Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych
Dziedzictwo
starożytnych cywilizacji
Wojciech Kania
Kraków 2010
Wstęp
Starożytność jest najstarszym okresem w dziejach kultury europejskiej. Trwała od końca 3000 lub początku 4000 r. p. n. e. do V w. n. e. (dokładnie do 476 r., czyli do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego).
Epoka ta pozostawiła po sobie olbrzymi dorobek kulturowy, naukowy. Jest to okres, w którym rozwinęły się cywilizacje zarówno Europy jak i Starożytnego Wschodu (od około 4000 roku p.n.e.). Do cywilizacji starożytnych zaliczamy między innymi Starożytną Mezopotamię, Starożytną Grecję, Starożytny Rzym oraz Starożytny Egipt.
W starożytności rozwinęło się wiele nauk, dokonano wielu odkryć. w czasach tych narodziła się i dynamicznie rozwinęła filozofia. Lecz największy dorobek, który porusza serce każdego człowieka zafascynowanego starożytnymi cywilizacjami są budynki i różnego typu obiekty charakterystyczne dla antycznej kultury. Rozwój architektury w starożytności pozwala nam podziwiać dziś jedyny, jaki przetrwał jeden z siedmiu starożytnych cudów świata, czyli Wielką Piramidę Cheopsa w Gizie. Natomiast do nowych cudów świata zostało zaliczone Koloseum.
Starożytność pozostawiła po sobie mnóstwo cennych „pamiątek”, dzięki którym można poznawać życie naszych przodków. Nie tylko nasza literatura, sztuka, nasza świadomość cywilizacyjna, ale nawet formy rządzenia obowiązujące w dzisiejszych krajach, mają źródło w czasach antycznych.
Moja praca ma na celu przybliżyć każdemu czytelnikowi historię, oraz ogrom dorobku, jaki zawdzięczamy najbardziej wpływowym cywilizacją tamtych czasów tj. Starożytna Grecja oraz Starożytny Rzym.
Starożytna Grecja
Indoeuropejscy przodkowie Greków przybyli na teren południowych Bałkanów na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Kultura materialna przybyszów była bardzo uboga i przed około 1600 rokiem p.n.e. pozostawiła stosunkowo mało śladów.
W tym samym czasie na Krecie rozpoczynał się okres świetności cywilizacji zwanej przez badaczy cywilizacją minojską. Około 2000 roku p.n.e. pojawiają się tam monumentalne kompleksy pałacowe Knossos, Fajstos, Malia, nieco później Kato i Zakro, w których administrację prowadzono za pomocą pisma (pismo linearne A).
Epoka mykeńska.
Tuż po 1600 roku p.n.e. kultura minojska zaczęła oddziaływać na Grecję kontynentalną, gdzie kształtowała się pierwsza, grecka kultura zwana mykeńską. Około 1450 roku p.n.e. Mykeńczycy najechali i zasiedlili Kretę, wciągając ją w obręb świata greckiego. Rozkwit kultury mykeńskiej przypada na XIV XIII w. Powstają wówczas wspaniałe pałace w Mykenach, Tirynsie, Pylos na Peloponezie, Atenach w Attyce, Tebach i Gla w Beocji. Na Krecie Mykeńczycy wykorzystują minojski pałac w Knossos. Do prowadzenia pałacowej administracji Mykeńczycy przejęli od Minojczyków pismo i przystosowali je do potrzeb języka greckiego (pismo linearne B). Echem potęgi cywilizacji mykeńskiej jest tradycja mityczna o wielkiej wyprawie przeciw Troi, której ostateczny kształt nadały poematy Homera w VIII w. p.n.e.
Ciemne Wieki
Kres cywilizacji mykeńskie nastąpił po 1200 roku p.n.e. Zniszczeniu uległy okazałe pałace, znikło pismo, zubożała kultura materialna. Dlatego też okres między 800 rokiem p.n.e. określa się mianem Ciemnych Wieków. w tej epoce dokonał się definitywny podział Grecji pomiędzy poszczególne plemiona. Zmieniła się też geografia polityczna. z ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny. z nowopowstałych najbardziej okazały odkryto na Eubei. Świat grecki uległ dalszemu rozszerzeniu: w X w. p.n.e. Grecy z kontynentu zasiedlili wyspy Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej.
Epoka archaiczna
Jeszcze w okresie Ciemnych Wieków rozpoczął się proces, który w VIII wieku p.n.e. doprowadził do okrzepnięcia nowej formy politycznej: miasta-państwa, które określiło charakter greckiej cywilizacji po schyłek starożytności.
Mieszkańcy poszczególnych rejonów zaczęli koncentrować się wokół jednego ośrodka miejskiego. w konsekwencji Peloponez i Grecja środkowa zostały podzielone pomiędzy poszczególne miasta-państwa z wyraźnie wytyczonymi granicami.
Ośrodki miejskie przybrały regularny wygląd i składały się z akropolu, agory oraz centralnej świątyni bóstwa opiekuńczego miasta). Kiedy w pierwszej połowie VIII wieku p.n.e. Grecy zaczęli zakładać kolonie, miały one strukturę miast-państw.
Jeszcze w pierwszej połowie stulecia pojawiło się, zapożyczone od Fenicjan, pismo alfabetyczne, co umożliwiło powstanie u schyłku VIII wieku p.n.e. poematów Homera.
Lata między około 580 to przede wszystkim okres Wielkiej Kolonizacji. Kolonizacji towarzyszyła ekspansja handlowa. Greckie wyroby były nabywane w całym świecie śródziemnomorskim. Powstanie kolonii stwarzało mieszkańcom miasta założycielskiego lepsze warunki bytowania dzięki, pozbyciu się nadwyżek ludności, a równocześnie otwierało przed nimi nowy obszar dla pozyskiwania i zbywania produktów. Polis Grecji właściwej starały się poprawić swoją sytuację materialną i jednocześnie zyskać prestiż w licznych konfliktach z miastami sąsiednimi.
Pod koniec VIII wieku p.n.e. doszło do wojny między Eretrią i Chalkis o leżącą między nimi równinę lelantyńską. Mniej więcej w tym samym czasie Spartanie podbili Mesenię, a Ateńczycy siłą przyłączyli do swojej polis Eleusis. w trudnym do ustalenia momencie Argiwowie postąpili tak samo z Tirynsem i Mykenami. Wzrastające poszanowanie dla podmiotowości greckiej polis spowodowało jednak, że począwszy od VII wieku p.n.e. strony konfliktu przestały zmierzać do likwidacji przeciwnika. Zwycięzca zadowalał się aneksją spornego terytorium granicznego, bądź uznaniem jego przywództwa na arenie międzynarodowej. Permanentne konflikty graniczne odbijały się na stosunkach wewnętrznych w miastach-państwach. Rozpoczęły one proces przemian, które później doprowadził do powstania pierwszego w dziejach państwa demokratycznego.
