A. Okopień-Sławińska: Relacje osobowe w literackiej komunikacji (2)

• obok podmiotu literackiego proponuje się wprowadzenie dodatkowych kategorii interpretacyjnych (gospodarz poematu – Wyka, podmiot czynności twórczych – Sławiński).

Podstawowy schemat relacji osobowych (zależnie od funkcji wobec aktu komunikacji):

• nadawca (ten, który mówi) – N

• odbiorca (ten, do kogo się mówi) – O

• bohater (ten, o kim się mówi) – B

Istnienie bohatera z punktu widzenia aktu komunikacji jest obojętne. Role N, O, B mogą się kumulować:

• N+B (Jan mówi o sobie),

• B+O (Jan mówi Piotrowi o Piotrze),

• N+O (Jan mówi sobie o Antonim – monolog wewnętrzny Jana),

• N+O+B (Jan mówi sobie o sobie).

Każda wypowiedź zaświadcza o istnieniu nadawcy i przedstawia nadawcę przez wewnętrzną organizację semantyczną.

Skomplikowanie sytuacji nadawczej zależy od:

1. liczby mówiących osób,

2. hierarchicznej zależności między ich wypowiedziami.

Informacja o mówiących postaciach zawarta w tekście:

• stematyzowana w znaczeniach słów i zdań (brak ograniczeń zasięgu),

• implikowana przez reguły mówienia (ujawnia kod wypowiedzi i realizację, charakteryzuje pośrednio N i O).

Każda wypowiedź kryje wiadomości o nadawcy – dokumentacja minimalna to brak informacji stematyzowanej i mowa pozornie zależna. Maksymalna – to narracja pierwszoosobowa.

Informacja stematyzowana – eksplicytna, ujawnia się bezpośrednio. Informacja implikowana – podmiotowy aspekt informacji autotematycznej, metajęzykowej. Pozwala rekonstruować osobowość mówiącego, ale nie pozwoli na odtwarzanie sytuacji fabularnych, wyglądu czy stroju postaci.

Struktura komunikacyjna utworu wytwarza układ sygnałów korygujących i waloryzujących informacje. Zasady działania układu:

1. silniejsza jest informacja implikowana (jeśli jest konflikt między informacją implikowaną i stematyzowaną),

2. silniejsza jest informacja z poziomu wyższego (jeśli jest konflikt między poziomami).

jeden podmiot i jeden poziom - tworzy układ waloryzujący, oparty na grze między informacją implikowaną a stematyzowaną.

Konflikt między poziomami – np. narrator przedstawia bohatera jako nieobytego prostaka, a bohater stosuje cięte riposty.

Jest w obrębie tekstu układ reguł, nad którym narrator nie panuje – taka informacja implikowana odnosi się do podmiotu o świadomości wyższej niż narrator. To podmiot całego utworu.

Podmiot utworu – to najwyższa instancja nadawcza, występująca w każdym dziele literackim.

Ingerencji autora w mowie bohatera poddaje się informacja stematyzowana.

Podmiot utworu – jego byt jest implikowany przez informację metajęzykową. W obrębie tekstu do podmiotu utworu nie należy żadna wypowiedź, żadna informacja stematyzowana, narrator i bohaterowie o nim nie wiedzą. Podmiot utworu to nie główny narrator ani podmiot liryczny.

Z punktu widzenia utworu – podmiot utworu to jedyny zewnętrzny nadawca wskazany przez tekst i wyprowadzalny z niego.

Z punktu widzenia rzeczywistego toku literackiego komunikowania, którego początkiem jest autor – do podmiotu utworu należy świadomość metajęzykowa zaszyfrowana w dziele.

Opinie głównego narratora, informacje implikowane dają sformułowaną poetykę utworu – jej zakres jest węższy niż zakres poetyki immanentnej.

Najniższy poziom nadawczy w obrębie utworu to mówiący bohaterowie.

Najwyższy poziom narracji – jej adresat – postać milcząca. O adresacie może mówić narrator albo informacja implikowana.

Adresat utworu nie może posiadać cech osobowych.

