1 wykład (06.10.2009):

„Kresy” Jarosława Sypnickiego

W historii Europy zdarzało się, że regiony, prowincje lub całe kraje zmieniały właścicieli i przynależność państwową. Te zmiany były najczęściej dramatyczną konsekwencją wojen i wynikających z nich traktatów. Wspomnienia dawnych mieszkańców utraconych ziem stawały się z czasem coraz bardziej wyidealizowane, podlegając naturalnemu procesowi mitologizacji. Takim mitem są dla Polaków Kresy Wschodnie - terytoria Polski utracone po II wojnie światowej. Dokumentalny film "Kresy" jest wyprawą w poszukiwaniu zaginionego mitu. Realizatorzy odnajdują go w zaułkach Lwowa, nad brzegiem Dniepru, w sylwetce Wilna o świcie, czy na potężnych murach obronnych Kamieńca Podolskiego. Cienie przeszłości pomagają odszukać wybitne osobowości, pochodzących z tamtych ziem: Czesław Miłosz - poeta, Tomas Venclova - poeta, Jerzy Janicki - pisarz i reżyser.

*********************************

Unia krewska – zawarta 14 sierpnia 1385 unia personalna Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim.

Potrzeba unii polsko-litewskiej wynikła z powodu zagrożenia, jakie dla Polski i Litwy stworzył na przełomie XIV i XV wieku zakon krzyżacki. Unia w Krewie była pierwszym z sześciu aktów unijnych, podpisanych między Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Jagiełły z królem Polski Jadwigą, a zarazem objęcie przez niego polskiego tronu. W zamian za to Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest i schrystianizować Litwę, odzyskać wszystkie ziemie utracone przez Koronę. W ostatnim punkcie aktu książę Jagiełło "obiecuje ziemie swoje litewskie i ruskie na wieczne czasy do korony królestwa polskiego przyłączyć".

************************************

Unia lubelska

Gdy w 1548 rządy w państwie objął koronowany jeszcze za życia ojca, Zygmunta I Starego, Zygmunt II August, wobec jego bezpotomności wyraźnie dało się zauważyć dążenie do bardziej ścisłego związku obu państw, związanych dotąd wyłącznie osobą panującego. Przywódcy ruchu egzekucyjnego, Mikołaj Sienicki i Rafał Leszczyński, na kolejnych sejmach w 1548 i 1550 roku podnosili postulaty wcielenia do Korony Królestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego (co zakładała jeszcze unia w Krewie z 1385), Prus Królewskich, Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego.

Zwołany w Warszawie w listopadzie 1563 sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564 Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawo Jagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy połączonego już państwa. Rozpoczęto prace mieszanej komisji polsko-litewskiej, która zajęła się opracowaniem formy około unii. O ile magnaci i szlachta koronna byli zagorzałymi zwolennikami zawarcia nowej unii na korzystnych dla Polski warunkach unii mielnickiej z 1501, to panowie i szlachta litewska pragnęli nadal unii możliwie jak najluźniejszej. 13 marca spisano reces w sprawie około unii, który zawierał minimum tego, na co godzili się Litwini. Obie strony zgodziły się na wspólną elekcję i koronację, utworzenie wspólnego sejmu, urzędów i wspólną politykę obronną.

************************************

Ruś Czerwona- kraina historyczna w południowo-zachodniej Ukrainie oraz w południowo-wschodniej Polsce.

Obszar Rusi Czerwonej obejmował dorzecze Sanu i Dniestru po górną Prypeć[3].

Inny pogląd dowodzi, że nazwa Ruś Czerwona powstała w XIII wieku i wywodzi się prawdopodobnie od Mongołów. Analogicznie w tym okresie powstały też takie nazwy jak Ruś Czarna (powyżej Polesia) i Ruś Biała (na północ od Rusi Czarnej).

Pod względem politycznym od 1240 do 1339 roku większość tego obszaru, w tym Ruś Halicka znajdowała się pod kontrolą chanatu tatarskiego. Następnie w roku 1340 posiadł Ruś Czerwoną Kazimierz III Wielki, prawem spadkobierstwa. Głównymi ośrodkami administracyjnymi były wtedy Lwów, Przemyśl i Halicz. Na krótko do Węgier włączył Ruś Czerwoną król Ludwik Węgierski, którą przywróciła Polsce w 1387 roku królowa Jadwiga.
Po unii lubelskiej Ruś Czerwoną zaczęto nazywać Koronną.

*****************************************

Kresy Wschodnie

W okresie II RP z kresami wschodnimi utożsamiano tereny na wschód od Linii Curzona, podobnie jak obecnie. We wrześniu 1939 okupowane przez ZSRR. Po II wojnie światowej wcielone jako część związkowych republik Ukrainy, Białorusi i Litwy, po rozpadzie ZSRR w granicach powstałych z nich niepodległych państw. Początkowo pod tym pojęciem rozumiano linię graniczną między Polską a ordą tatarską nad dolnym Dnieprem (patrz Dzikie Pola). Następnie, wschodnie rubieże Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Etymologia

W literaturze, określenie to użyte zostało prawdopodobnie po raz pierwszy przez Wincentego Pola w poematach Mohort z 1854 i Pieśni o ziemi naszej. W myśl Pola była to linia od Dniestru po Dniepr, a więc ziemie pogranicza tatarskiego. Początkiem XX w. jego znaczenie rozszerzyło się na obszar dawnych wschodnich województw Rzeczypospolitej Obojga Narodów, na wschód od linii Wilno – Lwów, a w okresie II RP utożsamiano z nim terytorium położone na wschód od Linii Curzona. Współcześnie termin kresy wschodnie oznacza dawne wschodnie tereny II Rzeczypospolitej.

Kresy Wschodnie to w okresie XVI-XVIII w. obszar położony nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów, w ówczesnym województwie kijowskim. Dzikie Pola znalazły się w granicach Rzeczypospolitej po unii lubelskiej z 1569.

Pod rosyjskim i austriackim zaborem

Ziemie Rzeczypospolitej po rozbiorach

Rok 1772 stanowi początek rosyjskich i austriackich zdobyczy terytorialnych kosztem terenów Rzeczypospolitej obojga narodów, które dziś rozumiemy pod pojęciem kresów wschodnich (tereny na wschód od dzisiejszej granicy Polski). Proces ten odbył się w trzech etapach (rozbiorach). W pierwszym rozbiorze (1772) Rosja zajęła: polskie Inflanty, północną część województwa połockiego oraz województwa: witebskie, mścisławskie i południowo-wschodnią część mińskiego (ok. 92 tys. km2; 1,3 mln ludzi), a Austria Ruś Halicką, okolice Zamościa i południową Małopolskę (ok. 83 tys. km2 i 2,65 miliona ludzi). W drugim (1793) Rosja zajęła ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, tj. województwa: kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzeskolitewskiego, mińskie i część wileńskiego (ok. 250 tys. km2), a w trzecim (1795): ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno (ok. 120 tys. km2).

Okres ten to w historii Polski, a przede wszystkim jej wschodniej części, okres powstań narodowych (Powstanie listopadowe, Powstanie styczniowe) prześladowań, zsyłek na Syberię i depolonizacji. Zabór rosyjski był nie tylko katastrofą dla polskiej państwowości, ale również dla jej rozwoju społecznego. Inaczej było w zaborze austriackim - wprowadzono stałą administrację (urzędy, ewidencję ludności, dokumenty osobiste), zbudowano od podstaw trakty komunikacyjne (drogi, mosty, linie kolejowe), wprowadzono również jako urzędowy język polski. Zabór austriacki stał się kuźnia kadr dla przyszłej polskiej administracji oraz polskiego parlamentaryzmu.