Epoka klasyczna
Najważniejszym zjawiskiem po wojnach perskich był wzrost potęgi Aten. Związek Morski bardzo szybko stał się narzędziem ateńskiej polityki imperialnej, a próby wystąpienia poszczególnych członków były brutalnie tłumione.
Wzrostowi ateńskiej potęgi przeciwstawiła się Sparta i jej sojusznicy, zwłaszcza Korynt i Tebanie. Po serii konfliktów zbrojnych doszło do wieloletniej i wyczerpującej wojny tzw. „wojny peloponeskiej” (431 - 404 roku p.n.e.). Pierwszy jej etap zakończył się kompromisowym pokojem w 421. w 415 Ateńczycy zorganizowali wielką ekspedycję na Sycylię przeciwko tamtejszym sojusznikom Spartan. Wyprawa zakończyła się druzgocącą klęską.
Spartanie przejęli inicjatywę. Korzystając z perskiego wsparcia oraz buntów ateńskich sojuszników odnieśli ostateczne zwycięstwo niszcząc ateńską flotę pod Ajgospotamoj i zmuszając Ateny do bezwarunkowej kapitulacji. Autorytarny styl sprawowania przez Spartę przywództwa w świecie greckim doprowadził jednak wkrótce do zmiany sojuszy.
W niespełna 10 lat po zakończeniu wojny peloponeskiej wystąpili przeciw niej wspólnie Koryntyjczycy, Beoci i Ateńczycy - tzw. „wojna koryncka” 395 – 386 roku p.n.e. Konflikt zakończył się dzięki interwencji króla perskiego, który podyktował korzystne dla Sparty warunki pokoju. Hegemonia spartańska nie przetrwała długo.
Ateńczycy zdołali w okrojonej formie odnowić sojusz wyspiarskich miast-państw pod swoim kierownictwem. Spartanie znaleźli się w otwartym konflikcie z kierowanymi przez Epaminondasa Tebami, który zakończył się ich całkowitą klęską. Jednak ani Teby, ani Ateny nie były w stanie zastąpić Sparty w roli hegemona, co wkrótce wykorzystał zdolny władca Macedonii, Filip II. Dzięki pokonaniu w 358 roku p.n.e. Ilirów zjednoczył on księstwa macedońskie i rozpoczął ekspansję na południe. Korzystając z kłopotów Aten, które znalazły się w stanie wojny ze swoimi zbuntowanymi sojusznikami zaczął zajmować miasta uważane przez Ateńczyków za obszar ich wpływów.
W 338 roku p.n.e. doszło do walnej rozprawy pod Cheroneą. Grecy ponieśli całkowitą klęskę, a Filip stał się hegemonem całej Grecji, czego wyrazem było powołanie pod jego auspicjami związku miast greckich. Król macedoński przystąpił natychmiast do realizacji swoich wielkich planów wyprawy przeciw Persji. Nie zdążył ich jednak wprowadzić w życie, bowiem został zamordowany w niejasnych okolicznościach w 336 roku. Następcą został Aleksander III, który natychmiast przystąpił do realizacji projektu antyperskiej krucjaty. Przekroczywszy Hellespont na czele armii macedońskiej i kontyngentów greckich Aleksander pokonał wojska perskie nad Granikiem. Po przemierzeniu całej Azji Mniejszej zwyciężył samego króla Dariusza III pod Issos w Cylicji. Kierując się następnie na południe zajął kolejno Syrię, Palestynę i Egipt.
Do ostatecznego starcia z Dariuszem III doszło pod Gaugamelą w Mezopotamii. Armia perska została rozbita, a Dariusz, został zamordowany w efekcie spisku dworskiego. Aleksander podążył dalej na wschód opanowując kolejne perskie satrapie aż po Indus. Tam, na skutek buntu żołnierzy, został zmuszony do zarządzenia odwrotu. w 324 roku p.n.e. powrócił do Babilonu, gdzie w czerwcu 323 roku nagle rozchorował się i zmarł.
Epoka hellenistyczna
W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła się na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć króla wywołała natychmiast całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi. Wojna zakończyła się jednak klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną. Zaraz po stłumienie buntu Greków rozpoczęła się wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie, której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego śródziemnomorza.
W 321 roku p.n.e. został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra Perdikkas. w myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater. Antypater zmarł jednak w 316 roku i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne.
W latach 306 – 305 p.n.e., kilku diadochów ogłosiło się królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 roku Egiptem Ptolemeusz i namiestnik Babilonii - Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persją właściwą i satrapiami wschodnimi. Egipt Lagidów, Babilonia Seleukidów, Macedonia Antygonidów i Pergamon Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesno hellenistycznej sceny politycznej. Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje. III wiek p.n.e. wypełniła rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją. w 215 roku p.n.e. na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował się na sojusz z Hannibalem. w odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim co wywołało serię wojen macedońskich. w ich wyniku Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. w tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium. Kiedy w 148 roku doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodzą Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 roku Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii. w 133 roku p.n.e. umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi, a cztery lata później na miejsce Pergamonu powołana zostaje prowincja Azja. Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu, który w trakcie i wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom. w 46 roku p.n.e. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincję pod nazwą Achaja przez Cezara, a ostateczny kształt nadał jej August w 27 roku p.n.e.
Ważne daty historyczne starożytnej Grecji
Lata Opis
Około1100 Epoka wędrówek i najazdów
Około 800 Homer pisze swe wielkie poematy; rozsnuwa się mrok dziejów
776 p. n. e Pierwsze Igrzyska Olimpijskie, rozegrane pomiędzy atletami greckimi.
508 p. n. e Początek demokracji ateńskiej.
490 p. n. e Bitwa pod Maratonem.
438 p. n. e Budowa Partenonu
393 n. e Koniec Igrzysk Olimpijskich; ich idea ożyła dopiero w 1896 r. n. e
338 n. e Grecja podbita przez Macedończyków.
Źródło: Farndon John. Szkolna Encyklopedia, s.119.
Żadna ze starożytnych cywilizacji nie wywarła tak głębokiego wpływu na nasz świat, jak cywilizacja starożytnej Grecji. Styl greckich budowli wciąż należy do kopiowanych schematów. Greccy myśliciele położyli podwaliny matematyki i innych nauk oraz postawili wciąż nurtujące nas pytania dotyczące natury życia, Idea demokracji( władzy ludu) sięga korzeniami do Greckich Aten. Podobnie jak współczesny teatr. Wiele z używanych przez nas słów pochodzi z Grecji.
