Czym są wartości?
Na to pytanie trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź. Tatarkiewicz uważa, że zdefiniowanie wartości jest niezmiernie trudne i wyraża wątpliwość czy w ogóle jest możliwe. Dyskusja na temat wartości toczy się wśród filozofów, psychologów, socjologów, etnografów, ekonomistów, pedagogów. Jej przedmiotem jest ontyczna struktura wartości, sposób istnienia, różnice rodzajowe, związki i zależności miedzy wartościami i ich podmiotami, znaczenie dla rozwoju człowieka, mikro i makrostruktur społecznych, układy strukturalne i hierarchia.
Ogólna definicja wartości brzmi: wartość - podstawowa kategoria aksjologii, oznaczajaca wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń.
Zaleznie od dyscypliny naukowej rozważane są rozmaite ujecia wartości i podejmowane próby zdefiniowania.
Filozofia, poczawszy od klasyków filozofii greckiej - Sokratesa, Platona i Arystotelesa, bada i poddaje ciągłej refleksji problematykę wartości. Porusza zagadnienia metafizyczne, antropologiczne, etyczne i estetyczne. Na przełomie XIX i XX wieku zaproponowano wyodrębnienie osobnego działu filozofii - teorię wartości - czyli aksjologię (gr. axios - to co cenne i wartościowe). Ten dział filozofii sięga do rzeczywistości ludzkiej egzystencji, gdyż nasz świat jest pełen spraw i rzeczy ważnych, doniosłych i banalnych, to świat „…piękna i brzydoty, zdrowia i choroby, prawdy i kłamstwa, świętości i diaboliczności…” (GALAROWICZ, Na ścieżkach prawdy, Kraków 1992). Bo bez watpienia człowiek zyje wartościami i sam wartościuje. Chociaz istnienie wartości jest oczywistością, to jednak wśród filozofów trudno o jednolita definicję. Jedni uważają uważają wartość za pojęcie proste, niesprowadzalne analitycznie do innych pojęć (np. Moore), a inni często zastępują go terminem dobro (tradycja filozoficzna sięgająca starożytnej i średniowiecznej filozofii). Podjęcie próby definicji wartość na ogół wiąże się z przyjęciem określonego systemu wartości. Najogólniej można stwierdzić że wartość oznacza to co jest cenne, godne pożądania i stanowi lub powinno stanowić przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania człowieka. Pojęcie wartości bywa odnoszone do osób, rzeczy, sytuacji, zjawisk, idei itp. Oraz do określonych właściwości. W ujęciu filozoficznym wartości dzielą się na pozytywne (dodatnie) i negatywne (ujemne), np. prawda-kłamstwo, dobro - zło itd.
Na refleksję aksjologiczną w dziejach filozofii największy wpływ miała koncepcja trzech podstawowych i najwyższych wartości, określonych w filozofii antycznej jako transcendentalia : dobro, piękno i prawda. Platon, nakreślając ich filozoficzną interpretację zwraca uwagę na ich autonomiczność wobec zmiennej rzeczywistości, tożsamość z bytem, pełna obecność w Bycie Absolutnym oraz na fakt iż stanowią konstrukt ludzkiego umysłu - abstrakcję nadbudowaną nad wartościami szczegółowymi. Ponadto Platon uzależnia wartośc danej rzeczy od stopnia uczestnictwa w doskonałości transcendentnej jej idei. Arystoteles natomiast wiąże wartość rzeczy ze zgodnością z jej immanentna naturą i naturalnym celem. Jego myśl została rozwinięta przez św. Tomasza z Akwinu. Zwrócił on uwagę na fakt istnienia w ogóle jako podstawową wartość, umożliwiającą jakakolwiek doskonałość we wszelkich kategoriach bytu