Kresy wschodnie należały do ostatnich rejonów Europy, w których zniesiono pańszczyznę, a mianowicie 1848 w zaborze austriackim i 1864 w rosyjskim (dla porównania w zaborze Pruskim i w Księstwie Warszawskim 1807).

Okres II RP

Polska, marzec 1919

Szczególnie burzliwy był dla kresów wschodnich okres odradzania się państwa Polskiego i kształtowania jego granic, tj. czas pomiędzy listopadem 1918 i a marcem 1921. W okresie tym Polska prowadziła o swoją wschodnią granicę trzy wojny: z Ukrainą, bolszewikami i Litwą, w wyniku których przyłączono do Polski teren trzeciego i część drugiego zaboru rosyjskiego położone na wschód od linii Curzona.

W maju 1919 Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy przedłożył w sejmie wniosek nagły w sprawie zapewnienia autonomii Kresom Południowo-Wschodnim (a dokładniej Galicji Wschodniej). Działo się to w momencie, kiedy Armia Czerwona doszła do Zbrucza, a kiedy nie podpisano jeszcze traktatu wersalskiego, i mocarstwa zachodnie nie podjęły jeszcze decyzji o zezwoleniu Polsce zajęcia Galicji po Zbrucz.

Teren ten tworzył wschodnie województwa II Rzeczpospolitej: lwowskie (część), nowogródzkie, poleskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wileńskie, wołyńskie i białostockie (część).

Okupacja sowiecka i niemiecka

We wrześniu 1939 polskie kresy wschodnie znalazły się, w odróżnieniu do reszty Polski, pod okupacją sowiecką a nie niemiecką. Powodem tego stanu rzeczy był podpisany w Moskwie 23 sierpnia 1939 tajny protokół Paktu Ribbentrop-Mołotow, który regulował przebieg linii demarkacyjnej między Niemcami a Sowiecką Rosją. Sowieci przystąpili do inwazji na Polskę 17 września 1939, posuwając się szybko na zachód. Już 22 września obaj agresorzy uczcili sukcesy swych wojsk wspólną paradą zwycięstwa w Brześciu Litewskim (dziś Brest). Już podczas zajmowania kresów Armia Czerwona dopuszczała się licznych zbrodni zarówno na ludności cywilnej jak i na polskich jeńcach wojennych. Ostatecznie przebieg linii granicznej regulował podpisany 28 września między III Rzeszą a ZSRR układ o granicach i przyjaźni.

Po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej 22 czerwca 1941, Niemcy posunęli się w pierwszych paru tygodniach ok. tysiąca km na wschód, rozbijając lub biorąc masowo do niewoli wojska sowieckie. Dla kresów wschodnich oznaczało to przejście, na niespełna trzy lata, spod okupacji sowieckiej pod niemiecką. W styczniu 1944 wojska sowieckie osiągnęły byłą granicę polsko-sowiecką (sprzed 17 września 1939), a do końca lipca 1944 opanowały na powrót cały obszar przyznany ZSRR traktatem o przyjaźni i granicach z III Rzeszą z 28 września 1939, czyli tereny na wschód od dzisiejszej wschodniej granicy Polski.

Okres powojenny

Linia Curzona i zmiany terytorium Polski, 1945

Już podczas konferencji teherańskiej 1943 ustalono nową granicę wschodnią Polski, sankcjonując sowieckie zdobycze terytorialne z września 1939, ignorując protesty Rządu RP na uchodźstwie. Konferencja poczdamska przyzwoliła na deportację polskiej ludności z byłych polskich kresów wschodnich, pozostawiała jednakże otwartą kwestię polskiej granicy zachodniej, poddając tereny III Rzeszy położone na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej (oprócz cz. Prus wschodnich), do momentu ostatecznego ustalenia jej w traktacie pokojowym, jedynie tymczasowej polskiej jurysdykcji. Po II wojnie światowej kresy wcielono do ZSRR jako część związkowych republik Ukrainy, Białorusi i Litwy. Aneksja zdobytych w 1939 terenów wschodniej Polski świętowana była w ZSRR i jest nadal w niepodległej Białorusi jako "Zjednoczenie zachodniej Białorusi z Białoruską SRR". Oficjalna nazwa napaści na Polskę brzmiała: "Kampania wyzwoleńcza Armii Czerwonej". Po rozpadzie ZSRR, Kresy Wschodnie znalazły się w granicach, powstałych z niego zachodnich republik, niepodległych państw - Ukrainy, Białorusi i Litwy. Rząd polski nie wysunął żadnych roszczeń w kierunku tych państw z obawy przed utratą dobrych stosunków w polityce wschodniej.

2 wykład (13.10.2009):

Kresy to nazwa geograficzno-przestrzenna, oznaczająca wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej, a więc Rzeczypospolitej I, przedrozbiorowej; to wschodnie pogranicza, czy, jak się kiedyś mówiło - rubieże. Termin "kresy" funkcjonował w języku mówionym na długo zanim pojawił się w literaturze. Początkowo "kresami" zwano strażnice wojskowe usytuowane wzdłuż wschodnich granic państwa polskiego, strzegące od najazdów tatarskich, hajdamackich i wołoskich.

W dobie rozbiorowej kresy nadal traktowano w literaturze i publicystyce jako ziemie polskie. Upowszechniano "ideę jagiellońską", przekonanie o jedności wszystkich ziem dawnej Rzeczpospolitej integrujących różne ludy i narody "zgodą i swobodą". Przez cały czas szła walka o utrzymanie tam polskiego stanu posiadania. Tematyka kresowa zdominowała właściwie naszą literaturę romantyczną. Kresy wschodnie stały się wręcz kolebką polskiego romantyzmu. Wyodrębniły się nawet kresowe szkoły i grupy literackie: "szkoła litewska" zafascynowana życiem pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego, której patronował Adam Mickiewicz oraz "szkoła ukraińska" na czele z Juliuszem Słowackim i Antonim Malczewskim, eksponująca dzieje polsko-kozackie

W okresie pozytywizmu, w porównaniu z romantyzmem, zainteresowanie kresami osłabło. Był to skutek długoletniej represyjnej polityki rosyjskiej, brutalniejszej zwłaszcza po upadku powstania styczniowego.

Poza Sienkiewiczowskim ujęciem batalistycznym, w II połowie XIX wieku tematyka kresowa znajdowała wyraz w ukazywaniu ziemiańsko-szlacheckiego zaścianka i chłopskiej wsi oraz w akcentowaniu zagrożenia polskiej własności ziemskiej na kresach w obliczu przemian społeczno-politycznych. Podkreślano przywiązanie Kresowian do ziemi rodzinnej i ich patriotyzm w sytuacji bezpardonowej rusyfikacji. Pisano o potrzebie narodowej solidarności, kultywowania tradycji, języka i religii. Realizację pozytywistycznych haseł pracy organicznej i pracy u podstaw postrzegano jako obywatelski obowiązek i umacnianie bytu narodowego na kresach. W podejmowaniu bliskich konwencjom pozytywistycznym motywów celowała Eliza Orzeszkowa.

Sytuację diametralnie zmienia rok 1918 (odzyskanie niepodległości) i 1921(zawarcie traktatu ryskiego). Wraz ze zmianą granic kresy zostają podzielone i zaczynają funkcjonować jako wewnętrzne (czyli pozostające w granicach odrodzonej Rzeczpospolitej) i zakordonowe (odcięte od kraju). Literatura kresowa odznacza się wówczas szczególną dramaturgią zdarzeń. Wyodrębnia się w niej kilka nurtów tematycznych: życie na ziemiach kresowych od powstania styczniowego do I wojny światowej, walki w czasie wojny, i aktualna rzeczywistość ziem wschodnich.