Początki medycyny
Początkowo, podobnie jak ludzie Wschodu, Grecy przypisywali choroby ludzkie siłom nadnaturalnym i starali się je przebłagać za pomocą zaklęć, ofiar, modłów. w ciągu wieków praktyki medycznej zdołała się medycyna wyzwolić w znacznej mierze spod wpływu tych zewnętrznych czynników i w lecznictwie oprzeć się na obserwacji symptomów chorobowych. w Grecji powstało wiele szkół medycznych; uznaniem cieszyły się szkoły z siedzibą w Krotonie w południowej Italii, w Knidos na wybrzeżu Azji Mniejszej, zwłaszcza zaś na wyspie Kos. Jej najwybitniejszym reprezentantem był Hipokrates z Kos ( 460-377). Utrzymywał on, że przyczyny chorób ludzkich tkwią w samym człowieku, że mają one naturalne, a nie nadnaturalne podłoże. Naukę Hipokratesa rozwijali dalej uczniowie, a owocem działalności samego Hipokratesa, jak i jego szkoły, były liczne pisma medyczne. Dzięki obserwacji i umiejętności korzystania ze skumulowanej wiedzy poprzedników lekarze greccy osiągali znakomite wyniki w dziedzinie diagnostyki i terapii. Dzięki sekcjom ( zapewne też wiwisekcjom), które przeprowadzano zwłaszcza w ptolemejskiej Aleksandrii, dokonano wielu odkryć z zakresu anatomii i fizjologii.
Matematyka
Matematyka jeszcze w V w. p. n. e. stanowiła przedmiot refleksji filozoficznej ( Zenon z Elei, Demokryt). Do najważniejszych matematyków należeli m.in. Hipokrates z Chios, Archimedes z Syrakuz, Eratostenes z Cyreny i Apollonios z Pergi, Pitagoras.
Hipokrates z Chios(V w. p.n.e.) – joński matematyk i sofista. w latach ok. 450 - 420 p.n.e., działał w Atenach gdzie otworzył szkołę geometrii. Nauczał w niej za opłatą, za co został usunięty ze szkoły pitagorejczyków. Był autorem systemu aksjomatycznego geometrii wcześniejszego niż „Elementy” Euklidesa. Jego dzieło „Stoicheia” zaginęło. Prowadząc badania nad kwadraturą koła odkrył księżyce Hipokratesa. Sprowadził także rozwiązanie problemu podwojenia sześcianu (tzw. problemu delijskiego) do znalezienia podwójnej średniej proporcjonalnej tzn. takich dwóch liczb x i y, że dla dwóch danych, dowolnych liczb a i b zachodzi:
Archimedes z Syrakuzy ok.(287-212 p.n.e.) – wybitny grecki fizyk i matematyk, urodzony i zmarły w Syrakuzach; wykształcenie zdobył w Aleksandrii. Był synem astronoma Fidiasza i prawdopodobnie krewnym lub powinowatym władcy Syrakuz Hierona II.
Autor traktatu o kwadraturze odcinka paraboli, twórca hydrostatyki i statyki, prekursor rachunku nieskończonościowego (infinitezymalnego). Od jego imienia jedną ze spiral nazwano spiralą Archimedesa. Stworzył podstawy rachunku różniczkowego. w dziele Elementy mechaniki wyłożył podstawy mechaniki teoretycznej. Zajmował się również astronomią – zbudował globus i planetarium.
Anegdota głosi, że pochłonięty rozwiązywaniem zadań matematycznych Archimedes przestał się myć, w wyniku, czego zaczął śmierdzieć. Gdy siłą nasmarowano go oliwą i ciągnięto by go wykąpać kreślił na swoim ciele koła kontynuując swoje rozważania.
W czasie drugiej wojny punickiej kierował pracami inżynieryjnymi przy obronie Syrakuz. Rzymianie myśleli, że sami bogowie bronią miasta, gdyż za murami schowane machiny oblężnicze jego konstrukcji ciskały pociski w ich stronę. Archimedes został zabity przez żołnierzy rzymskich po zdobyciu miasta, mimo wyraźnego rozkazu dowódcy, Marcellusa, by go ująć żywego. Później gorzko żałowano tego. Na życzenie Archimedesa na jego nagrobku wyryto kulę, stożek i walec.
Historię życia Archimedesa przyrównuje się często do procesu podbijania Starożytnej Grecji przez Cesarstwo rzymskie. Rzymianie swą okupacją spowodowali stagnację w rozwoju tak bogatej kultury, nauki i filozofii hellenistycznej, ale jednocześnie zachowali ogromny szacunek dla greckich osiągnięć, niejednokrotnie z nich czerpiąc we własnych odkryciach. Symbolem tego jest właśnie śmierć Archimedesa – zabitego przez rzymskiego legionistę w chwili roztrząsania jakiegoś problemu matematycznego, a następnie z honorami pochowanego przez rzymskiego wodza. Zanim odcięto mu głowę miał powiedzieć "noli turbare circulos meos", co znaczy "nie zamazuj moich kół". Pokazuje to jak bardzo pochłonięty nauką był Archimedes.
Jako pierwszy podał przybliżoną wartość liczby pi. Według niego:
Eratostenes z Cyreny(ur. 276 p.n.e. w Cyrenie, zm. 194 p.n.e.)– grecki matematyk, astronom, filozof, geograf i poeta. Oszacował średnicę Ziemi oraz odległość od Słońca i Księżyca. Zmierzył kąt nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego. Twierdził, że płynąc na zachód od Gibraltaru można dotrzeć do Indii Jako pierwszy zaproponował wprowadzenie roku przestępnego, czyli jednego dodatkowego dnia w kalendarzu, co 4 lata.
Pitagoras z Samos (ok. 572 - ok. 497 p.n.e.). Urodził się na wyspie Samos, a zmarł w Metaponcie. Znany jest głównie z słynnego twierdzenia o trójkącie prostokątnym, powszechnie znanego jako twierdzenie Pitagorasa. Ów grecki matematyk, filozof, półlegendarny założyciel słynnej szkoły pitagorejskiej był także twórcą kierunku filozoficzno-religijnego zwanego pitagoreizmem. Elementami pitagoreizmu są: muzyka, harmonia i liczba, rozpatrywane przede wszystkim jako czynniki wychowawcze, służące zbliżeniu do Boga. Najsłynniejszym twierdzeniem jest tzw. Twierdzenie Pitagorasa. Twierdzenie to dotyczące własności trójkątów prostokątnych: suma pól powierzchni kwadratów o bokach równych długościom przyprostokątnych trójkąta równa jest polu powierzchni kwadratu o boku równym długości przeciwprostokątnej. Symboliczny zapis;
gdzie: a, b - przyprostokątne, c - przeciwprostokątna.
