Demografia społeczna – odpowiedzi na zagadnienia

1. Demometria i demografia potencjalna – cechy, różnice

• Demometria – nauka o metodach pomiaru i przewidywaniu procesów demograficznych za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno-statystycznego

• Demografia potencjalna – ma własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych; określa się wagę potencjału człowieka w zależności od jego płci, wieku i (ewentualnie) innych cech

• Różnice między demometrią a demografią potencjalną:

• demografia potencjalna i demometria to oddzielne subdyscypliny demografii

• demometria to nauka o metodach pomiaru, natomiast demografia potencjalna posiada własny system pomiaru

• demometria stosuje aparat matematyczno-statystyczny, a demografia potencjalna przyjmuje za jednostkę liczenia osoborok (nie osobę)

1. Czterofazowy model sytuacji społecznej na podstawie teorii Thompsona

• Lata ’40 XX w.: Thompson spróbował uogólnić przemiany demograficzne, które dokonały się w Europie w formę teoretycznego modelu, uwzględniającego tylko poziom współczynników urodzeń i zgonów

• I faza:

• naturalny proces reprodukcji, gdzie natężenie zgonów i urodzeń jest na bardzo wysokim poziomie

• jest możliwe, iż liczba zgonów i urodzeń jest sobie równa (reprodukcja prosta)

• jest możliwe, iż są okresy, kiedy poziom umieralności przewyższa poziom rodności

• faza ta jest charakterystyczna dla osób żyjących na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego

• ONZ: na jedną kobietę w wieku 15-49 lat przypada więcej niż 6 dzieci, a średnia długość życia nie przekracza 45 lat

• II faza:

• spadek umieralności (dzięki osiągnięciom medycyny i zwiększeniu zasięgu oddziaływania służby zdrowia), ale wskaźnik rodności nadal jest na bardzo wysokim poziomie (bo zmiany w obyczajach i świadomości są powolne)

• na jedną kobietę przypada od 4,5 do 6 dzieci, a średnia długość życia waha się od 45 do 65 lat

• III faza:

• dalsze obniżanie się poziomu dzietności (od 3 do 4,5 dzieci na kobietę), a średnia długość życia waha się od 55 do 65 lat

• IV faza:

• poziom wskaźnika urodzeń zbliża się do poziomu umieralności (dzietność <3.0, a umieralność >65)

• jest możliwe, że natężenie urodzeń będzie niższe od natężenia zgonów, co może wpłynąć na zmniejszenie ogólnej liczby ludności danej populacji – w tej sytuacji mówi się o V fazie

• I, II i III faza charakteryzuje kraje rozwijające się gospodarczo

• IV faza charakteryzuje państwa wysoko rozwinięte gospodarczo

1. Teoria Easterlina

• To dojrzała forma teorii płodności

• Jest próbą stworzenia zintegrowanej teorii płodności

• Jest próbą objaśnienia przyczyn zmian płodności

• Co mówi: popyt¹ na dzieci jest jedną z trzech mikrospołecznych determinant płodności. Dwie pozostałe determinanty to „potencjalna podaż dzieci” (zdolność rozrodcza) oraz koszty regulacji urodzeń. Wszystkie trzy zmienne są uwarunkowane przez procesy modernizacyjne (a także procesy ewoluujące czy odpowiednie normy społeczne). Jednocześnie sama modernizacja (bezpośrednio lub poprzez trzy zmienne) oddziałuje na poziom zmiennych pośredniczących płodności. Zmienne pośredniczące ostatecznie bezpośrednio kształtują poziom płodności.