Ostatni akt polskiego bytowania na kresach zakończyła II wojna światowa. Po roku 1939 problematyka kresowa znalazła swoje odbicie w literaturze emigracyjnej (w stopniu większym), i krajowej (w stopniu mniejszym). Literatura - jak pisze Bolesław Hadaczek - stała się ostatnią linią obrony kresów. Z nich pochodziła znakomita część pisarzy, którzy w swoich utworach podejmowali zagadnienia przede wszystkim historyczne, dotyczące eksterminacji ludności polskiej. Udaje się wypreparować dwa nurty czy dwa cykle utworów powojennych. Pierwszy z nich dokumentuje wydarzenia ostatniej wojny i pierwsze lata powojenne (17 września, zsyłki, łagry, terror stalinowski, Katyń itd.), drugi sięga do lat dzieciństwa pisarzy (od końca XIX wieku do 1939 roku), utrwala obrazy życia kresowego, przynosi życiorysy wybitnych Kresowian, opisuje utraconą Wileńszczyznę, Podole, Wołyń i Polesie.

W pierwszych latach Polski Ludowej, pojęcie kresów, pod presją cenzury, znika z języka oficjalnego. Pamięć o nich trwa jednak w utajeniu. Na fali przemian politycznych tematyka kresowa zaczęła pojawiać się nieśmiało w roku 1956, aby dopiero po latach z górą trzydziestu zacząć mówić o kresowych oczywistościach pełnym głosem.

Miłosz, Konwicki, Piasecki

XX wiek

„Małe ojczyzny kresowe”, kreowane w twórczości poszczególnych pisarzy polskich XX wieku (w poezji i prozie). Prawie wszyscy oni pochodzą stamtąd, tam się urodzili i wychowali, żeby po pierwszej lub po drugiej wojnie światowej opuścić rodzinne strony zagarnięte przez Sowietów.

Literatura kresowa posiada pewne właściwe sobie tylko wyróżniki tematyczno-artystyczne. Są to: wątek batalistyczny, wątek szlachecko-ziemiański i pejzaż kresowy. Walka na kresach i o kresy, zarówno ta z szablą w dłoni (w epoce jagiellońskiej, w dobie powstań narodowych i w czasach I i II wojny), jak i ta, żmudna, bo koncentrująca się na utrzymaniu tam polskiego stanu posiadania, umieszczana jest zazwyczaj w wyjątkowo pięknym krajobrazie Podola, Wołynia czy nad Niemnem.

Literackie obrazy „małych ojczyzn kresowych” zawierają kilka dominujących i splatających się ze sobą wątków, a to: wątek martyrologiczny, wojenny; wątek folklorystyczny, niepowtarzalnych kolorytów lokalnych i malowniczych pejzaży. W centrum znajdują się Kresowianie – wielona­rodowi i wieloetniczni, sąsiedzi żyjący w zgodzie lub wrogości, różnoreligijni i różnojęzyczni, mówiący „ź wileńska” albo bałakiem lwowskim. Obrazy podbudowano refleksjami o miłości ziemi rodzinnej i o wykorze­nieniu z niej, naładowano sentymentem, resentymentem i nostalgią. W rezultacie powstały małe zmityzowane światy pisarzy, nasycone autobiografizmem i autentyzmem kresowym. Niewątpliwie ubogacą dzisiej­szych czytelników i pomogą im lepiej zrozumieć naszą współczesną tożsamość, naszą psychikę indywidualną i zbiorową.

*********************************

Literatura kresowa lata ‘30 Kresy obszarem badań regionalistycznych.

Po ‘45 roku Kresy słowem zakazanym

* Dzisiaj Kresy stanowią supernazwę (arcykategorię) ogarniającą wszystkie ziemie wschodnie Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej i tylko tych ziem. Nazwa ta krystalizująca się przez wieki narodowej historii, wygenerowała byt samoistny, jedyny taki skrót myślowy, nie do zastąpienia. Nie należy jej rozmazywać w niefortunnych użyciach i zamulać różnymi dywagacjami, jakie pojawiają się we współczesnym literaturoznawstwie. Obserwujemy na przykład tendencję do zastępowania lub utożsamiania Kresów z socjologiczną kategorią „pogranicza” (stykowego, przejściowego, etnicznego), chociaż semantyka tych pojęć różni się zasadniczo i tylko częściowo zachodzi na siebie w sensie wieloetniczności i amalgamacji kulturowej. Już w drugiej połowie XIX wieku próbowano przenosić nazwę „kresy” na inne tereny pograniczne. Wtedy jednak takie „ukresowianie” wszystkich pograniczy polskich wynikało z potrzeby dowartościowania ich rycerskim etosem Kresów Wschodnich – dzisiaj z chęci rozbicia i zlikwidowania tego Słowa, ponieważ zawiera rzekomo groźny polonocentryzm. Lansowane „pogranicze” zaciera właściwe rozumienie Kresów.
Aby uniknąć wyrazu „Kresy” na łamach paryskiej „Kultury” proponowano określenie „obszar ULB” (Ukrainy, Litwy, Białorusi) albo „Międzymorze” (ziemie między morzami Czarnym i Bałtykiem). Odrzucano to Słowo, ponieważ drażni naszych wschodnich sąsiadów i jest jakoby formą choroby świadomości narodowej. Dywaguje się na tematy: dialektyki kresy – centrum, peryferie kresowe a centrum, etymologii leksemu „kresy”, jego niejednoznaczności (to obrzeże, getto, zastój); gdzie zaczynają się, a gdzie kończą, czy kresem Kresów jest Lwów, Kijów czy Dorpat? Wychodzi z tego, że to pojęcie relatywne, nabierające każdorazowo sensu od jakiegoś „centrum” (bez niego nie ma Kresów). Z dalszych pseudoerudycyjnych wywodów można się dowiedzieć, że kresy są wszędzie, ponieważ „kres to granica przeżywania i doświadczania czegoś, kresowość to dochodzenie do granicy, to schyłek unicestwiający, to kres człowieczeństwa”. Jedni doradzają zrezygnowaćze słowa kresy, bo jest bezużyteczne, drudzy życzą „by jak najszybciej nie było Kresów”, bo to nazwa mało precyzyjna, świeżej daty i naładowana treściami emocjonalnymi, ma „desygnat pusty, ułomny i fikcjonalny”; to „mroczny mit krwi i ziemi, dewocyjna legenda”. Kresy ze swą literaturą to „imperializm cywilizacyjny”, pojęcia mające konotacje jednoznacznie negatywne, antagonistyczne i nostalgiczno-roszczeniowe. Kto pisze o nich, wskrzesza etnocentryczny mit o „naszości” z podtekstem imperialno-rewindykacyjnym. Po 1945 roku ich realność przeszła w niebyt, a materią powojennej literatury kresowej jest „byt niebytu”. W efekcie takich zastępczych i rozmywających pseudodyskursów Kresy zatracają swoje prawdziwe sensy i stają się jakimś fałszywym abstraktem, urojonym fantomem, naciąganym teorematem.

organizowali sobie życie religijne, m.in. uczestnicząc w tajnych misjach unickich, czyli spotkaniach unitów z kapłanami, którzy przebrani za kupców czy rzemieślników przyjeżdżali na Podlasie z Galicji. W leśnych szuwarach, na bagnach budowano ołtarze. Księża odprawiali Mszę św., spowiadali, chrzcili, udzielali ślubów. Reymont opisuje w jakiej konspiracji ludzie szli na takie spotkanie. Niektórzy udawali się do Galicji, by tam wziąć ślub; nazywano te śluby krakowskimi. Gdy władze dowiedziały się o tym, wtrącały nowożeńców do więzienia albo zsyłały na Sybir.