Apoloniusz z Pergi (ok. 262 - ok. 190 p.n.e), zwany Wielkim Geometrą, uczony grecki, matematyk i astronom, jeden z największych geometrów starożytności. Działał głównie w Aleksandrii i Pergamonie. Podał 387 twierdzeń geometrycznych. Wprowadził terminy: hiperbola, elipsa, parabola, asymptota. Twórca teorii przekrojów stożka (jedyne zachowane dzieło: „Koniká” - "O przekrojach stożkowych" w 8 księgach, z których zachowało się 7). Prekursor geometrii analitycznej. Zastosował modele geometryczne do badania ruchu planet.
Filozofia
Starożytna Grecja była ojczyzną filozofii rozumianej jako próba całościowego i racjonalnego poznania świata i miejsca, jakie w nim przypada człowiekowi.
Rozwój filozofi w Grecji nastąpił na przełomie VII i VI w. p. n. e. Jednym z pierwszych filozofów był Tales z Miletu, który głosił, że zadaniem Filozofii jest poszukiwanie prawdy o świecie dla niej samej. Posiadanie tej prawdy stanowi bowiem jedyną wartość istnienia dla człowieka.
Narodzinom filozofii w Grecji sprzyjało wiele czynników. Przede wszystkim charakter polis zmuszał obywateli do angażowania się w działalność publiczną. w dyskusjach n Aten temat codziennych problemów, którymi żyło miasto, ścierały się różne poglądy i pomysły. Nie bez znaczenia był brak silnej grupy kapłańskiej, która narzucałaby rozwiązania zgodne z wymogami religii. Filozofia narodziła się w momencie, gdy człowiek przestał tłumaczyć zjawiska otaczającego świata za pomocą mitologii. Pierwszy okres działalności filozofii określa się mianem filozofii przyrody lub jońskiej. Filozofów jońskich najbardziej interesowały pytania o podstawę i praprzyczynę świata, byt, prawdę i istotę poznania. Badali także naturę człowieka i jego doświadczenia. w różny sposób rozwiązywali problem praprzyczyny świata. Według Malesa świat powstał z wody, według Anaksymandra – z pramaterii wiecznej i nieokreślonej (apeiron). Anaksymenes za praprzyczynę rzeczywistości uważał powietrze, Heraklit zaś uznał, że jest nią ogień. Demokryt jako pierwszy wprowadził pojęcie atomu jako przyczyny świata. Dla tego filozofa atomy były maleńkimi i niepodzielnymi cząsteczkami, z których składały się wszystkie rzeczy. Również duszę człowieka Demokryt uważał za skupisko kulistych atomów, a wrażenia i uczucia rodziły się na skutek reakcji zachodzących miedzy atomami duszy a atomami obserwowanych przez człowieka rzeczy.
W drugim okresie rozwoju filozofii działali sofiści, którzy przedmiotem swoich dociekań uczynili człowieka. Protagoras- jeden z sofistów- mawiał „ miarą wszystkich rzeczy jest człowiek”. Przedmiotem dociekań sofistów były także wartości. Uwżali, że są one względne, gdyż odpowiadają interesom konkretnego człowieka bądź społeczeństwa. Sofiści byli także pierwszymi płatnymi nauczycielami. w V w. p. n. e. Sokrates, a później Platon (jego uczeń), ogłosili, w przeciwieństwie do sofistów, ze istnieją wartości stałe, takie jak sprawiedliwość i dobro. Sokrates wyodrębnił także „wartości liche”, takie jak: tchórzostwo, mściwość i nienawiść. Dlatego filozofa najważniejszą sprawą w życiu człowieka było poszukiwanie dobra.
Platon do tych rozważań dodał, że istnieją ponad światem hierarchicznie ułożone idee. Najważniejszymi z nich są idee dobra, prawdy i piękna. Ale istnieją także inne idee: społeczeństwa, człowieka i poszczególnych rzeczy. Platon dzielił świat na idealny i zmysłowy, nasz świat. Świat idealny stanowi doskonały prototyp, którego niedoskonałym odwzorowaniem jest świat materialny.
W VI w. p. n. e. działał uczeń Platona, Arystoteles, najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności. Obaj ci filozofowie założyli w Atenach swoje szkoły filozoficzne: Platon w gaju poświęconym greckiemu herosowi Akademosowi (stąd wzięła się nazwa „akademia”), a Arystoteles w ogrodach Likejonu ( stąd nazwa „liceum”). Arystoteles był pierwszym, który próbował uporządkować myślenie nie tylko, co do treści, ale także stosownie do formy (logika formalna). Dokonał podziału nauki na trzy grupy: nauki teoretyczne( metafizyka, fizyka i matematyka), nauki praktyczne (etyka i polityka) oraz nauki wytwórcze(sztuka i retoryka). Zajmując się teorią polityki, wyodrębnił trzy ustroje prawidłowe (monarchię, arystokrację i polituję) i trzy nieprawidłowe ( tyranię, oligarchię i demokrację). Arystoteles pozostawił wiele praz poświęconych naukom przyrodniczym, zainteresował się nawet kosmologią, próbując dociec prawdziwego obrazu świta. Wywarł przemożny wpływ na dalszy rozwój nauki i filozofii europejskiej.
W okresie hellenistycznym (330-30 r. p. n. e.) rozwinęły się istotne kierunki filozoficzne, takie jak stoicyzm i epikureizm. w Atenach działali także cynicy, przekonani, że szczęśliwym jest tylko ten, kto żyje zgodnie z naturą i ogranicza swe potrzeby do minimum. Najbardziej znanym cynikiem był Diogenes, któremu tradycyjnie przypisuje się zamieszkanie w beczce.
Przez filozofię w czasach starożytnych rozumiano cała wiedzę rozumową. Wszechstronne zainteresowanie światem prowadziło do rozwoju nauki. Filozofowie byli, zatem ludźmi nauki. Najlepszym przykładem jest tu Arystoteles, uprawiający niemal wszystkie dziedziny wiedzy. Filozofowie nie gromadzili wiedzy, jak to miało miejsce we wschodnich cywilizacjach, ale starali się ją porządkować i wykorzystywać.