oraz uzasadniał istnienie wartości (względnych) w ich partycypacji w absolutnie Samoistnej Wartości - w Absolucie (Bogu). Kolejna interpretacja wartości dominująca w czasach nowożytnych, w ramach ujęcia podmiotowego, świadomościowo-przezyciowego. Dotyczy koncepcji intuicji wartości i poczucia moralnego (Hume, Smith) oraz rozumu jako instancji określającej kryterium wartości (Kant). Koniec XIX wieku, w konsekwencji dyskursu filozofów na temat natury wartości oraz sposobu ich istnienia i poznawalności, przynosi trzy charakterystyczne stanowiska: naturalizm, intuicjonizm i emotywizm aksjologiczny. Naturalizm stwierdza że rzecz jest dlatego wartościową bo akurat jest pożądana, a nie zaś dlatego pożądaną że jest wartościowa. Krytycy tego poglądu zarzucaja mu błąd w postaci utożsamienia wartości z niektórymi jej przejawami empirycznymi. Dla intuicjonizmu wartość jest prosta i nieempiryczna cechą przedmiotu (obiektywizm), ujmowaną wprost aktem intuicji. Podobne stanowisko przyjmują fenomenologowie czyli emotywiści. Emotywizm eksponuje niedefiniowalność terminów wartościujących, ponieważ brak jest dla nich empirycznych desygnatów. Zatem wartości nie istnieją (nihilizm aksjologiczny) i nie ma problemu ich poznawalności (akognitywizm aksjologiczny). Wynika zatem iż terminy i osady wartościujące służą jedynie do wyrażania postaw emocjonalnych i wzbudzania ich u innych (emotywizm w węższym znaczeniu).
Obecny stan filozoficznej dyskusji nad problematyka wartości T. Styczeń określa jako impas.
Główna przyczyne upatruje w zawężonym obszarze rzeczywistości, którą implicite przyjęły ujęcia naturalizmu, intuicjonizmu i emotywizmu. Rozwiązania należy szukać w ramach metafizyki, a dokładnie w funkcjach strukturalno-bytowych (w aspekcie statycznym: istota - przypadłość, dynamicznym: możność - akt). Wartości w takim ujęciu nie da się zdefiniować w kategoriach treści, ale jedynie poprzez funkcję strukturalno-ontyczną, polegajacą na stwierdzeniu: coś jest bardziej wartościowe, im pełniej ziszcza swoja istotę. Wartość nie istnieje poza bytem, jest doskonałością przedmiotową i należy do porządku jakościowego, a nie ilościowego. Zarazem posiada wymiar podmiotowy, ponieważ może być przedmiotem dążeń człowieka.
Psychologiczne ujęcie wartości zogniskowane jest na znaczeniu ich w życiu psychicznym człowieka, w rozwoju osobowości. W definicjach podkreśla się przekonania jednostki, motywy, kryteria oceny rzeczy i zjawisk, potrzeby i zachowania. Według M. Rokeacha, wartości to trwałe przekonanie, że specyficzny sposób postępowania jest osobiście lub społecznie godny preferencji w przeciwieństwie do odwrotnego sposobu postępowania lub stanu finalnego. SA to więc pewne standardy kierujące ludzką aktywnością.
Cz. Matusiewicz wartośc integralnie łączy z potrzebami człowieka, uważając że wartość jest obiektem niezrealizowanej potrzeby, tym co powinno być przyswajane i jest nim tak długo, dopóki nie zostanie osiągnięty.
G. Hofsede definiuje wartość jako szeroką tendencję do przedkładania pewnego stanu rzeczy nad inne. Jak podkreśla P. Oleś, tak rozumiane wartości mogą być kryteriami, na podstawie których jednostka ocenia rzeczy i zjawiska stosownie do ich wazności; mają one wpływ na selektywność spostrzegania, przetwarzanie informacji oraz wybór celów działania.