Unici mieli nakaz chodzić na mszę św. do cerkwi prawosławnej, zabraniano im śpiewać koronek i odmawiać różańca. Pilnowano starych ludzi, aby pochować ich z księdzem prawosławnym. Podobnie kobiety w stanie błogosławionym były obserwowane, żeby nowonarodzone dziecko ochrzcić w cerkwi prawosławnej. Zdarzało się, że gdy zabrano dziecko i ochrzcił je pop prawosławny, matka nie przyjmowała tego dziecka z powrotem. Unici mężnie stawali w obronie swojej wiary – niektórzy nawet, jak rodzina Koniuszewskich, woleli spalić się w stodole, niż porzucić swą wiarę.

Maria Konopnicka była zaprawiona w bojach z cenzurą ale i ona poniosła klęskę próbując opublikować poemat pt."Unici" poświęcony prześladowaniom religijnym grekokatolików w zaborze rosyjskim.

Wilno

Osada powstała prawdopodobnie już w V w.

XIV wiek

Przełomowym rokiem dla Wilna był rok 1387. Wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w tym właśnie roku w konsekwencji zawartej unii z Polską w Krewie w 1385 r. zorganizował w Wilnie uroczystość Chrztu Litwy, oraz w tym samym roku nadał mu prawa miejskie magdeburskie, zaczął sprowadzać osiedleńców, a w roku następnym ustanowiono podporządkowaną Gnieznu katolicką diecezję wileńską.

XV wiek

W 1413 roku król Jagiełło ustanawia w Wilnie województwo wileńskie. Po pożarze w 1419 roku książę Witold (lit.Vytautas Didysis) rozpoczął budować pierwszy murowany zamek (zwany później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej. Potem powstał obok katedry murowany Zamek Dolny. W 1441 roku Kazimierz Jagiellończyk potwierdza prawa miejskie, a w 1464 roku nadaje ustawy sądowe, tzw. Sudiebnik. Następnie dokonuje rozbudowy Zamku Dolnego i rozpoczyna budować mury obronne.

XVI wiek

W latach 1503-1522 wybudowano mury obronne z dziewięcioma bramami i trzema basztami, które zburzono na przełomie XVIII i XIX z wyjątkiem Bramy Miednickiej zwanej też Ostrą Bramą

W 1579 król Stefan Batory założył Akademię prowadzoną przez jezuitów, co stało się zalążkiem Uniwersytetu Wileńskiego.

XX wiek

W latach 1915-1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno. W 1918 w celu ochrony ludności polskiej powołano Samoobronę Krajową Litwy i Białorusi, która 1 stycznia zajęła miasto [9]. Już jednak 5 stycznia 1919 Wilno zajęli bolszewicy. Wojsko polskie pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego odbiło miasto 19 kwietnia 1919. Rada Najwyższa na konferencji wersalskiej próbowała podzielić Wilno i Wileńszczyznę na zasadzie etnicznej pozostawiając samo miasto po polskiej stronie (tzw. Linia Focha). Podczas wojny 1920 miasto zostało zdobyte dwukrotnie przez Armię Czerwoną (zob. m.in. zajęcie Wilna). 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno i Suwalszczyzna miały być oddane Litwie. Piłsudski

Aby zająć Wilno posunął się do podstępu. Zlecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować "bunt" i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie państwa, tzw. Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 jej parlament (Sejm Wileński) przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski.

W dniu 19 września 1939, pomimo obrony miasta przez harcerzy i gimnazjalistów, Wilno zajęły wojska radzieckie. 26 października 1939 Sowieci przekazali miasto Litwinom, lecz 15 czerwca 1940, ponownie je zajęli. 14 lipca 1940 zaczęły się wywózki na Syberię. 22 czerwca 1941 Niemcy zbombardowali miasto, a kilka dni później je zajęli.

7 lipca 1944 skoncentrowana pod miastem polska Armia Krajowa rozpoczęła atak na Wilno -operację przeciwko Niemcom i 10 lipca zajęła niemiecki bunkier dowodzenia nad rzeką Wilejką (Operacja Ostra Brama). AK we współdziałaniu z Armią Czerwoną, która weszła do miasta wieczorem 7 lipca po kilku dniach walk ulicznych w dniu 13 lipca wyzwoliła Wilno. Jednakże Polacy krótko cieszyli się swą wolnością, albowiem w kilka dni po nadejściu Armii Czerwonej NKWD aresztowało wszystkich polskich żołnierzy i oficerów oraz wydarło Wilno z rąk polskich. Następnie już znacznie okrojoną terytorialnie Litwę razem z Wilnem włączono do Związku Radzieckiego i po 1944 większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.

Przynależność państwowa Wilna

• do 1323 – tereny należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miasto wówczas nie istniało, bowiem pierwsze źródła na temat Wilna pochodzą z roku 1323, gdy książę litewski Giedymin zaadresował list do miast niemieckich zapraszając Niemców i Żydów do osiedlania się.

• 1323-1795 – Wielkie Księstwo Litewskie (od 1569 część Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stolica WK Litewskiego)

• 1795-1918 – Imperium Rosyjskie (miasto było stolicą guberni)

• 1918-1920 – Litwa (konstytucyjna stolica państwa przez cały okres Dwudziestolecia)

• 1920-1922 - Litwa Środkowa - okres sporów o przynależność państwową Wileńszczyzny między Polską a Litwą.

• 1922-1939 – II Rzeczpospolita (miasto było stolicą województwa)

• 1939-1940 – Republika Litewska (przekazane przez ZSRR)

• 1940-1991 (oprócz 1941-1944) - Litewska SRR w ramach ZSRR (miasto było stolicą republiki)

• od 1991 – Litwa

Baszta Giedymina (lit. Gedimino pilies bokštas) – baszta zachodnia Zamku Górnego w Wilnie, który wzniesiono w stylu gotyckim na Górze Zamkowej (dawnej Turzej) w 1409, za panowania Witolda. Zamek murowany, z trzema basztami, zastąpił drewnianą warownię, która istniała już w XIV wieku za panowania Giedymina. W roku 1419 zamek spłonął, lecz został odbudowany. Od czasów Aleksandra Jagiellończyka w Zamku Górnym mieściła się ludwisarnia, a w lochach więzienie. Zygmunt August odnowił zamek, w którym umieścił swoją bibliotekę. W 1655 zamek zdobyli Rosjanie. Z biegiem czasu popadł w ruinę. Do naszych czasów zachowała się jedynie wieża, zwaną Basztą Giedymina. Od 1960 w Wieży Giedymina mieści się Muzeum Zamku Górnego, w którym można obejrzeć schemat bitwy pod Grunwaldem, krzyżackie sztandary i popiersie księcia Witolda.

Kościół św. Anny w Wilnie (XVI w.)

Obok kościoła pomnik Adama Mickiewicza

Zamek Dolny

Powstał za panowania Aleksandra Jagiellończyka w stylu późnogotyckim u stóp Zamku Górnego. Zygmunt I Stary przebudował zamek w stylu renesansowym. Za panowania Zygmunta II Augusta dobudowano w 1544 r. skrzydło zwane Pałacem Nowym. Spełniał rolę pałacu wielkoksiążęcego i rezydencji królów Rzeczpospolitej Obojga Narodów, państwa federacyjnego złożonego z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, istniejącego w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej.

Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie, bazylika archikatedralna na Starym Mieście w Wilnie, najważniejszy kościół Litwy.

Początków katedry wileńskiej można szukać być może w 2 poł. XIII w. gdy w 1251 roku książę Mendog przyjął w Nowogródku chrzest, a w 1253 roku wyświęcony na biskupa misyjnego Litwy został Chrystian, być może rozpoczęto wznoszenie świątyni. Najprawdopodobniej po odejściu Mendoga od chrześcijaństwa 1261 budowlę tę (być może jeszcze nieukończoną) zburzono.