Literatura i teatr
Podobnie jak w wypadku architektury, malarstwa i rzeźby, również w dziedzinie literatury Grecy zawdzięczają wiele rozwiązań cywilizacjom Bliskiego Wschodu. Około IX w. p. n. e. przejęli od Fenicjan alfabet i przetworzyli go zgodnie z charakterem swojego języka. Dzięki temu spisane zostały poematy epickie wędrownego śpiewaka Homera; „Iliada i Odyseja”, wcześniej przekazywane ustnie. Stały się one podstawą greckiego wychowania. Inne utwory ludowej poezji epickiej, nie zachowały się do naszych czasów.
Drugim wielkim poetą epickim Grecji był Hezjod. w przeciwieństwie do Homera, którego istnienie bywa kwestionowane, Hezjod jest postacią historyczną. Jego najważniejsze dzieło to „Teogonia”, zawierająca opis powstania świata i bogów.
Równolegle z epiką rozwijała się poezja liryczna. Najsławniejszą grecką poetką liryczną była Safona. Pochodziła z Metyleny n wyspie Lesbos, gdzie założyła religijny krąg poświęcony kultowi Afrodyty. Gromadziła w nim dziewczęta, które czciły boginię modlitwami i poezją. Safona pozostawiła wiele pięknych pieśni miłosnych i hymnów, w których subtelnie wyrażała uczucia miłości i przyjaźni.
Wybitnymi przedstawicielami liryki byli także: Solon- ateński prawodawca i poeta zarazem, bajkopisarz Ezop oraz Pindar z Teb, który tworzył pieśni żałobne, hymny na cześć bogów i zwycięzców igrzysk.
Około połowy VI w. p. n. e. wykształcił się trzeci rodzaj literacki: dramat, dzielący się na tragedię i komedię, Początek tym gatunkom dały obchody świąt ku czci Dionizosa. Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzone były n przełomie marca i kwietnia. w trakcie uroczystości chór wykonywał hymn na cześć boga. Był to zalążek tragedii. Początki komedii wiążą się z obchodami Dionizji Małych, czyli Wiejskich, które wypadały na koniec grudnia i początek stycznia. Miały one formę zabawy ludowej związanej ze świętem otwierania naczyń z młodym winem.
W VI w. p. n. e. z chóru uczestniczącego obrzędach wyłonił się przewodnik (koryfeusz), a następnie aktorzy. w tym wieku i w następnym wykrystalizował się dramat i ukształtowała klasyczna budowla teatralna. Na przełom tych dwóch wieków przypada twórczość trzech największych tragików greckich: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. w V w. p. n. e. następuje rozkwit komedii. Najwybitniejszym komediopisarzem greckim, był Arystofanes.
Obchody Wielkich Dionizji przyczyniły się do powstania budowli teatralnych. Początkowo chór występował na ubitej ziemi, wokół ołtarza Dionizosa, z trzech stron obudowanego trybunami dla widzów. Ajschylos zainicjował budowę tak zwanej skene. Był to budynek służący za garderobę dla aktorów, a jego ściany tworzyły tło dla przedstawienia. Najważniejszą częścią teatru była kolista orchestra, na której występowały chóry, otoczona widownią. Później orchestra uległa zmniejszeniu, a widownia na zboczu wzgórza uformowała się w amfiteatr z kamiennymi ławami.
Widowiska teatralne odbywały się dwa razy w roku podczas świąt religijnych. Połączone one były z igrzyskami teatralnymi, które organizowało i finansowało trzech choregów, wyznaczonych przez archonta spośród obywateli miasta. Na kilka dni przed uroczystościami autorzy przygotowywanych dzieł prezentowali chór i aktorów oraz treść sztuki. Aktorami byli mężczyźni, którzy grali także role żeńskie. Występowali w kostiumach o symbolicznym kroju lub kolorze, maskach i butach n koturnie. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka instrumentalna.
Do literatury pięknej Grecy zaliczyli również dziejopisarstwo, czyli histografię, żą jej twórcę uważa się Herodota z Halikarnasu.
Teatr w Delfach
Źródło: <http://www.zpk.agh.edu.pl/bmpc.htm>
Igrzyska
Wobec tego, że w życiu Greków ogromną rolę odgrywała religie, kult bogów i herosów oraz forma zewnętrzna kultu przyjmująca postać różnych obrzędów i uroczystości, a z drogiej strony typowym przejawem ich życie była agonistyka- współzawodnictwo- organizowano w wielu miejscowościach ku czci bogów igrzyska- zawody, mające wykazać już to sprawność fizyczna obywateli, już to ich osiągnięcia intelektualne i artystyczne. Jedne z nich zachowały charakter lokalny, zamknięty, inne stały się uroczystościami ogólnogreckimi.
Wspólną cecha igrzysk było niedopuszczenie do zawodów- zgodnie z zasadami ustroju- cudzoziemców, ludności podbitej i niewolników. Jednak należy sobie zdać sprawę z faktu, ze i nie każdy obywatel wolny mógł stawać do tych zawodów, uczestniczenie w igrzyskach wymagało bowiem wiele wolnego czasu i dużo wkładu pieniędzy. Zarówno przygotowanie się pod kierunkiem doświadczonego trenera, jak i podróż, odpowiednie wystąpienie oraz pobyt kilkumiesięczny na terenie igrzysk pociągał za sobą wiele wydatków, poza tym ludzie zarabiający na utrzymanie nie mogli pozwolić sobie na dłuższą przerwę w pracy i na rezygnowanie z zarobków. Tak więc igrzyska miały charakter wyraźnie arystokracyjny.
Największy rozgłos osiągnęły igrzysk olimpijskie, zanotowane po raz pierwszy w związku rzekomym zwycięstwem niejakiego Koroibosa pod datą przypadającą według naszych obliczeń na rok 776 p. n. e. Igrzyska te odbywały się w miejscowości Olimpia w Elidzie, a prawo kierowanie uroczystościami było poprzez wieki powodem ciągłych konfliktów i zatargów pomiędzy miastami Pizą i Elidą. Zależnie od stosunków politycznych raz jedno miasto, raz drugie zdobywało ten przywilej, agonothesia. Ostatecznie w IV wieku p. n. e. prawo agonothesii wywalczyła sobie Elida i utrzymała się w tej roli do 393 n. e., kiedy to cesarz Teodozjusz zniósł igrzyska, uważając ją za przeżytek pogański. Nie znamy natomiast daty, kiedy wprowadzono olimpijski „ pokój boży”, ekecheiria. Postanowienia związane z ekecheirią zostały wyryte na brązowym dysku, który przechowywano w świątyni Hery, pierwszej budowli sakralnej n terenie zawodów. Olimpia sama była miejscem kultu Zeusa; ku jego czci odbywały się tam uroczystości i składano ofiary na poświeconym ołtarzu, jednak świątynie Zeusa wzniesiono dopiero w V wieki p. n. e., po wojnach perskich. Święty okrąg, o powierzchni ok.3,5 ha, był otoczony najpierw ogrodzeniem, od IV wieku p. n. e. – murem i wypełniony był przybytkami bogów, terenami sportowymi i budowlami koniecznymi dla zapewnienie uczestnikom wygód i warunków odpowiednich do przygotowanie się do zawodów.