1. Determinanty płodności, bezpośrednie determinanty popytu na dzieci

• Determinanty płodności – patrz punkt 3

• Bezpośrednie determinanty popytu na dzieci:

• dochody

• koszt dziecka w porównaniu do kosztów dóbr trwałego użytku

• subiektywne preferencje posiadania dzieci w porównaniu do innych dóbr trwałego użytku

1. Potencjalna liczba urodzonych, koszty regulacji urodzeń

• Potencjalna liczba rodzonych dzieci zależy od płodności naturalnej i prawdopodobieństwa dożycia do wieku dorosłego. Chodzi o liczbę dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice by mieli, gdyby świadomie nie kontrolowali płodności

• Koszty regulacji urodzeń obejmują:

• koszty subiektywne (psychologiczne)

• koszty obiektywne: czas i pieniądze niezbędne do nauki stosowania specjalnych technik (służących regulacji urodzeń)

1. Hipoteza Easterlina

• Powstała w latach 70 XX wieku

• Procesy społeczno-ekonomiczne i demograficzne łączą związki o charakterze przyczynowo-skutkowym, co wyraża się mechanizmem przystosowawczym populacji do zmieniających się w sposób ciągły warunków środowiska = Cykliczność w procesie rozrodczym opiera się na mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do określonych postaw i zachowań prokreacyjnych

1. Cykliczność w procesie płodności

• Zdaniem Easterlina (hipoteza Easterlina) zmiany w procesie rozrodczym mają charakter cykliczny; długość takiego cyklu waha się od 20 do 25 lat. Cechy charakterystyczne tej cykliczności:

• generacje urodzone w okresie wysokiej płodności, ze względu na trudne warunki na starcie i silną konkurencję na rynku pracy, decydują się na mniejszą liczbę dzieci

• ta mało liczna generacja, dostrzegając niedogodności wynikające z niewielkiej liczby rówieśników, decyduje się na liczne potomstwo

1. Teoria Leibensteina

• Rozpoczyna się od założenia, że rodzice dokonują kalkulacji użyteczności i kosztów pieniężnych, a także psychologicznych związanych z posiadaniem kolejnego dziecka

• Poziom rozwoju ekonomicznego kraju kształtuje koszty i użyteczności dziecka oraz skłania do realizowania wysokiej lub niskiej płodności. Płodność jest kształtowana przez zdarzenia towarzyszące rozwojowi ekonomicznemu. Tymi zdarzeniami są:

• postępująca urbanizacja

• podnoszenie wykształcenia członków rodziny

• zróżnicowanie siły roboczej

• majątek rodziny

1. Typy użyteczności w teorii Leibensteina:

• użyteczność dziecka rozważanego jako „dobro konsumpcyjne” – źródło radości i zadowolenia rodziców (korzyść stała)

• użyteczność dziecka rozważanego jako „dziecko – producent” – po pewnym czasie dziecko zacznie zarabiać i tym samym przyczyni się do wzrostu dochodów rodziny (korzyść ekonomiczna)

• użyteczność dziecka jako potencjalnego „źródła zabezpieczenia”, na przykład na starość

1. Koszty posiadania w teorii Leibensteina

• Koszty posiadania (dodatkowego) dziecka dzielą się na:

• bezpośrednie: bieżące wydatki na utrzymanie dziecka (np. mieszkanie, wyżywienie, odzież) do chwili, kiedy samo zacznie zarabiać

• pośrednie: utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka (np. matka nie może pracować, traci zarobki w okresie ciąży, rodzice są mniej mobilni)

1. Trzy typy zmian wpływających, w toku rozwoju gospodarki, na użyteczność i koszty dodatkowego dziecka w teorii Leibensteina:

• Efekt dochodowy:

• wraz ze wzrostem dochodów użyteczność „konsumpcyjna” dziecka nie ulega zmianie, ale

• maleje użyteczność dziecka jako potencjalnego „źródła” dochodów i zabezpieczenia na starość, a ponadto

• rosną koszty bezpośrednie i pośrednie posiadania dodatkowego dziecka

• Efekt przeżycia: spadek umieralności podnosi krzywe użyteczności z posiadania dodatkowego dziecka

• Efekt struktury zawodowej: wraz ze wzrostem gospodarczym rosną koszty kształcenia związane z coraz bardziej zwiększającą się specjalizacją, która zapewnia awans społeczny (teza o „włoskowatości społecznej” Dumonta)

1. Koncepcja ludnościowa wg Malthusa

• Teoria Malthusa kwintesencją poglądów antypopulacjonistycznych w demografii i źródłem dwóch popularnych doktryn społecznych: maltuzjanizmu i neomaltuzjanizmu