Ponownie budowę katedry rozpoczęto w końcu XIV w. - gdy w 1386 roku chrzest przyjął książę Jagiełło, a w 1387 powstało biskupstwo wileńskie. Katedrę, której nadano wezwanie św. Stanisława, patrona Polski, wzniesiono na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, na terenie Zamku Dolnego. Katedra nie miała szczęście - fundacja Jagiełły spłonęła w 1399, kolejny kościół, budowany przez Witolda - w 1419 (rok wcześniej pochowano tam jego żonę Annę). W odbudowanej po raz kolejny katedrze gotyckiej pochowano wielkiego księcia Witolda, a w 1506 króla Aleksandra Jagiellończyka. W pierwszej połowie XVI w. rozpoczęto gruntowny remont katedry (m.in. umieszczono dzwonnicę w baszcie obronnej Zamku Dolnego), zniweczony jednak następnym pożarem (1530). W 1610 nastąpił kolejny katastrofalny pożar. Obok odbudowy katedry król Zygmunt III Waza podjął dzieło budowy kaplicy św. Kazimierza

Kaplica świętego Kazimierza

W podziemiach tej kaplicy zostali pochowani:

• Aleksander Jagiellończyk,

• Elżbieta Habsburżanka, żona Zygmunta Augusta,

• Barbara Radziwiłłówna, żona Zygmunta Augusta,

• serce Władysława IV Wazy.

Kościół Świętego Ducha

Pierwsza informacja o pobycie dominikanów w Wilnie pochodzi z 1321 r., z czasów Giedymina, nie wiemy jednak ani w którym konkretnie miejscu się osiedlili, ani jak długo przebywali w pogańskim jeszcze mieście. Wedle tradycji pierwszy kościół znajdujący się w tym miejscu został ufundowany w czasach Jagiełły i Witolda. W 1501 r. kościół został przez Aleksandra Jagiellończyka przekazany dominikanom.

Kościół Pana Jezusa i klasztor trynitarzy w Wilnie

Inicjatorem budowy kościoła i klasztoru dla nowo sprowadzonego do Rzeczpospolitej Obojga Narodów zakony Trynitarzy był w 1694 wojewoda wileński Kazimierz Jan Sapieha.

Kościół św. Teresy w Wilnie

barokowy, katolicki, kościół wileński, zbudowany w latach 1635-1650. Kościół jest połączony z Ostrą Bramą, stąd zwany jest też Ostrobramskim.

Ostra Brama w Wilnie brama miejska na Starym Mieście w Wilnie, gotycka, wzniesiona w XVI wieku. Od strony wewnętrznej bramy znajduje się kaplica Ostrobramska z obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej.

W średniowieczu istniał zwyczaj, że we wnękach wież bramnych, nad bramą, umieszczano święte obrazy. Z bram pozostała tylko Ostra Brama, reszta została zniszczona w XIX wieku.

Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej

Według legendy Matka Boska ma rysy Barbary Radziwiłłówny.

Obraz Panny Świętej z Ostrej Bramy uroczyście był koronowany w dniu 2 lipca 1927 roku przez metropolitę warszawskiego kardynała Aleksandra Kakowskiego w obecności Józefa Piłsudskiego i Ignacego Mościckiego (do koronacji użyto nowych sporządzonych ze złota koron; korony te zaginęły w czasie II wojny światowej).

Uniwersytet Wileński

państwowy uniwersytet w Wilnie, założony w 1579 przez Stefana Batorego jako Akademia i Uniwersytet Wileński, w latach 1919–1939 Uniwersytet Stefana Batorego; trzeci najstarszy uniwersytet na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jeden z najstarszych uniwersytetów w Europie Wschodniej, współcześnie największy uniwersytet litewski.

Cmentarz na Rossie

zespół cmentarny położony w dzielnicy Rossa w Wilnie, założony w 1769

Na cmentarzach spoczywają polscy żołnierze polegli w bojach 1919, 1920, 1939 i 1944, a także znane postacie polskiej, białoruskiej i litewskiej historii

Po lewej stronie bramy cmentarza znajduje się grób Marii z Billewiczów Piłsudskiej, miejsce pochówku urny z sercem Józefa Piłsudskiego.

Cmentarz na Rossie posiada również duże znaczenie historyczne i symboliczne dla Litwinów i Białorusinów.

Cmentarz w Kalwarii

Na cmentarzu tym znajdują się m.in. groby żołnierzy Armii Krajowej

5 wykład (17.11.2009):

Melchior Wańkowicz

Pisarz, dziennikarz, publicysta. Urodzony w 1892 w Kałużycach, zmarł w 1974 w Warszawie.

Ten czas, wczesnego dzieciństwa, odtworzył w jednej z najpiękniejszych w polskiej literaturze opowieści o schyłku ziemiańskiego życia, w "Szczenięcych latach", które ukazały się w 1934.

Lata I wojny światowej ostatecznie ukształtowały osobowość Wańkowicza.

Losy wojennych tułaczy poznawał jako pełnomocnik Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego dla reewakuacji Polaków z terenów Rosji.
W czasie wojny, w 1916 Wańkowicz ożenił się z Zofią z Małagowskich, a rok później wstąpił do Pierwszego Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, formowanego w rejonie Mohylewa. Na początku 1918 Wańkowicz jako żołnierz Korpusu walczył z bolszewikami. Za udział w walkach został odznaczony Krzyżem Walecznych. W maju 1918 brał udział w buncie przeciwko zawarciu porozumienia z Niemcami.

W latach 1918-1920 przebywał na Ukrainie, a potem wrócił do Warszawy i tutaj stanął na czele działu propagandy Straży Kresowej.

W chwili wybuchu II wojny światowej Wańkowicz przebywał w Polsce i podjął się nawet pracy korespondenta wojennego z terenów lubelszczyzny. Ale jeszcze przed kapitulacją Warszawy, 24 września, obawiając się aresztowania przez Niemców, którzy rzeczywiście szukali autora książki "Na tropach Smętka", wyjechał do Rumunii.

Od 1943 Wańkowicz był korespondentem wojennym 2 Korpusu, podróżował po Bliskim Wschodzie. W maju 1944 uczestniczył w bitwie pod Monte Cassino i za tę bitwę otrzymał Krzyż Walecznych.

Wszystko, co pisał, jego reportaże, opowiadania, powieści mają - niezależnie od konkretnej tematyki - wiele wspólnych cech. Przede wszystkim Wańkowicz wspaniale operował zanikającym już dzisiaj, a wywodzącym się z dawnej polskiej kultury szlacheckiej stylem opowieści mówionej. Autor "Tworzywa" był znakomitym gawędziarzem, jego fabuły pełne są anegdot, dygresji i bezpośrednich zwrotów do czytelnika-słuchacza. W pisarstwie Wańkowicza nieustannie obecny jest także duch Kresów Rzeczypospolitej. Nawet wtedy, kiedy autor kpił sobie z tamtych odległych czasów i podkreślał ich anachroniczność, ten duch nie tylko nic nie tracił ze swej siły, ale przeciwnie - wzmacniał się i utrwalał. Wańkowicz do końca pozostał pisarzem kresowym. Stąd przecież, z tej tradycji i szlacheckiej przeszłości brała się jego wiara i podziw dla wszystkiego, co rwie się do życia. Pisarstwo Wańkowicza jest bardzo związane z żywiołem natury, jego bohater jest jej cząstką i musi w niej znaleźć swoje miejsce.