H. Świda przedstawia w sposób syntetyzujący psychologiczne ujęcia wartości, czyniąc próbę definicji w aspekcie każdego komponentu. Wartości rozpatrywane są jako:
-kierunek motywacji; Wartość to przedmiot czy stan rzeczy, który wzbudza emocje pozytywne i ku któremu jednostka skierowuje swe pragnieniai dążenia.(…) odpowiedzieć co jest wartością dla określonej grupy ludzi, to inaczej odpowiedzieć, ku czemu większość z tych ludzi dąży, co im daje satysfakcję, czego w zyciu najczęściej poszukują;
- przedmiot pozytywnej oceny. Przedmiotem oceny są cechy osobowości, przedmioty i zjawiska; wartość to tyle co obiekt pozytywnej postawy.
- kryterium pozytywnej oceny przedmiotów; wartość to ogólne kryterium, stosowane do różnych przedmiotów, które decydują o tym, żę wobec obiektu żywimy pozytywną postawę.
Socjologiczne definicje podkreślają standardy zachowań, modele, wzorce, normy, przedmioty, które pociągają, stają się obiektem dążeń i postaw jednostek i grup społecznych.
W. Piwowarski stwierdza że przez wartość rozumie się zinternalizowane standardy zachowań, dziedziczone w procesie socjalizacji, dokonującym się w określonych warunkach społeczno-kulturowych. Ponadto podkreśla że w definicji kładzie się nacisk na modele, wzorce, normy które są wdrażane i przyswajane, najpierw w procesie socjalizacji pierwotnej odbywającej się w rodzinie, później w socjalizacji permanentnej, odbywającej się w instytucjach wychowania bezpośredniego i pośredniego. Chodzi o uczenie się standardów, jak również o ich realizację.
W sposób uogólniony a zarazem wielostronny definiuje wartości D. Dobrowolska - według niej: (…) wartością jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to więc być przedmiot materialny, cecha, instytucja, idea, rodzaj działania, typ stosunków społecznych itp.
Przedmiotowy charakter wartości, dynamizujący działanie człowieka opisuje G. Kloska. Twierdzi on iż wartość to przedmiot lub cecha przedmiotów, do których ustosunkowują się ludzie i które oddziałują na ludzi, wpływając także na ich zachowanie, lub mówiąc krótko: wartości to przedmioty ludzkich dążeń.
W kontekście powyższych definicji, można rozpatrywać wartości w dwu aspektach:
- działania człowieka, potrzeb i dążeń
- umiejscowienia w społeczności.
Jednym ze wskaźników orientowania się człowieka ku wartościom są postawy wobec nich i podejmowane działania na skutek procesu wartościowania obiektów aspekcie użyteczności dla siebie. W takim ujęciu wartości definiuje W.J. Thomas - wartość społeczna rozumiana jest jako wszelki przedmiot posiadający empiryczną treść dostępna członkom grupy społecznej oraz znaczenie, wskutek którego jest on lub może być obiektem działalności. Znaczenie tych wartości stanie się wyraźne, kiedy połączymy je z ludzkimi działaniami.
Poza opisywanymi powyżej ujęciami wartości należy wspomnieć także o ich ujęciu kulturowym. Człowiek poprzez swe wybory ucieleśnione w czynach buduje kulturę. W niej się wyraża, potwierdza i rozwija. Wartości SA nierozerwalnie związane z kulturą, maja kulturowy charakter. Poznając wartości danej kultury wnikamy w jej istotę, tożsamość. Rozumiemy ją głębiej niż z prostego opisu zewnętrznego.
Ujęcie kulturowe wartości skupia się wokół przedmiotów powszechnie pożądanych w danym społeczeństwie, mających charakter symboliczny lub nie symboliczny; orientacji wartościujących wyrażanych w powszechnie akceptowanych sądach egzystencjonalno-normatywnych, przekonaniach określających godne pożądania sądy i zachowania; systemów wartości i norm wskazanych dla danego społeczeństwa jako pożądane.