• Treść teorii: ludność wzrasta zawsze, gdy zwiększają się środki utrzymania; ten wzrost zdąża do granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków utrzymania. Teoria składa się z dwóch twierdzeń:

• przyrost ludności: „jeśli nie ma przeszkód istnieje tendencja do nieograniczonego wzrostu ludności, którą można ująć w formułę postępu geometrycznego, przyjmując podwajanie się liczby ludności co 25 lat (tyle wynosi przeciętna liczba lat jednej generacji); wynika z niej, że, przeciętnie, po dwojgu rodzicach pozostaje czwórka dorosłych dzieci”

• wzrost ilości środków żywności: „(…) w najbardziej korzystnych warunkach co 25 lat środki żywności wzrastają o tę samą ilość; wzrost ten można ująć w postęp arytmetyczny”

• Maltuzjanizm: postulat ograniczenia tempa rozwoju na drodze przeszkód represyjnych i prewencyjnych

• Dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na stałym poziomie:

• prewencyjne: zrozumienie warunków egzystencji i umiejętność przewidzenia skutków swego działania: opóźnianie zawierania małżeństw, dobrowolny celibat ubogich

• pozytywne przeszkody: niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze, wielkie miasta, skrajne ubóstwo i głód, choroby i epidemie, wojny, ciężka praca, złe wychowanie dzieci

• Pułapka maltuzjańska: sytuacja gospodarczo-ekonomiczna państwa, gdzie prawie wszyscy muszą pracować na roli, aby przeżyć (a wydajność w rolnictwie jest niezwykle niska); przy wzroście ludności szybszym niż przyrost produkcji rolnej pojawia się głód, który przyczynia się do wzrostu śmiertelności, a z drugiej strony wzrost produkcji rolnej (np. dzięki zastosowaniu nawozów sztucznych) powoduje poprawę wyżywienia, szybki wzrost liczby ludności, który ponownie przywołuje widmo głodu

• Pod wpływem idei Malthusa wprowadzono prawa ubogich (1834), które likwidowały pomoc w naturze i pieniądzu dla bezrobotnych i innych osób pozostających bez środków do życia, a także stwarzały przeszkody w zawieraniu małżeństw przez osoby pozbawione odpowiednich dochodów

1. Neomaltuzjanizm

• Rozwój w okresie międzywojennym

• W związku ze zmniejszającym się przychodem z ziemi, postuluje konieczność ograniczenia przyrostu naturalnego (za pomocą antykoncepcji, niekiedy sterylizacji – np. Indie 1966-1973) ludności krajów nierozwiniętych i klas biedniejszych

• Neomaltuzjanizm a maltuzjanizm, różnice:

• wybór metod zapewniających zahamowanie wzrostu demograficznego

1. Teoria przejścia

• Jej przedmiotem jest zmiana reprodukcji ludności z rozrzutnej na oszczędną (z tradycyjnej na nowoczesną)

• Prekursorem Thompson (1929), który podzielił populację na trzy grupy:

• grupa o wysokim wskaźniku urodzeń i zgonów oraz o niskim przyroście naturalnym

• grupa o spadającym wskaźniku zgonów i rosnącym przyroście naturalnym

• grupa o spadającym wskaźniku urodzeń i przyroście naturalnym

• Landry wprowadził pojęcie „rewolucji demograficznej” dla określenia zjawiska polegającego na zerwaniu z odwieczną tradycją niekontrolowanej reprodukcji ludności

• Ostateczne ujęcie teorii jest dziełem Notesteina, który sformułował teorię przejścia demograficznego, obejmując historyczną całość tego procesu

• Przejście demograficzne jest procesem przywracania równowagi między urodzeniami i zgonami oraz między ludnością i środowiskiem jej życia

• Trzyfazowy schemat przejścia demograficznego:

• faza I – tradycyjna: wysoka niekontrolowana płodność i umieralność

• faza II – przejściowa: spadek umieralności i rozrodczości

• faza III – nowoczesna: kontrolowana reprodukcja

1. Demografia opisowa a demografia społeczna, różnice

• Demografia opisowa: zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych, bada stan i strukturę populacji z punktu widzenia cech objętych badaniem oraz ruch tych populacji

