Czym są Kresy Wschodnie?

Początkowo pod tym pojęciem rozumiano linię graniczną między Polską a chanatem krymskim nad dolnym Dnieprem. Słownika Języka Polskiego Samuela Lindego z 1807 roku definiuje Kresy jako linię graniczną między Polską a hordą tatarską u dolnego Dniepru i przy jego ujściu osiadłą. W literaturze, określenie to użyte zostało prawdopodobnie po raz pierwszy przez Wincentego Pola w poematach Mohort z 1854 i Pieśni o ziemi naszej. W myśl Pola była to linia od Dniestru po Dniepr, a więc ziemie pogranicza tatarskiego. Z początkiem XX wieku jego znaczenie rozszerzyło się na obszar dawnych wschodnich województw Rzeczypospolitej Obojga Narodów, na wschód od linii Wilno−Lwów, a w okresie międzywojennym utożsamiano z nim terytorium położone na wschód od Linii Curzona. Współcześnie termin Kresy Wschodnie oznacza dawne wschodnie tereny II Rzeczypospolitej, o II wojnie światowej wcielone jako część związkowych republik Ukrainy, Białorusi i Litwy, a po rozpadzie ZSRR w granicach powstałych z nich niepodległych państw.

Kresy w czasach I Rzeczypospolitej

Rzeczypospolita Obojga Narodów była jednym z największych terytorialnie państw ówczesnej Europy. Maksymalna powierzchnia przypada na rok 1619, kiedy to wynosiła ok. 950 tys. km2. Kraj składał się z Korony Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Inflant, które stanowiły wspólną posiadłość Korony i Litwy. W tym okresie (czyli XVI-XVII) za kresy wschodnie uważany był obszar położony nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów, w ówczesnym województwie kijowskim.

Kresy pod zaborem rosyjskim

Po III rozbiorze Polski większość terytoriów "kresowych" znalazła się w granicach Imperium Rosyjskiego. Kraj podzielony był na gubernie. Na terenach nadgranicznych tworzono również tzw. generał-gubernatorstwa z połączenia kilku guberni. Na mapie Generał-Gubernatorstwo kijowskie.

Tzw. "kraj zachodni" składał się z trzech głównych obszarów: Małorusi, Białorusi i ziem polskich przyłączonych w wyniku rozbiorów.

Kresy Wschodnie należały do ostatnich rejonów Europy, w których zniesiono pańszczyznę, a mianowicie 1848 roku w zaborze austriackim i 1864 w rosyjskim (dla porównania w zaborze pruskim w 1807, a w Wielkim Księstwie Poznańskim w 1823 roku).

Kresy w czasach II Rzeczypospolitej

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. rozpoczął się powolny proces unifikacji kraju i tworzenia nowego podziału administracyjnego, który trwał do 1925 r.

Dla kresów wschodnich ten okres był szczególnie burzliwy, Polska bowiem prowadziła o swoją wschodnią granicę trzy wojny: z Ukraińcami, bolszewikami i Litwinami. W sprawie kształtu granicy wschodniej i polityki wobec narodów mieszkających na kresach ścierały się ze sobą dwie koncepcje: inkorporacyjna obozu Endecji i federacyjna obozu Józefa Piłsudskiego.

W maju 1919 roku Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy przedłożył w sejmie wniosek nagły w sprawie zapewnienia autonomii Kresom Południowo-Wschodnim (a dokładniej Galicji Wschodniej). Wniosek ten został jednak szybko wycofany, a jego autorzy zadeklarowali się jako zwolennicy asymilacji narodowej.

W 1920 r. powołano województwa krakowskie, lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie. Województwa nowogródzkie, poleskie i wołyńskie powstały w 1921 r. Ostatnie z województw - wileńskie - zostało formalnie zorganizowane najpóźniej, bo dopiero w 1925 r., mimo że tereny te stanowiły odrębny okręg administracyjny już trzy lata wcześniej.

Polska okresu międzywojennego była państwem bardzo zróżnicowanym pod względem narodowościowym i wyznaniowym. Polacy stanowili ok. 65% populacji. Kolejną grupą byli Ukraińcy 16%, dalej Żydzi 10%, Białorusini 6%, Niemcy 3%.

Osoby deklarujące wyznanie rzymskokatolickie stanowiły ok. 60% mieszkańców, 12% stanowili grekokatolicy, 11% wyznawcy prawosławia, 10% wyznania mojżeszowego i 4% ewangelickiego.

Mniejszość ukraińska zamieszkiwała przede wszystkim tereny południowo-wschodnie Polski, Białorusini koncentrowali się na ziemiach północno-wschodnich.

Okupacja sowiecka i niemiecka

We wrześniu 1939 roku polskie Kresy Wschodnie znalazły się, w odróżnieniu do reszty Polski, pod okupacją sowiecką. Dopiero w 1941, po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej, Kresy na niespełna 3 lata przeszły spod okupacji sowieckiej pod niemiecką. Do końca lipca 1944 zostały z powrotem opanowane przez wojna sowieckie.

Kresy po 1945 r.

W efekcie zmian terytorialnych po II wojnie światowej Kresy, liczące ok 180 tys. km2, znalazły się poza granicami Polski i weszły w skład ZSRR, a dokładnie republik radzieckich: ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej.

Aneksja zdobytych w 1939 terenów wschodniej Polski świętowana była w ZSRR i jest nadal w niepodległej Białorusi jako "Zjednoczenie zachodniej Białorusi z Białoruską SRR".

Rząd polski nie wysuwał żadnych roszczeń terytorialnych wobec tych państw w związku z zasadą nienaruszalności granic ustalonych w Europie po II wojnie światowej.

Po ustaleniu granic podjęto decyzję o przesiedleniach. Polaków z terenów na wschód od nowej granicy przeniesiono na obszar Polski, zaś ludność niepolską z terenów na zachód od granicy deportowano do ZSRR.

Współczesność

Po II wojnie światowej działają w Polsce oraz na emigracji związki i stowarzyszenia kultywujące pamięć o kulturze i tradycji dawnych polskich Kresów.

Nadrzędną organizacją skupiającą związki i stowarzyszenia kresowe jest obecnie Światowy Kongres Kresowian, któremu przewodniczy Jan Skalski.

Na dzisiejszym obszarze Ukrainy tamtejsi ukraińscy naukowcy i badacze są ustosunkowani zdecydowanie negatywnie do terminu Kresy Wschodnie. Roman Czmełyk, dyrektor jednego z największych lwowskich muzeów historycznych, uważa, że termin „Kresy Wschodnie” powinien nie być stosowany lub zastąpiony terminem bardzie „poprawnym”, natomiast ukraiński profesor – Leon Zaszkilniak (często goszczący w Polsce) stwierdził, że do czasu gdy pamięć historyczna nie zmieni tego terminu, przez najbliższe trzy-cztery pokolenia, terminu „Kresy Wschodnie” należy używać jak najrzadziej.

Według badania opinii publicznej przeprowadzonego w 2007 przez instytut Pentor dla tygodnika „Wprost”, 52,2% Polaków uważa Kresy Wschodnie z Wilnem i Lwowem za ziemie polskie, w tym 51% badanych w wieku poniżej 29 lat (wychowanych po 1989).