Igrzyska olimpijski odbywały się co cztery lata. i kilka miesięcy przed rozpoczęciem igrzysk zawiadamiano za pośrednikiem posłów o terminie igrzysk oraz ogłaszano „pokój boży”. Prawdopodobnie okres ekecheirii trwał dwa miesiące, gdyż obejmował nie tylko dni samych igrzysk, lecz także czas potrzebny na odbycie podróży. Przed rozpoczęciem zawodów zawodnicy, ich bracia i ojcowie, trenerzy i sędziowie sportowi składali przysięgę przed posągiem Zeusa, że będą przestrzegać regulaminu zawodów; zawodnicy ponadto zapewniali, ze trenowali w ciągu ostatnich dziesięciu miesięcy, a sędziwie- ze będą sprawiedliwie wydawać opinie, nie dopuszczając przekupstwa.
W pierwszym dniu uroczystości składano ofiary Zeusowi. w początkach w programie zawodów był tylko bieg na dystansie jednego stadionu (=192,27 m). Dopiero od r. 724 p. n. e. zaczęto dodawać inne konkurencje:
Religia i bogowie greccy
Zanim narodziła się mitologia, będąca zbiorem opowieści o bogach i bohaterach, Grecy oddawali cześć siłom przyrody. Czcią otaczano drzewa, kamienie, groty i jaskinie, zwierzęta. Na przykład na Krecie rozpowszechniony był kult byka, w Tesalii- mrówki, a w Delfach- wilka. Bogom początkowo nadawano cechy zwierzęce. Powszechnie wierzono w demony. Bardzo ważny dla starożytnych Greków był kult zmarłych. Wierzono, że tylko liczne dary, uczta a cześć zmarłego mogą zapobiec jego powrotowi na ziemię pod postacią upiora.
Dzięki poezji epickiej znamy wyobrażenia greckich bóstw i ich późniejsze przemiany. Homer i Hezjod przedstawili cały panteon bogów olimpijskich. Bogowie ci, podobni do ludzi pod względem swych przywar, obdarzeni byli nieśmiertelnością, wieczną młodością i urodą. Ale niektóre bóstwa miały nadal cechy zwierzęce, jak na przykład koźlonogi i rogaty Pan- bóg lasów, pasterzy i ich stad, satyrowie oraz centaury. Zazwyczaj też zwierzę, które najpierw wyobrażało boga, z czasem stawało się jego towarzyszem, na przykład Atena występowała z sową.
Hezjod uporządkował tradycyjne wierzenia ludowe i nadał im nowe znaczenie. w „Teogonii” zawarł opis świata wyłaniającego się z chaosu i ukazał między innymi pierwszą parę bogów: Uranowa- Niebo i Gaję- Ziemię. Hezjod przekazał również wiele mitów, wśród nich te o powstaniu człowieka- o Prometeuszu i puszce Pandory.
Od czasów archaicznych w Grecji rozwijał się także prąd religijny zwany orfizmem. Założycielem miał być mityczny muzyk Orfeusz. w wierzeniach orfików najważniejszą rolę odgrywał Zeus- bóg będący źródłem wszystkiego, co żyje i istnieje.
W Grecji nie istniał oddzielny i uprzywilejowany stan kapłański. w najwcześniejszym okresie ojciec rodziny był jednocześnie kapłanem sprawującym domowe kulty. Później kapłanem, sprawującym obrzędy, mógł być każdy ze zwykłych obywateli, zarówno mężczyzna, jak i kobieta. Kapłani stali też na straży świątyń, ale nie zajmowali się nauczaniem ludzi.
Najważniejszą częścią obrzędów religijnych była ofiara. Składano w niej zwierzęta, zboże, owoce i wino. Bogu przeznaczono tłuszcz, skórę i kości zwierzęcia, a pozostałe części zjadano w trakcie uczty. Codzienną ofiarą była libacja, czyli odlanie kilku kropli wina dla boga w czasie uczty. Niekiedy składano ofiary z ludzi, ale z czasem zastąpiono je ofiarami ze zwierząt. Częściom kultu były także igrzyska i procesje.
Istotną rolę w życiu religijnym Greków odgrywały wyrocznie i wróżby. Rozmaite znaki: uderzenia piorunów, lot ptaków, układ wnętrzności zwierząt składanych w ofierze, sny miały objawić wolę boską. Najsłynniejsza grecka wyrocznia znajdowała się w Delfach.
Podstawowym miejscem kultu religijnego były świątynie poświęcone różnym bogom. Każde miasto posiadało swojego boskiego patrona. Grecy oddawali cześć bogom także w grotach , świętych gajach i przy źródłach. Ważnym elementem kultu była misteria. Najsłynniejsze odbywały się w Eleusis w Attyce i były poświęcone bogini Demeter i Korze. w miarę jak Grecy kolonizowali nowe obszary, przejmowali i dostosowywali do swoich wierzeń zastane na nich kultury. Tak stało się na przykład z kultem egipskiej bogini Izydy. w okresie hellenistycznym zapoczątkowany został także boski kult władcy.
Sztuka
Arystokratyczna twórczość Greków była podziwiana w starożytnym świecie. w odróżnieniu od Egipcjan, którzy opierali się n wypracowanym przez wieki schemacie, artyści greccy wprowadzili do swojej twórczości wiele udoskonaleń i nowatorskich pomysłów. Jednak sztuka grecka w okresie archaicznym początkowo nie odbiegała zbytnio od utartych schematów. Dzieła były surowe i proste. Ceramikę, wyrabianą w różnych kształtach i rozmiarach, zdobiono prostymi wzorami geometrycznymi. z czasem dekoracje stały się bogatsze, zaczęto przedstawiać na nich różnego rodzaju sceny: rodzajowe, mitologiczne, nawiązujące do dzieł Homera i wojenne. Ze względu na kolorystykę wyróżnia się dwa style: czarnofigurowy i czerwonofigurowy.
Najważniejszymi budowlami, służącymi celom sakralnym, były świątynie. Początkowo wznoszono je przeważnie drewna. Dopiero około VII- VI w. p. n. e. architekci zaczęli wykorzystywać kamień. Wykształciły się dwa style: dorycki i joński.