L. Dyczewski przez wartość kulturową rozumie wartość społecznie usankcjonowaną, typową dla danej kultury, uwewnętrznioną przez członków społeczeństwa, a także podkreśla że wartośc ta pomaga członkom społeczeństwa dokonywać wyborów, ukierunkowuje i wskazuje cele oraz środki działania, a także wzmacnia samo działanie w ramach tej dziedziny kulturowej w której sama tkwi (…). Obiektywnym kryterium jej znaczenia jest jej miejsce w kulturowym systemie wartości, mówiąc inaczej, jej rola w tym systemie. Subiektywnym kryterium znaczenia wartości kulturowej jest miejsce - rola w strukturze osobowości konkretnej jednostki.
Interesujące podejście do problemu wartości prezentuje J. Szczepański. Ujmuje je integralnie ze światem kultury, potrzebami jednostki, wyborami w aspekcie indywidualnym i społecznym, łącząc aspekt subiektywny i obiektywny. Wartością wg tego autora jest dowolny przedmiot materialny czy idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmuja postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążeniedo jego osiągnięcia odczuwaja jako przymus. Wartościami SA te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom, grupom, zapewniaja równowagę psychiczną, dając zadowolenie. Dążenie do nich lub ich osiagnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku lub też które są niezbędne do utrzymania niezbędnej spójności grupy, jej siły i jej znaczenie wśród innych grup.
Również W. Furmanek w definicji wartości ujmuje aspekt obiektywny i subiektywny - wartośc oznacza wszystko to co nie jest neutralne i obojętne, lecz jest cenne, ważne i doniosłe, a przez to stanowi cel ludzkich dążeń. Jest ważne także samo w sobie.
Koncepcje, podziały i hierarchia wartości
Przytoczone powyżej definicyjne ujęcia wartości, w aspekcie stałości i zmienności, mieszczą się w trzech koncepcjach:
- obiektywizmu aksjologicznego
- subiektywizmu aksjologicznego
- obiektywistyczno-subiektywistycznej.
Przedstawiciele obiektywizmu (Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu, G.E. Moore, M. Scheller) ujmują wartości w sposób uprzedmiotowiony, to znaczy jako cechę bytujacą w przedmiocie ( rzeczy, zjawisku, działaniu, osobie, grupie społecznej) niezależnie od świadomości, dążeń, uczuć, oceny podmiotu jednostkowego i społecznego. Tak rozumiana wartość jest niezależna od podmiotu, nie zmienia się pod wpływem subiektywnych przezyć. Jest autonomiczna w aspekcie czasowym i treściowym.
Według przedstawicieli subiektywizmu (Epikur, I. Kant) wartości utożsamiane są z doznaniem podmiotowym. Ujmowane są jako cechy przedmiotów przypisane przed podmiot, stanowiące źródło przeżyć. Mają więc względny charakter i występują wówczas gdy stanowią przedmiot potrzeb, pragnień, zainteresowań. Zależą od podmiotu poznającego, jego potrzeb, dążeń, preferencji, pozycji społecznej, wykształcenia - istnieją dla podmiotu.
Połączenie powyższych koncepcji stanowi podstawę stanowiska pośredniego (J. Locke, H. Rickert, J. Jaspers), które wyraża się w uznawaniu aspektu obiektywnego wartości ze względu na potencjalne właściwości danego przedmiotu. Podkresla się, że wybór wartości i ich powstanie warunkowane są sytuacją społeczno-ekonomiczną, poziomem kultury, światopoglądem, przyjętymi wzorami osobowości.
Wartości nie występują w sposób izolowany, SA ze sobą powiązane, zintegrowane, uzależnione, wystepują różne ich podziały i konfiguracje, oraz systemy.
Wyróżnia się rozmaite podziały wartości i przyjęte kryteria. J. Gajda zwraca uwagę że najprostszym, coć nie wolnym od uproszczeń wydaje się podział dychotomiczny, jak np.:
- ze względu na materię wartości - rzeczy i idee, inaczej wartości materialne i duchowe;
- ze względu na zasięg lub powszechność odczuwania - na uniwersalne i jednostkowe, zatem można tu mówić o zasięgu powszechnym, ogólnoludzkim, o wartościach odnoszących się do określonej kultury, społeczności, grupy, jednostki;
- ze względu na czas - wartości historyczne i aktualne;
- ze względu na trwałość - trwałe i chwilowe;
- ze względu na sferę zaangażowania - uczuciowe i intelektualne;
- ze względu na ogólną ocenę: czy uznajemy je za godne - pozytywne i negatywne (antywartości)
Rozpatrując wymiar egzystencjonalny wyróżnia się wartości:
- witalne (bytowe)
- duchowe: poznawcze, hedonistyczne, moralne, estetyczne.