Zofia Kossak- Szczucka

ur. 10 sierpnia 1889[1] w Kośminiezm. 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej) – polska powieściopisarka, uczestniczka ruchu oporu organizacji Żegota.

W 1915 roku wyszła za mąż za Stefana Szczuckiego, po zamążpójściu mieszkała na Wołyniu, tu przeżyła okres krwawych wystąpień chłopskich oraz najazd bolszewicki.

We wrześniu 1942 wraz z Wandą Krahelską powołała Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przekształcony wkrótce w Radę Pomocy Żydom "Żegota". Za tę działalność, po wojnie odznaczona została medalem "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata". W 1943 aresztowana i więziona w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, (wspomnienia z obozu opisała w książce Z otchłani) przeniesiona do warszawskiego Pawiaka, skazana na śmierć. Uwolniona w 1944 dzięki staraniom władz podziemia wzięła udział w powstaniu warszawskim.

Pożoga. Wspomnienia z Wołynia, książka, którą Zofia Kossak zadebiutowała, od razu zyskała uznanie zarówno krytyków, jak i czytelników, ale opisująca tragiczne przeżycia na kresach wschodnich z lat 1917 - 1919, starannie była pomijana i przemilczana w wielu powojennych opracowaniach.

„Pożoga”

... W odległym od wydarzeń europejskich zakątku, w szczelnie odciętej od powstającego właśnie państwa polskiego ziemi, działy się rzeczy wielkie, o całej przyszłości tego kraju na długie czasy decydujące. Padał w gruzy dawny początek, oparty na rządach dynastii carskiej, ale zarazem starano się także doszczętnie zburzyć wszelkie ślady dominującej tam kulturalnie polskości. Autorka patrzała z bliska na postęp tych usiłowań i miała sposobność obserwować je jak najdokładniej, będąc jedną z ich ofiar. (...) Toteż opis wydarzeń, jakie ludność, czy to polska, czy to ruska, przeżyła od wybuchu rewolucji rosyjskiej aż do wkroczenia pierwszych oddziałów regularnych wojsk polskich, będzie z pewnością raz na zawsze jednym z najcenniejszych i najwiarygodniejszych materiałów dla przyszłych historyków tych wypadków.

Elżbieta z Dorożyńskich- Zaleska

„Na ostatniej placówce” Dziennik z życia wsi podolskiej w latach 1917-1921 to autentyczny diariusz panny kresowej, która noruje w nim tak bieżące wydarzenia ze sceny życia publicznego, jak i własne rozterki, a tematów do zapisków dostarcza sama historia - burzliwa i nieprzewidywalna. Wśród wojny, zamieszek i przemarszów wojsk autorka organizuje polskie szkoły, prowadzi szpital, ukrywa uciekinierów, jest filarem wszelkich działań kulturalnych w całej okolicy, a jednocześnie opisuje osobiste dramaty, radości i zaszczyty.

Maria Dunin- Kozicka

„Burza od Wschodu” Wspomnienia z Kijowszczyzny (1918- 1920) Sceną wydarzeń tu przedstawionych jest Ukraina ziemia zamieszkana przez różne nacje i stany, kraina targana burzliwymi wypadkami historii, a bohaterami są polscy ziemianie, wierni mitowi Kresów i przekonaniu o swoistej misji pełnionej przez nich na tych terenach. Autorka przedstawia losy polskiego ziemiaństwa i inteligencji kresowej pozbawionej nagle dobytku i pracy.

Literatura Kresowa

Nie istnieje literatura kresowa bez stylizacji mitycznej.

U Zygmunta Glogera czytamy, że Kresami zwano stanowiska wojskowe czy wojskowe stójki i poczty rozstawione na pobrzeżu Podola i Ukrainy, jako straże graniczne od napadu Tatarów i Hajdamaków Określenie to niespecjalnie przyjęło się w stosunku do zachodnich rubieży kraju, pomimo iż tamte granice Rzeczypospolitej także były nieustannie zagrożone — w tym wypadku — ekspansją germańską. Niemniej, nigdy jakoś w literaturze nie rozpływano się w pochwałach dla rycerzy Ziemi Pomorskiej czy Śląska, zaś dowódców regimentów kresowych idealizowano na antycznych herosów (np. Wespazjan Kochowski w utworze napisanym tuż po wiktorii chocimskiej) Wielonarodowa Polska Jagiellonów od samego początku jej narodzin (układem w Krewie) przejawiała duże zainteresowanie nowymi nabytkami terytorialnymi i bardzo prędko zaczęła je mityzować. Już w XVII w. kojarzono Kresy z mityczną Arkadią. Stworzyło to stereotyp „mlekiem i miodem płynącej” Ukrainy (JK, 44). Owe lata były prócz wojen z „Turczynem” okresem przemian społecznych. Za sprawą polityki ostatnich Jagiellonów poszerzono znacznie stan szlachecki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wpłynęło to na szerokie społeczne zainteresowanie tajemniczymi (bo dotąd nieznanymi) familiami bojarskimi na Kresach. Legendy i podania herbowe, które zaczęto naturalnie najpierw przekazywać ustnie a później (w czasach sarmackich) spisywać, oparte były właśnie na owej tajemniczości i egzotyce wschodnich rubieży kraju, jak też na obronie tychże. Nastąpiły więc przesunięcia w percepcji wojen, roli rycerzy i historii kraju w ogóle, od renesansowego realizmu ku sarmackim eposom rycerskim.

Rzeczywiste piękno, egzotyka i bogactwo Kresów, sprzężone z czasem nieustających wojen i zgliszcz, korespondowały z poetyką baroku (choćby ideą vanitas — choć nie tylko) i wydało plon w postaci licznych utworów Trembeckiego, Szymonowica czy Sępa-Sarzyńskiego. Już Podole zniszczone, ona Ukraina, / Ona matka żywotności, dóbr wszystkich dziedzina / W popiół poszła… — pisał Szymonowic (JK, 44).

W utworach autorów narzędziem mitologizacji stała się więc także dostrzeżona już idea jedności na Kresach. Owo gente Ruthenus et natione Polonus. Jak pisze Kolbuszewski, Kresy stworzyły typ postawy umożliwiającej zachowanie poczucia narodowej ciągłości, łączącej siedemnastowieczną przeszłość z romantyczną współczesnością (JK, 45). Wschodnie rubieże dawnej Rzeczypospolitej musiały być atrakcyjne dla romantyków z uwagi na poetykę tego okresu (dość wymienić kilka „izmów”, które eksploatowały Kresy literacko — np. oniryzm, orientalizm, gotycyzm). Nie istnieje bodaj współczesna literatura kresowa, która byłaby zupełnie pozbawiona aury oniryzmu. Przeciwnie — wpływy tej poetyki wzmocniły się jeszcze po ostatecznej utracie wschodniej Polski w 1945 roku. O ile więc u Schulza zasadniczą siłą sprawczą oniryzmu był silny wpływ surrealizmu, to oniryzm Odojewskiego i kresowych powieści Żakiewicza czy Konwickiego swoje korzenie lokuje w toposie utraty.

Lata polskiego romantyzmu to także czas tzw. Wielkiej Emigracji. Wprawdzie było to doświadczenie, które dotknęło całą społeczność polską, jednak najboleśniejsze znamię wycisnęło na Kresach. W żywoty Kresowiaków została więc wpisana perspektywa utraty kraju lat dziecinnych i poczucie emigracyjnej cudzości na obcej ziemi. Tak pisze o tym Maria Janion: poczucie cudzości, wydarcia z własnego i przynależnego miejsca, można pokonać jedynie wracając do wewnątrz, umieszczając się znów w samym środku zamierzchłej dawności i identyfikując się z nią (cyt. za: JK, s. 45). Kresy zyskały więc znaczenie jądra kultury polskiej, środka dawności, jedności narodowej. W owym duchu poczucia przynależności do wspólnoty słowiańskiej i powrotu do kraju lat dziecinnych rozwijała się twórczość poetów romantycznych: Mickiewicza, Zaleskiego, Słowackiego czy Pola. Dla Mickiewicza czy Słowackiego utrata Arkadii była tym boleśniejsza, iż zapamiętane Kresy musieli oni przenieść w sercu aż nad Sekwanę.