Świątynie otoczone kolumnadą wznoszono zazwyczaj na planie prostokąta. Budowano wiele typów świątyń, różniących się liczbą i rozmieszczeniem kolumn. Jako ozdoby służyły płaskorzeźby przedstawiające historię bóstwa lub bohatera związanego z danym miejscem.
Niezależnie od architektury rozwijała się rzeźba. Artyści studiowali budowę człowieka, poznawali proporcję jego ciała i przenosili te obserwacje na swoje dzieła. Najważniejszym tematem greckich rzeźb był przedstawiony nago młody mężczyzna- kuros. Wizerunki te są świadectwem dominującej roli mężczyzny w greckim społeczeństwie. Tworzono także posągi młodych dziewcząt-kor, przystrojonych w fałdziste szaty. Większość greckich rzeźb była pokryta kolorową polichromią. Rzeźbiarze greccy wykonywali swoje prace nie tylko w marmurze, ale również w brązie i kości słoniowej. Mimo dużego kunsztu i talentu rzeźbiarze czy malarze nie zaliczali się do elity społecznej. Uchodzili oni za zwykłych rzemieślników, zarabiających twórczością na życie.
W okresie klasycznym (V-VI w. p. n. e.) ośrodkiem sztuki stały się Ateny. Po odparciu inwazji perskiej, za rządów Peryklesa, sztuka grecka znalazła się u szczytu rozwoju. Wykorzystując fundusze Ateńskiego Związku Morskiego. Perykles zlecił odbudowę zniszczonych przez Persów świątyń na Akropolu ateńskim. w 447 r. p. n. e. rozpoczęto wznoszenie Partenonu- świątyni poświęconej Atenie, opiekunce miasta. Architekci- Iktinos i Kallikrates zaprojektowali Partenon jako świątynię dorycką. Do budowy wykorzystano bloki marmuru układane bez zaprawy. Dzięki talentowi i doświadczeniu budowniczych oraz dokładnym obliczeniom (w rozwiązaniach architektonicznych wykorzystano złudzenie optyczne, np. lekkie nachylenie kolumn ku środkowi budowli dające wrażenie lekkości), sanktuarium to uchodzi za wzór doskonałości i piękna.
Partenon
Źródło: <http://strony.aster.pl/stolice/ateny.htm>
Wykonanie rzeźb i nadzór nad dekoracją Partenonu Perykles powierzył Fidiaszowi. Do jego najsłynniejszych rzeźb zalicza się posąg Pallas Ateny, wykonany do sanktuarium w Partenonie i posąg Zeusa Olimpijskiego, zaliczany do siedmiu cudów świta. Oba posągi wykonane były w technice chryzelefantyny- czyli pokryte złotem i kością słoniową. Posąg Ateny liczy . wysokości , jej zbroja i szata zrobione były ze złota, skóra- z kości słoniowej, a oczy- ze szlachetnych kamieni. Fidiasz wykonał także posąg Ateny Promachos (Walczącej w Pierwszym Szeregu), który znajdował się na zewnątrz Partenonu.
Na Akropolu wzniesiono również budynek tworzący wielką bramę- Propyleje, przez którą wierni wchodzili n teren sanktuarium. Przy Propylejach, na bastionie wzgórza umiejscowiono niewielką świątynię poświęconą Nike- bogini zwycięstwa. w końcu V w. p. n. e. powstał Erechtejon, świątynia ku czci Ateny Polias (Opiekunki Miasta), Posejdonowi oraz mitycznemu królowi Aten Erechteuszowi. Erechtejon został zbudowany w stylu jońskim, a jeden jego portyków ozdobiono posągami dziewcząt kariatyd, które spełniały funkcję kolumn.
W okresie Klasycznym dokonała się znacząca ewolucja rzeźby greckiej. Oprócz wizerunków bogów, przedstawianych w statycznych, poważnych pozach, pojawiły się rzeźby niezwiązane z tematyką sakralną. Były dziełami sztuki przedstawiającymi po prostu piękno ludzkiego ciała. Artyści rozwinęli umiejętności obrazowania emocji i przedstawiania ciała ludzkiego w ruchu. Przykładem Mozę być „Dyskobol” rzeźbiarza Myrona. Innymi znanymi twórcami byli: Praksyteles, Lizyp i Poliklet, który opracował wzorzec proporcji ciała ludzkiego.
Propyleje
Zbudowano je w latach 437-432 p.n.e. przez Mnesiklesa, po ukończeniu budowy Partenonu. Propyleje ateńskie stanowią (mimo surowości w wystroju) jedno z najgenialniejszych rozwiązań architektonicznych. Za budulec posłużył marmur pentelikoński (z góry Pentelikon, na północny wschód od miasta) z powodu wojen peloponeskich nigdy nie zostały ukończone (jest to budowla dorycka, zrealizowano jedynie fasadę o 5 przejściach i wewnętrzną kolumnadę jońską oraz pinakotekę). Pod względem piękna i architektury Propyleje śmiało konkurują z Partenonem. Ateńczycy, pełni nabożnego lęku i oszołomieni tym, iż tak bogato i kunsztownie wzniesiona budowla miałaby pełnić funkcje wyłącznie świeckie, uznali ją za swój najbardziej prestiżowy pomnik. Pomieszczenia wewnątrz nawet w czasach antycznych spełniały rozmaite funkcje. w Pinakotece, na lewo od głównej sali, wystawiano malowidła Polignotusa (najwybitniejszego greckiego malarza epoki klasycznej), poświęcone bohaterom Homera. Malowidła powstały w połowie V wieku p.n.e. w sześćset lat później, za czasów rzymskich, opisywał je w swym "Przewodniku po Helladzie" grecki geograf i podróżnik Pauzaniasz. Wedle projektu Mnesiklesa podobne pomieszczenie miało się znajdować w prawym skrzydle, kiedy jednak okazało się, że naruszono by w ten sposób ziemię poświęconą Bogini Zwycięstwa, zamiast tego powstał przedsionek jej świątyni– Świątyni Ateny Nike.