Biorąc pod uwagę ujęcie socjologiczne wyróżnia się dwie kategorie:
- wartości osobowe
- wartości społeczne.
Wśród wartości osobowych wyróżnia się wartości ostateczne oraz życia codziennego.
Wartości ostateczne stoją na czele hierarchii wartości. Stanowia klucz do zrozumienia hierarchii wartości i zachowań człowieka, nadają sens działaniom. Są to wartości które jednostka preferuje ponad wszystko; one nadają sens wszystkim dążeniom i stanowią podstawę odpowiedzi na pytania egzystencjonalne. Wartości zycia codziennego zorientowane SA na płaszczyznę funkcjonowania jednostki w życiu tu i teraz.
Drugi porządek stanowią wartości społeczne. Jeśli uzyskają szerszą, nawet powszechną zgodę społeczną traktowane są jako wartości podstawowe. Są to wartości podzielane przez wszystkie znaczące kategorie populacji, stanowią bazę konsensusu społecznego i zgody społecznej. Dzieki nim grupa społeczna może razem żyć, komunikować się, mieć minimum zwartości. Nadają one sens, identyfikację i kierunek działania społeczeństwom i państwom. Stanowią fundament porozumienia narodowego, pozytywnej współpracy i współdziałania dla dobra wspólnego. Jak już zostało podkreślone, wartości w świadomości ludzi tworzą tzw. Układy spoiste wartości i hierarchicznie zbudowane systemy. Ponadto, S. Wołoszyn podkreśla że Istnieje hierarchia wartości: od wartości związanych z jakimś przedmiotem - hedonistycznych, witalnych, uzytkowych, społecznych - aż do wartości absolutnych, niezwiązanych, które nie mają żadnych nosicieli, lecz są samym tylko walorem, czyli są czystą powinnością. Konsekwencją tego jest hierarchia życia duchowego, która tworzona jest przez czynności kulturalne i wytwory kulturalne, dobra kulturalne.
K. Ostrowska uwzględniając zadania, jakie jednostka ma do spełnienia w odniesieniu do samej siebie, otaczających ją innych osób i szeroko pojętego otoczenia pozaludzkiego wyróżnia trzy modele hierarchii wartości:
- model pomagający w osiągnięciu pełni człowieczeństwa;
- model pozwalający zrealizować cel współdziałania z innymi;
- model pozwalający zrealizować cel włączenia się we wszechświat.
Pierwszy z prezentowanych modeli wyraża się harmonijnym i hierarchicznym zaspokajaniem potrzeb biologicznych, psychicznych, społecznych i duchowych. Ważną rolę w nim zajmuje postawa akceptacji własnej egzystencji, akceptacja rozwoju, akceptacja przekraczania siebie, współdziałanie z innymi, uznanie własnej niewystarczalności, życie jako zadanie, poszukiwanie stałości w zmienności, refleksyjność w stosunku do siebie, wytyczanie zadań i celów, otwartości na innych, otwartość na rzeczywistości pozaludzką, aktywność, troska o siebie i innych, ambicja, wytrwałość, pasja, samodyscyplina, samoakceptacja, odpowiedzialność, wolność, godność, doskonałość.