Poczucie okrojenia terytorium Polski powróciło w literaturze lat dwudziestych dwudziestego wieku. Historycznie było to związane z naszymi nadziejami na niepodległą Polskę w granicach sprzed 1772 roku. Świeżo wywalczona niepodległość kraju zatruta była goryczą spowodowaną pomniejszeniem granic Polski o część mitycznych Kresów, które były wartością narodową (a nie jak pisano parę lat później w propagandzie komunistycznej — jedynie strefą interesów bogatego, kresowego ziemiaństwa).

Literatura niepodległej już Polski eksplodowała tematem krwawej epopei lat 1914-1921. Opisywali ją m.in.: Czarnyszewicz, Korwin-Małaszewski, Józef Mackiewicz, Maria Dunin-Kozicka, Zofia Kossak-Szczucka i in. W utworach tych maluje się obraz wschodnich rubieży kraju jako swoistego antemurale christianitatis. Pisarze operują formułą wspomnień, pamiętnika będącego relacją ze świata ogarniętego pożogą. Jak pisze w swojej rozprawce Łozowska, prozaicy zachowywali się, jakby łapali historię na gorącym uczynku. Literatura ta naturalnie jest apoteozą Kresów (rozumianych jako obszar kultury ziemiańskiej i polskiej). Pisarze tych lat (skupiając się na egzystencjalnym doświadczeniu zła, jakie człowiek człowiekowi wyrządza) nie wykraczają w swych rozważaniach poza obręb klasy społecznej. Ten świadomy izolacjonizm, odbieranie prawa do uczuć warstwom chłopskim, postrzeganie świata w antynomii czerni — chłopskiej „tłuszczy” i bieli — szlachty wrażliwej i patriotycznej (jak też zjawisko przesadnej apoteozy Kresów — „kresomanii”) zaciążyły jeszcze na emigracyjnej literaturze po roku 1945. Z drugiej strony jednak pojawi się po II wojnie światowej wiele utworów wiodących czytelnika w światy czy to kresowych „swojaków”, „tutejszych”, czy np. ulic żydowskich sztetli (np. Stryjkowski, Buczkowski, Konwicki i in.).

6 wykład (24.11.2009):

Wrota Europy - film wojenny w reżyserii Jerzego Wójcika, oparty na opowiadaniu Melchiora Wańkowicza "Szpital w Cichiniczach".

7 wykład (15.12.2009)

Wołyń

Historia

do X wieku

We wczesnym średniowieczu zamieszkany przez wschodniosłowiańskie plemiona Bużan i Dulebów, które do końca X wieku tworzyli odrębne państwo.

XI-XV wiek

Po podziale dzielnicowym Rusi Kijowskiej od 1199 na ziemiach Wołynia istniało księstwo włodzimierskie ze stolicą we Włodzimierzu Wołyńskim. Najwybitniejszym jego władcą, w latach 1201–1264, był Daniel Halicki, który doprowadził do połączenia księstwa włodzimierskiego z księstwem halickim tworząc Ruś Halicko-Wołyńską.

Po najazdach mongolskich 1240–1241, Wołyń stał się terenem postępującej rywalizacji polsko-litewskiej. Ostatecznie został podzielony między Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie. Włodzimierz Wołyński został zajęty w 1366 przez Kazimierza Wielkiego.

XVI-XIX wiek

Od 1569 na mocy unii lubelskiej przyłączony w całości przez Zygmunta II Augusta do Korony. Obejmował tereny województwa wołyńskiego oraz część kijowskiego. W czasie powstania kozackiego Bohdana Chmielnickiego najdalej na zachód wysunięty teren penetracji kozackiej. W 1651 doszło tu do zwycięskiej dla wojsk Rzeczypospolitej bitwy pod Beresteczkiem.

W 1772 w wyniku I rozbioru południowy fragment znalazł się w granicach Austrii. Po II rozbiorze podzielony nową granicą między Rzeczpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim. Teren działalności powstańczej w czasie powstania styczniowego.

Wielkim ciosem dla polskości Wołynia były represje jakie spadły na polską ludność po powstaniach: listopadowym i styczniowym. Rząd Rosji zamknął polskie szkoły, klasztory, parafie i przymusowo zapisywał katolików na prawosławie. Nastąpiło wynarodowienie dziesiątków tysięcy polskich rodzin

XX wiek

1901-1918

W okresie I wojny światowej w latach 1915-1916 na terenie Wołynia toczyły się ciężkie walki pozycyjne. Uczestniczyły w nich I, II i III Brygada Legionów Polskich, m.in. pod Kostiuchnówką

1918-1939

Przejmowanie przez Polskę Wołynia odbywało się od końca listopada 1918 r. do maja 1919 r. W latach 1919-1921 obszar późniejszego województwa administrowany był przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Tak więc od maja 1919 r. do września 1939 r. nieprzerwanie należał do Polski, wyjąwszy okres lipiec-wrzesień 1920, kiedy to Wołyń okupowany był przez Armię Czerwoną. W 1921 utworzono województwo wołyńskie ze stolicą w Łucku.

Dominującą ludnością w województwie byli Ukraińcy, stanowiący ponad 2/3 ludności. Byli oni przeważnie rolnikami. W 1928 wojewodą wołyńskim został mianowany Henryk Józewski. Józewski dążył do pozyskania Ukraińców wołyńskich jako lojalnych obywateli RP. Wywalczył on swobodę działania ukraińskich spółdzielni rolniczych i niektórych organizacji kulturalnych, a naukę ukraińskiego wprowadzono obowiązkowo do szkół. Nastąpił wzrost świadomości narodowej Ukraińców; chłopi o nieokreślonej świadomości stawali się świadomymi swoich praw Ukraińcami. Jednak po odwołaniu wojewody Józewskiego w kwietniu 1938, na Wołyniu rozpoczęły się represje skierowane przeciw ludności ukraińskiej (m.in. przymusowa akcja konwersji na rzymski katolicyzm), wielu ukraińskich działaczy było więzionych w obozie w Berezie Kartuskiej.

Łuck był ważnym ośrodkiem kulturalnym i oświatowym: istniały tam dwa zawodowe teatry: polski i ukraiński, dwa gimnazja, muzeum, biblioteka.

1939-1945

Po agresji wojsk ZSRR z 17 września 1939 Wołyń "włączono" do Ukraińskiej SRR (utworzono obwody: łucki i rówieński). W lutym, kwietniu i czerwcu 1940 miały miejsce masowe wywózki ludności polskiej i uznawanej przez komunistów za niebezpieczną klasowo na Syberię. Na mocy umów między III Rzeszą a ZSRR ludność niemiecką wysiedlono do Rzeszy.

Na Wołyniu były zorganizowane struktury Polskiego Państwa Podziemnego: Okręgowa Delegatura Rządu RP na Kraj, i Armia Krajowa (SZP-ZWZ-AK). Najsilniejszym związkiem taktycznym AK była 27 Wołyńska Dywizja Piechoty, która wspierała samoobronę organizowaną przez ludność polskich miejscowości broniącą się przed terrorem UPA. Wiosną 1944 r. 27 WDP wystąpiła jako zwarta jednostka (ok.8 tys. żołnierzy) i walcząc z Niemcami i nacjonalistami ukraińskimi dotarła na Lubelszczyznę. Działała również radziecka partyzantka.