Rzeczywisty odbiór – potencjalność, tekst nie wie o nim nic.

Nadawca utworu – rola autora. Odbiorca idealny – wyspecjalizowana rola odbiorcy konkretnego czyli czytelnika – wtedy, gdy chce on zrekonstruować historyczne znaczenie utworu.

Na ostatnim poziomie odbioru (dot. działań konkretnego czytelnika) – dzieło ujawnia wielość znaczeń.

Schemat układu ról w literackiej komunikacji
Poziomy komunikacji

AUTOR – PODMIOT LITERACKI – PODMIOTOWOŚĆ

Roland Barthes Śmierć autora

- według Barthes’a, pisanie niszczy wszelki głos, wszelkie źródło i początek;

- pisanie to sfera neutralności, złożoności, nieprzejrzystości, w której znika nasz podmiot, wszelka tożsamość, odnajdująca siebie w piszącym ciele;

- jeśli tylko jakiś fakt zostaje opowiedziany wytwarza się odłączenie, głos traci swoje źródło, autor wkracza we własną śmierć i zaczyna się pisanie;

- w społeczeństwach pierwotnych odpowiedzialność za opowieść spada na pośrednika, szamana lub recytatora, którego podziwia się za „wykonanie”;

- autor to postać nowoczesna, wytworzona przez nasze społeczeństwo. Największe znaczenie przypisał mu pozytywizm, zwieńczenie ideologii kapitalistycznej;

- autor nadal króluje w biografiach pisarzy, gazetowych wywiadach, a nawet w świadomości literatów;

- obraz literatury obraca się wyłącznie wokół autora, jego osoby, upodobań i namiętności. Eksplikacji dzieła zazwyczaj szukamy po stronie tego, który je stworzył;

- królestwo autora próbował obalić we Francji Mallarme. Dostrzegł konieczność zastąpienia autora – językiem. Cała jego poetyka odnosi się do umniejszenia roli autora na rzecz samego pisania;

- Valery, uwikłany w psychologię Ja, ośmieszał Autora, podkreślając, językową i przypadkową naturę jego czynności;

- Proust podjął się skomplikowania relacji między pisarzem i jego postaciami. Uczynił narratora z osoby, która dopiero będzie pisać. Proust stworzył epopeję nowoczesnego pisania: radykalne odwrócenie polegające na wzorowaniu się życia na modelu książki;

- w surrealizmie, powierzano rękom pisanie tak szybkie, by głowa nie mogła za nimi nadążyć – jest to przyczyna do desakralizacji Autora;

- z punktu widzenia językoznawcy, Autor jest tylko tym, kto pisze. Język zna tylko podmiot, a nie osobę;

- jeśli wierzymy w Autora, postrzegamy zawsze przeszłość jego własnego dzieła: książka i autor umieszczają się na tej samej linii. Autor żywi książkę;

- usuwając Autora, zostaje nam tylko performatyw. Rzadka forma wypowiedzi, w której istnieje wyłącznie 1. os. cz. teraźniejszego;

- ręka współczesnego skryptora oddzielona jest od wszelkiego głosu, niesiona przez czysty gen zapisu, wyznacza pole, którego początkiem i źródłem jest język;

- tekst jest wielowymiarową przestrzenią, w której stykają się rozmaite sposoby pisania;

- pisarz może jedynie naśladować gest uprzedni, jego władza polega wyłącznie na mieszaniu charakterów pisma;

- krytyk zakłada odkrycie pod maską dzieła – Autora. Struktura dzieła może być ciągła i wielowątkowa, możemy przemierzyć ją wzdłuż i wszerz. Znajdziemy pojedyncze sensy, ale są one ulotne;

- czytelnik jest przestrzenią, w którą wpisuje się wszystkie cytaty. Jedność tekstu tkwi w jego przeznaczeniu;

- czytelnik jest osobą bez historii, bez biografii i psychologii. Jest tylko osobą, która zbiera w tym samym polu wszystkie ślady;

- według krytyki klasycznej, jedynym człowiekiem w literaturze jest ten, kto pisze;

- narodziny czytelnika trzeba przypłacić śmiercią Autora.