Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji Zniekształcenia w ocenianiu

I Trzymanie się środka skali (tendencja centralna)

Błąd związany ze stosowaniem skali ocen, np. szkolnych, polegający na niewykorzystywaniu krańcowych ocen na skali, a przesuwaniu wszystkich ocen w kierunku środka. Tendencja centralna wiąże się z ostrożnością oceniającego i chęcią zabezpieczenia przed popełnieniem zbytniego błędu.

II Efekt kontrastu – Złudzenie Ebbinghausa

Np. dziennikarz sportowy na tle koszykarzy, dżokejów, koni; Badania Feldmana dotyczące szacunkowych cen samochodów przypisywanych przez konsumentów: samochody wypadają lepiej na tle gorszych aut. Uroda żony oceniana była jako niższa na tle wcześniej oglądanych zdjęć modelek.

III Efekt pierwszeństwa i świeżości

Efekt pierwszeństwa – przecenianie pierwszych informacji (pierwszego wrażenia). W kontekście szkolnych sytuacji oznacza to, że surowiej oceniane są błędy, kiedy występują na początku a nie na końcu wypracowania (badanie Caverniego).
Efekt świeżości – przecenianie ostatnich danych i końcowego fragmentu informacji. Efekt ten zauważa się rzadziej niż efekt pierwszeństwa jednak bywa on zauważany, gdy dla oceny jest istotna pamięć, zapamiętywanie informacji, np. w reklamie.

IV Efekt aureoli – przenoszenie ocen z jednych zadań na inne

Jedno z typowych zniekształceń dokonywanych przy ocenianiu polegające na przenoszeniu ocen z jednych cech czy aspektów na inne.

Jeśli jakaś jedna cecha ocenianej osoby została oceniona pozytywnie, to mamy skłonność do przypisywania tej osobie również innych pozytywnych cech.

Przykłady:

• Nazwisko autora wpływa na ocenę jego wytworu.

• Opinia dobrego lub złego ucznia wpływa na kolejne oceny szkolne.

• Miejsce wykonania wpływa na ocenę wytworu – nazwa instytucji (miejsca) skąd pochodzi wytwór wpływa na jego ocenę.

V Oceny i uczucia

• Uczucia i nastrój mocno wpływają na ocenę nas samych, innych osób i zdarzeń.

• Swarz i Clore (1983) – badani poproszeni o ocenę własnej satysfakcji z życia oceniali ją wyżej w dni pogodne aniżeli w dni deszczowe.

• Wzbudzenie pozytywnego nastroju powoduje, że ludzie oceniają innych bardziej pozytywnie niż wówczas gdy znajdują się w nastroju negatywnym lub neutralnym.

• Emocjonalny związek ze spostrzeganą osobą zmniejsza trafność i rzetelność oceny tej osoby – trudno być bezstronnym sędzią we własnej sprawie.

VI Społeczny kontekst oceniania – konformizm

Efekt Ascha – zjawisko będące przykładem wpływu jednomyślnej większości na oceny jednostek, nawet w sytuacjach jednoznacznych; klasyczna ilustracja konformizmu opracowana przez Solomona Ascha

Konformizm – skłonność ludzi do przejmowania zachowań, postaw i wartości innych członków grupy odniesienia.

• Konformizm redukowany jest przez jakiekolwiek naruszenie jednomyślności.

• Konformizm jest tym większy im trudniej wymierne są oceniane wielkości, np. dzieła sztuki, osobowość, wartość filmu, itp.

• Im bardziej grupa jest znacząca dla nas (emocjonalnie, z uwagi na bycie autorytetem) tym łatwiej popadamy w konformizm.

Unikanie nacisku społecznego

• Warunkiem sprzyjającym bezstronnemu ocenianiu jest zapewnienie oceniającemu bezpieczeństwa (w pierwszej kolejności fizycznego), np. świadek identyfikujący przestępcę za jednostronną szybą

• Uwolnienie oceniającego od opinii i nacisków innych dokonuje się przez zapewnieni anonimowości, np. konformizm badanych wg schematu Ascha zmniejszał się w sytuacji ocen anonimowych

Myślenie grupowe – symptomy

• Złudzenia bezpieczeństwa – grupa akceptuje ryzykowne działania przy całkowitym zaniechaniu troski o możliwe negatywne skutki działań

• Błędna stereotypizacja ludzi spoza grupy – jednostronne ocenianie przeciwnika, osób spoza grupy („słaby i głupi” więc łatwo da się wyprowadzić w pole)

• Samocenzurowanie się członków grupy – unikanie wypowiadania opinii niezgodnych z większością (ze strachu przez ośmieszeniem, aby nie marnować cennego czasu)

• Złudzenie jednomyślności – przeświadczenie, że daną opinię/ocenę podziela nie tylko większość a wszyscy członkowie grupy

• Bezpośrednia presja członków grupy wyrażających opinię niezgodną z większością (przywołanie do porządku myślących inaczej)

Myślenie grupowe – okoliczności sprzyjające

• Spoistość grupy – zjawisko myślenia grupowego powstaje w grupach, w których członkowie znają się, szanują, lubią i chcą zachować harmonię

• Izolacja grupy – podejmowanie decyzji w tajemnicy i izolacji od świata zewnętrznego pozbawia grupę możliwości przedyskutowania opinii z innymi

• Silny stres – gdy podejmowana decyzja jest dużej wagi, jest złożona, gdy grupa posiada krótki czas na podjęcie decyzji

• Silne dyrektywne kierownictwo – charyzmatyczny, silny przywódca wyraźnie i stanowczo określający preferowane przez siebie rozwiązanie

Myślenie grupowe – obrona

• Zachęcanie członków grupy do kwestionowania i krytyki dominującej w grupie opinii (również opinii przywódcy), krytyka i niezgadzanie się w obrębie własnej grupy nie jest jednak popularne (ustalenie kolejności zabierania głosu)

• Tworzenie konkurencyjnych grup w celu rozwiązanie tego samego problemu

• Zapraszanie do grupy ekspertów z zewnątrz (pożądane są osoby z innym doświadczeniem, z inną specjalnością)

• Tworzenie różnorodnej grupy składającej się z różnych osobowości, charakterów, itd.