1945-1991

Od 1945 Wołyń znajdował się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej - części składowej ZSRR.

od 1991

Od 1991 w niepodległej Ukrainie. Obszar przedwojennego województwa wołyńskiego obejmuje obecnie dwa obwody: wołyński ze stolicą w Łucku i rówieński ze stolicą w Równem, oraz część tarnopolskiego (Krzemieniec). Z geograficznego punktu widzenia, oprócz Wołynia właściwego obejmują one również południowy skraj Polesia.

Wołyńskie zabytki

W Beresteczku Kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy

Zamek Wołyń nad Bugiem

W miejscowości Ołyka Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła

W Porycku Kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy i Św. Michała Archanioła

8 wykład (05.01.2010):

Lwów

Ruś Czerwona należała w połowie X wieku do państwa Polan księcia Mieszka I. Wyprawa księcia ruskiego Włodzimierza (981) przyłączyła Grody Czerwieńskie do Rusi kijowskiej.

Piastowie powrócili w dorzecze Górnego Bugu po zwycięskiej wyprawie Bolesława Chrobrego na Kijów (1018). Rusini zajęli je znów za panowania kniazia Jarosława Mądrego.

Zwycięskie walki prowadził tu (1078) król Bolesław Śmiały, choć wyprawa ta stała się przyczyną jego konfliktu ze biskupem krakowskim św. Stanisławem. W okresie trwającego od XII wieku rozbicia Rusi na dzielnice uformowało się księstwo halicko-włodzimierskie, rozciagające się od Drohiczyna i Brześcia, po Przemyśl.

Po klęsce nad rzeką Kałką (1223) roku w bitwie z Mongołami książęta ruscy musieli uznac zwierzchność Złotej Ordy.

Książe Daniel (Daniło) (Romanowicz) Halicki (1201-1264) założył tu gród nazwany Lwowem na cześć swego syna Lwa.

Za latopisem halicko-wołyńskim, po trwajacej ponad stulecie dyskusji historyków datuje się założenie miasta na 1259 rok (Ślady osadnictwa na tych terenach sięgają nawet kilku wieków wcześniej).

Pierwotnie Lwów miał strzec Rusi Halicko-Wołyńskiej od najazdów Złotej Ordy. Dzięki położeniu na szlakach handlowych stał się ważnym ośrodkiem politycznym i gospodarczym księstwa

Gdy umarł ostatni (1323) z ksiażąt halicko-włodzimierskich z dynastii Rurykowiczów, na tron wstąpił spokrewniony z nimi mazowiecki Piast, książę Bolesław Trojdenowicz, przyjmując imię Jerzego.

Po jego tragicznej śmierci (1340) po dziedzictwo po swoim kuzynie sięgnął król Polski - Kazimierz Wielki.

Swoje pretensje zgłaszali też jednoczący ziemie ruskie książęta litewscy oraz król węgierski Karol Robert Andegaweński.

Liczący na sukcesję po Piastach Węgrzy poparli Kazimierza Wielkiego, który wkroczył na Ziemię Czerwieńską (1340). W następnych latach zhołdował księstwo włodzimierskie i zachodnie Podole. Wołyń przeszedł w tym czasie w ręce Lubartowiczów z rodu litewskiego księcia Giedymina.

W 1349 w wyniku zbrojnej wyprawy Kazimierza Wielkiego przeciwko Rusi Halicko-Wołyńskiej Lwów wraz z Haliczem, Chełmem, Brześciem i Włodzimierzem przyłączony został do Królestwa Polskiego. Wkrótce (1353) kniaź litewski Lubart najechał i doszczętnie zniszczył gród lwowski.

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Lwowa było nadanie przez Kazimierza Wielkiego przywileju lokacji na prawie magdeburskim (1356) - jako jednemu z 41 miast królewskich lokowanych przez tego króla w Małopolsce i ziemiach ruskich.

1256 Pierwsza pisemna wzmianka o Lwowie
1340 Pierwsza wyprawa króla Kazimierza Wielkiego na Lwów
1349 Włączenie Lwowa do państwa polskiego
1356 Nadanie miastu prawa magdeburskiego
1356-1363 Budowa Katedry Ormiańskiej
1360 Rozpoczęcie budowy Katedry Łacińskiej (funduje ją Kazimierz Wielki)
1445 Ukończenie budowy murów obronnych i baszt
1481 Konsekracja Katedry Łacińskiej
1526 Nadanie miastu herbu przez kró1a Zygmunta I
1596 Unia Brzeska
1626 Unia Ormian lwowskich z Kościołem Rzymskim
1648, 1655 Oblężenia Lwowa przez wojska kozackie pod wodzą B. Chmielnickiego
1656 Śluby króla Jana Kazimierza w Katedrze lwowskiej (1 kwietnia)
1661 Założenie Uniwersytetu (najstarszego po wileńskim) dekretem króla Jana Kazimierza
1704 Zdobycie i obrabowanie miasta przez wojska szwedzkiego króla Karola XII
1761 Ukończenie budowy greckokatolickiej katedry św. Jura
1772 Włączenie Lwowa do cesarstwa Austrii (19 września)
1777 Rozpoczęcie rozbiórki starych obwarowań miejskich
1783 Założenie miejskich cmentarzy
1817 Założenie Ossolineum

1830—1848. Lwów siedzibą konspiracji niepodległościowej. Powstają liczne loże masońskie i towarzystwa o charakterze patriotycznym. W tajnej drukarni Ossolineum wychodzą w dużych nakładach utwory rewolucyjne najwybitniejszych twórców narodowych, tym „Księgi Narodu i Pielgrzymstwa Polskiego" Adama Mickiewicza.
1835 Ukończenie budowy nowego ratusza
1844 Otwarcie Akademii Technicznej
1848 Wydarzenia rewolucyjne "Wiosny Ludów"
1851 Początek budowy dworca kolei wiedeńskiej.

1852 Pierwszy telegraf we Lwowie
1853 Wynalezienie we Lwowie pierwszej na świecie lampy naftowej
1861 Otwarcie Sejmu Galicyjskiego
1870 Odnowienie samorządu miejskiego
1874 Założenie Muzeum Przemysłu Artystycznego
1875 Zainstalowanie stałego połączenia telegraficznego ze Lwowem
1879 Uruchomienie tramwaju konnego
1881 Elektryczne oświetlenie sali sejmowej
1883 Pojawienie się łączności telefonicznej
1887 Założenie Stryjskiego Parku
1893 Utworzenie Muzeum Historycznego m. Lwowa
1894 Powszechna Wystawa Krajowa, otwarcie Panoramy Racławickiej, początek ruchu tramwaju elektrycznego
1897 Pierwszy automobil na ulicach Lwowa
1900 Otwarcie nowego Teatru Miejskiego (Wielkiego)
1904 Odsłonięcie pomnika A. Mickiewicza
1905 Założenie ukraińskiego Muzeum Narodowego
1914-1915 Okupacja Lwowa przez wojska rosyjskie
1918 Ukraińsko-polskie walki o Lwów (1-22 listopada)
1920 Odznaczenie Lwowa przez Marszałka J. Piłsudskiego Orderem Virtuti Militari (22 listopada)
1934 Otwarcie "Cmentarza Obrońców Lwowa"
1939 Zajęcie Lwowa przez wojska radzieckie
1941 Niemiecka okupacja Lwowa (30 czerwca)
1943 Zgładzenie przez hitlerowców ludności żydowskiej w getcie
1944 Zajęcie Lwowa przez ZSRR
1945 Początek ekspatriacji Polaków