przez urzędnika, początkowo doraźnie do każdej czynności z osobna i to na wniosek specjalnie uzasadniony, pózniej coraz częściej i łatwiej, bez potrzeby uzasadniania, do większej liczby czynności, a nawet do zarządu całym majątkiem minora.
Inne przypadki kurateli- kurator majątku dłużnika (curator bonorum) i kurator dziecka poczętego ale jeszcze nie narodzonego (curator Ventre datus)
Rzeczy
Res corporales- rzeczy materialne “których można dotknąc” grunt, niewolnik, szata, złoto, srebro i wiele innych.
Res incorporales- rzeczy niematerialne których nie można dotknąć. Były tworami abstrakcyjnymi, istniały w oparciu o prawo obowiązujące. Były to uprawnienia majątkowe, uznawane i chronione, w innych tekstach klasycznych nazywane po prostu iura.
Skoro Obligato była rzeczą, można było wierzytelność z niej wynikającą sprzedać, skoro rzeczą był spadek można było dochodzić go w całości jednym powództwem.
Res In patrimonio- res extra patrymonium. Nie wszystkie rzeczy mogły znajdować się w majątku osób prywatnych. Niektóre kategorie rzeczy były z góry wyjęte i z majątku i z normalnego obrotu prawnego.
Do res extra patrymonium divisi iuris należały:
Rzeczy poświęcone kultowi religijnemu
Rzeczy poświęcone specjalnie kultowi zmarłych
Rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów, przede wszystkim mury i bramy samego miasta Rzymu
Res extra patrymonium humani iuris obejmowały:
Rzeczy z natury swojej służące do powszechnego użytku np. powietrze woda morze brzegi morskie
Rzeczy należące do państwa rzymskiego lub innych osób prawnych przeznaczone do użytku publicznego np. ulice, drogi place publiczne .
Res Mancini- res nec Mancipi Rozróżnienie to dotyczy tylko res In patrimonio i powstało wczesnie w warunkach prostej gospodarki naturalnej. Do kategorii res Mancini weszły rzeczy szczególnie wartościowe grunty położone w Italii wraz z budynkami niewolnicy, służebności gruntów wiejskich tzn prawa do korzystania z gruntów cudzych, ułatwiające eksploatację gruntów własnych.
Res Mancini tworzyły trzon majątku rodzinnego a res nec Mancini znajdowały się w swobodniejszym władaniu indywidualnym. Podział na res Mancini i nec Mancini tracił na znaczeniu w miarę nasilenia się elementów gospodarki pieniężnej, a także w miarę wzrostu znaczenia prowincji.
Inne kategorie rzeczy
Podział na nieruchomości (res immobiles grunty i wszystko co z gruntem jest stale złączone) i na ruchomości (res mobiles) o szczególnym znaczeniu nieruchomości świadczą dłuższe terminy zasiedzenia, osobne interdykty posesoryjne czy zakaz pozbywania gruntów posagowych.
Podział na rzeczy oznaczone według ich cech indywidualnych albo według przynależności do gatunki.
Rzeczy podzielne i niepodzielne- do niepodzielnych zaliczano takie ,których nie można podzielić na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości.(niewolnicy zwierzeta) natomiast uprawnienia do rzeczy fizycznie niepodzielnych można dzielić na tzw części idealne, określane w ułamkach
Pożytki- płody naturalne, pobierane w drodze normalnek eksploatacji gospodarczej rzeczy przynoszących pożytki,.miały olbrzymie znaczenie gospodarcze dla Rzymian
Posiadanie
Posiadanie a prawo własnośći