• Demografia społeczna: bada społeczne uwarunkowania i konsekwencje procesów demograficznych

1. Tematy badawcze spisu ludności 2011

• 1-szy spis powszechny ludności od czasu, kiedy Polska jest członkiem UE; z tego członkostwa wynika szereg zobowiązań, m.in. dostarczanie informacji z dziedziny demograficzno-społecznej i ekonomiczno-społecznej, co określa Komisja Europejska

• Tematy badawcze z zakresu tematyki ludnościowej:

• geograficzna charakterystykę ludności: miejsce przebywania, zamieszkania w okresie międzyspisowym, przyczyny jego zmiany

• demograficzna charakterystyka osób: płeć, wiek, stan cywilny (formalnoprawny i faktyczny), kraj urodzenia, kraj urodzenia rodziców, obywatelstwo

• gospodarstwa domowe i rodziny: wielkość i skład gospodarstwa domowego i rodziny, rodziny biologiczne i zrekonstruowane, rodziny niepełne, pozycja osób w gospodarstwie domowym i rodzinie

• wykształcenie: poziom wykształcenia, uczęszczanie do szkoły, kontynuacja nauki

• migracje wewnętrzne, zagraniczne, emigracja Polaków, emigracja zarobkowa, reemigracja, imigracji cudzoziemców do Polski

• dzietność kobiet (pytania dobrowolne)

• narodowość, język, mniejszości narodowe, etniczne

• wyznanie: przynależność do kościoła, związku wyznaniowego (pytania dobrowolne)

• niepełnosprawność prawna, biologiczna (pytania dobrowolne)

• aktywność ekonomiczna ludności, dojazdy do pracy

• główne, dodatkowe źródło utrzymania osób

• źródła utrzymania gospodarstwa domowego, samodzielność gospodarowania i zamieszkania

• Tematy badawcze z zakresu tematyki mieszkaniowej:

• rodzaj zamieszkanych pomieszczeń

• mieszkania zamieszkane według rodzaju zajmowania mieszkania, własności mieszkania, wielkości mieszkania, liczby izb z wyszczególnieniem pokoi, pomieszczeń kuchennych i innych izb, powierzchni użytkowej mieszkań, wyposażenia w instalacje sanitarno-techniczne, sposobu ogrzewania mieszkania

• mieszkania niezamieszkane dodatkowo charakteryzowane według przeznaczenia oraz przyczyny niezamieszkania

• budynki z zamieszkanymi lokalami mieszkalnymi, rodzaj budynku, forma własności budynku, liczba mieszkań w budynku, rok wybudowania

• informacje o tytule prawnym do zajmowanego mieszkania

• Podstawowe cele narodowego spisu powszechnego:

• zaspokojenie potrzeb informacyjnych kraju, zebranie informacji, których nie można uzyskać z innych źródeł

• dostarczenie informacji na poziomie jednostek podstawowych podziału administracyjnego kraju

• możliwie szeroka charakterystyka zmian, jakie zaszły w okresie 2002 – 2011 w podstawowych strukturach demograficzno-społecznych ludności, gospodarstw domowych i rodzin oraz zmian w wielkości i standardzie zasobów mieszkaniowych

• zebranie informacji niezbędnych do zabezpieczenia potrzeb międzynarodowych wymaganych Rozporządzeniem P(arlamentu)E(uropejskiego) i Rady

• aktualizacja bazy do budowy operatów losowania do badań reprezentacyjnych prowadzonych na gospodarstwach domowych

1. Młodszy-starszy, starszy-starszy, ich znaczenie w demografii społecznej

2. Czynniki wpływające na starzenie się społeczeństwa:

• spadek dzietności

• wzrost długości trwania życia

• przemiany ustrojowe

• rozwój medycyny

• emigracja zarobkowa młodych

• większa aktywność zawodowa (przede wszystkim) kobiet

• nastawienie na karierę

• wzrost zamożności → koncentracja na konsumpcji

---

1. Jego wielkość daje się zinterpretować w kategoriach teorii zachowania konsumenta.↩