Drugi model - dotyczący współdziałania z innymi - mówi o współdziałaniu jako o celu realizowania pełnego rozwoju oraz tworzenia nowych struktur międzyludzkich służących człowiekowi. Model postaw służących temu celowi przedstawia się następująco: uznanie wspólnoty, uznanie indywidualności i różnorodności, uznanie życia innych, uznanie potrzeby terytorium, uznanie rozwoju innych, uznanie prawdy jako podstawy zycia w społeczeństwie, dobroć, wyrozumiałość, szacunek do innych, zaufanie dla innych, altruizm, uznanie wolności innych, solidarnośc z innymi, lojalnośc wobec innych, akceptacja innych, przyjaźń, koleżeństwo, partnerstwo, wolność, odpowiedzialność, miłość.
Model trzeci - biorąć pod uwagę szeroko pojęty kosmos zadania jednostki podlegają na włączeniu się jednostki celu utrzymania i pomnożenia jego walorów: opanowanie tendencji ekspotatorskich, uznanie praw otoczenia do trwania i rozwoju, uznanie że ma się jakieś zadania wobec otoczenia, uznanie różnorodności w otaczającym świecie, uznanie że otaczajaca rzeczywistość służy zaspokajaniu potrzeb wszystkich wyróżnianych dziedzin, poznanie praw otoczenia, utrzymanie kontaktu z otoczeniem, uznanie własnej małości, uznanie potrzeby włączenia się w kosmos, przekształcanie otoczenia, współdziałanie z otoczeniem, tworzenie nowych jakości, odpowiedzialność, uznanie potrzeby podporządkowania się, więź z otaczającym światem.
Podsumowując: system wartości charakteryzuje jego budowa, związki i zależności między wartościami. Jedne zajmują miejsca naczelne i centralne, mają wysoka rangę, zwane są wartościami autotelicznymi, inne są zaś im podporządkowane, spełniają rolę elementów pomocniczych - występują jako wartości instrumentalne.
Według K. Denka do wymiaru porządku wartości służą wysokość i moc wartości. Autor zwraca uwagę, że wysokośc wartości wyraża się w pozytywnej odpowiedzi emocjonalnej na ich urzeczywistnienie ( aprobacie, uznaniu, szacunku, podziwie, zachwycie). Moc zaś wartości ujawnia się negatywną, uczciwą reakcją na wykroczenie przeciw wartościom. Należy tez dodać że moc wartości ujawnia się ponadto w trwaniu przy wartościach, pomimo przeciwności, poprzez dawanie o nich świadectwa swoim zyciem. Mocniejszymi są te wartości które maja podstawowe znaczenie dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa człowieka. Zalicza się tez do nich wartości moralne. Wartości wysokie to osobiste cnoty człowieka - pisze K. Denek.
Wertykalny system wartości wyznaczony jest przez pięć modalności: wartości hedonistyczne, uzytkowe, witalne, duchowe, religijne. Mylne umieszczenie którejś z tych wartości, za wysoko lub zbyt nisko wśród innych, wprowadza aberrację w systemie. Pominiecie każdej modalności stanowi wykroczenie aksjologiczne.
Należy podkreślić że hierarchia wartości może ulegać zmianom. Stad badanie systemu wartości młodzieży staje się ważnym zadaniem ze wzglądów pedagogicznych i wychowawczych. Jak podkreśla M.J. Szymański, system wartości wyznacza kierunki dążeń życiowych jednostek i grup społecznych, w tym także kierunki podejmowanych i realizowanych dróg edukacyjnych (…). Szczególnie duże znaczenie zdają się mieć badania wartości odczuwanych i uznawanych w kr egach młodzieży. Ukazują one jak w zwierciadle spełnianie lub odwrotnie - załamywanie się podstawowych założeń polityki społecznej, polityki oświatowej oraz szeroko pojętego wychowania, gdyz wiedza ( lub jej niedostatek), madrość życiowa (lub jej brak), moralność ( lub postępowanie niemoralne) SA najbardziej wyrazistymi wskaźnikami trafności lub nietrafności, prawidłowości lub nieprawidłowości, skuteczności lub nieskuteczności oddziaływań szkoły, rodziny i całego społeczeństwa.
Rola i funkcje wartości w życiu człowieka
Wartości posiadają egzystencjonalnycharakter, a to oznacza, iż mają istotne znaczenie w zyciu człowieka. Najogólniej decydują o kształcie i jakości naszego zycia, jego stylu.
Wartości - wg K. Popielskiego- wiążą ludzką egzystencję z zyciem, aktywizują przebieg relacji międzyludzkich i są przedmiotem odniesienia dla jednostki. Przyciągają i otwieraja na rzeczywistośc, zobowiązują ją i ukierunkowują. W tym znaczeniu można o nich rzec w terminach rzeczywistości, które umożliwiają jednostce proces autotransformacji, transformacji, ukierunkowywania i podejmowania decyzji.
Egzystencjonalny aspekt wartości jest niepodważalny zarówno przez stanowisko relatywistyczne, jak również subiektywistyczne. Jak podkresla W. Cichoń, argumenty relatywizmu i subiektywizmu posiadają tę słabą stronę praktyczną, że nie są w stanie skutecznie wykorzenić głęboko zakotwiczonego w powszechnej świadomości przeświadczenia, które w codziennym zyciu nakazuje nam liczyć się z wartościami jak z czymś realnym, rzeczywiście występującym w otaczajacum nas świecie.
Wartościom przypisuje się wielostronną rolę i funkcję w egzystencji człowieka. Upatruje się w nich czynnika integralnego rozwoju człowieka, kreowania tożsamości w indywidualnym i społecznym aspekcie, budowania projektu życia, integracji społecznej, rozwiązywania konfliktów. Wartości cenione przez człowieka, wybierane, urzeczywistniane, stanowią istotny czynnik motywacyjny. Warunkują one stosunek do otaczającego świata, wpływają na ocenę przeszłości oraz na wybór celów i kierunków działania w przyszłości.
Wartości stanowią istotny czynnik rozwoju poznawczego; stanowią przedmiot intelektualnych zainteresowań, emocjonalnych odniesień i przedmiotowych dążeń jednostki.
Uaktywniają wyobraźnię, skojarzenia, intuicję, mobilizują i wyzwalają siły motywacyjne do poznania siebie, obiektywnej rzeczywistości, drugiego człowieka.. Wartości tkwiące w obiektywnej rzeczywistości mają moc wołania ku sobie. Są rzeczywistością orientująca człowieka ku komuś lub czemuś (K. Popieliski). Człowiek odpowiadając na to wołanie poznaje, odkrywa i przeżywa rzeczywistość. W ten sposób wartości staja się czynnikiem pobudzającym aktywność poznawczą i działaniową, a więc czynnikiem rozwijania zainteresowań. Istoty problemu nabiera odkrycie wartości człowieka. Odkrycie siebie jako wartości zobowiązuje do poszanowania własnej godności, a tym samym godności drugiego człowieka, zobowiązuje do integralnego rozwoju, formacji i budowania głębi swego człowieczeństwa.
Wartości odgrywają istotną rolę w kreowaniu tożsamości człowieka, rozumianej jako kompetencja do działania, do rozwiązywania problemów. Pozwalają jednostce na doświadczenie sensu i znaczenia własnej egzystencji. Ponadto dają możliwość na odpowiedzenie sobie na pytanie kim jestem i jakie jest moje miejsce w środowisku społecznym. Podsumowując można stwierdzić że wartości zajmują istotne miejsce w życiu społeczno-kulturowym. Stanowią czynnik kształtujący stosunki: człowiek-człowiek, człowiek-grupa społeczna, człowiek-środowisko społeczne. Centralne miejsce zajmują w następujących sytuacjach:
- są źródłem dynamiki społecznej, czynnikiem przemian;
- inspirują znaczące inicjatywy społeczne;
- ukierunkowują i legitymizują zachowania;
- pełnią funkcję sankcji społecznych;
- integrują jednostkę z siecią społeczną;
- podtrzymują normy społeczne
- są podstawą funkcjonowania każdej ideologii i nieustannie oddziaływuja na historię.