Partenon
Partenon to słynna świątynia Ateny Partenos ("dziewicy"), znajduje się na skalistym wzgórzu na Akropolis, wzniesiona w latach 447-432 p.n.e. z inicjatywy Peryklesa przez Iktinosa i Kallikratesa na miejscu dwóch starszych świątyń: Hekatompedonu z ok. 570-550 p.n.e. i nie dokończonego tzw. Starszego Partenonu z ok. 488-480 p.n.e., zburzonego przez Persów. Elementy rzeźbiarskie opracował Fidiasz. Partenon zbudowano z białego marmuru na trzystopniowej podbudowie (stylobacie) w typie doryckiego peripterosu1 (8 na 17 kolumn) z płytkim pronaosem i opistodomosem o 6 kolumnach in antis, jednakże nie oparł się on zniszczeniom i grabieży. Łączy w sobie porządek dorycki z elementami jońskimi. Wymiary świątyni wynosiły na . Wnętrze dzieliło się na 2 części: trójnawową cellę o długości (stąd nazwa Hekatompedon naos), gdzie przechowywano kultowy posąg Ateny (Atena Partenos dłuta Fidiasza), i Partenon właściwy - salę o 4 jońskich kolumnach, dla dziewcząt w służbie bogini. Wart uwagi jest także sposób rozwiązania problemu krzywizny frontonu (związanej ze złudzeniem optycznym). Aby ją wprowadzić, Iktinos umieścił między stylobatem a fundamentami warstwę bloków, które znajdowały się wyłącznie od strony zachodniej i północnej. Powstała w ten sposób krzywizna (od 6,6 do ) była przenoszona na belkowanie i gzymsy przez kolumny (20 kanelur), które zostały dodatkowo nachylone do wewnątrz, aby zapobiec złudzeniu, iż się pochylają. Ich odchylenie od pionu wynosiło . Ważnym osiągnięciem artystów była jednolita kompozycja bryły, fryzu i posągu. Proces systematycznego niszczenia Partenonu rozpoczął się w V w n.e., kiedy to usunięto z niego niektóre rzeźby, w tym olbrzymi posąg Ateny dłuta Fidiasza, i zamieniono na kościół chrześcijański. Po zajęciu Aten przez Turków (1458) został zamieniony na meczet. w czasie oblężenia Aten przez Wenecjan (1687) eksplozja wewnątrz budynku (przerobionego przez Turków na magazyn prochu) spowodowała ogromne zniszczenia. Na początku XIX wieku większość pozostałych tam jeszcze rzeźb została za zgodą władz tureckich wywieziona do Anglii i sprzedana British Muzeum. Niektóre rzeźby trafiły również do Luwru i do Kopenhagi. Jednak pomimo to Partenon jest dalej budowlą z której widok zapiera dech w piersiach niejednemu turyście.
Świątynia Ateny Nike
Delikatna i pełna wdzięku świątynia Ateny Nike, znana także jako świątynia „Bezskrzydłego Zwycięstwa". Zbudowana w V wieku p.n.e. dla uczczenia greckich zwycięstw nad Persami. Fryz przedstawia sceny z bitew. w tej małej świątyni Ateńczycy składali hołd Atenie bez skrzydeł, tym samym nie mogła ich opuścić. Świątynia stoi na platformie nad urwiskiem wychodzącym na port w Pireusie i Zatokę Sarońską. Według Pauzaniasza to właśnie stąd król Egeusz rzucił się w przepaść ujrzawszy powracające z Krety okręty swego syna Tezeusza. Tezeusz popłynął tam, by rozprawić się z Minotaurem, w drodze powrotnej zapomniał jednakże zmienić czarne żagle na białe, oznaczające sukces wyprawy. Cała świątynia została odbudowana z oryginalnych bloków kamiennych w XIX w. po zniszczeniach, jakich dwieście lat temu dokonali w niej Turcy, którzy zainstalowali tu baterię armat. Na wprost tej niewielkiej świątyni stało niegdyś Sanktuarium Artemidy Braurońskiej z ogromnym Koniem Trojańskim wykonanym z brązu. Przeznaczenie świątyni jest nieznane, ocalały po niej jedynie fragmenty fundamentów. w lepszym stanie zachował się pobliski odcinek murów mykeńskich, wkomponowany w klasyczną budowlę.
Świątynia Ateny Nike
Źródło: <http://strony.aster.pl/stolice/ateny.htm>
Erechtejon
Jest to konstrukcja wystawiona na Akropolu ateńskim. Została wybudowana w latach 421-406 p.n.e. przy północnym stoku wzgórza, w porządku jońskim. Budowla ta składała się z zespołu kilku świątyń i była usytuowana niemal równolegle do Partenonu. Znajdowały się tam dwie celle: Ateny i Posejdona oraz miejsca kultu: Zeusa Hypastosa, Erechteusa, Hefajstosa oraz herosa Butesa, skała ze śladem po trójzębie Posejdona, a także miejsce dawnej wyroczni Ateny. Świątynia miała zróżnicowane fasady, rozmieszczone na kilku poziomach. Wejścia znajdowały się z trzech stron. Od strony północnej znajdowały się schody, od których na dole prowadziła droga wzdłuż muru północnego świątyni. U jego końca znajdował się portyk poprzedzający wejście do głównej celli poświęconej Atenie. Ta część znajdowała się na niższym poziomie niż cella wschodnia. Stąd schody wiodły w górę, w kierunku wejścia od strony południowej, które znajdowało się naprzeciwko Partenonu. Wejście to było ukształtowane jako ganek z sześcioma kariatydami. Od strony fasady zachodniej znajdował się dziedziniec zwany Pandrosejon, ze świętą oliwką Ateny. Jeśli wierzyć legendzie świętą oliwkę podarowała Atena, natomiast sama budowla stanęła w miejscu, w którym za sprawą Posejdona wypłynęła ze skały słona woda. Sama fasada zachodnia została zrekonstruowana według stanu po odbudowie w i w. p.n.e. Na wysokim cokole stały cztery jońskie kolumny. Między nimi znajdują się trzy okna. Erechtejon był zupełnie unikalną budowlą nie tylko pod względem bryły, ale i zdobień, o czym świadczy fryz ukończony w 408-7 r. p.n.e., który wykonano zupełnie nową techniką.
Teatr Dionizosa
Jest to najsłynniejszy teatr grecki, a zarazem jest najstarszą budowlą na południowym zboczu Akropolu. To właśnie tu po raz pierwszy pokazywane były sztuki słynnych dramaturgów (Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, Arystofanesa czy Meandra). w 78 rzędach mogło się pomieścić około 20 000 widzów. Kształt być może wywodzi się od miejsca pierwotnych spotkań koło świątyni Dionizosa w Atenach. Na początku V w. p.n.e. były tu drewniane ławy, a scena była prowizorycznym barakiem, w którym najpierw jeden, później dwóch i więcej aktorów przebierało się w odpowiednie stroje. Stałą częścią teatru był thymele (ołtarz-grób) stojący pośrodku orchestry. Wokół niego występował aktor i chór. Po 460 r. p.n.e. pojawiły się dekoracje malowane. Następna przebudowa miała miejsce w 410-404 r. p.n.e. Jednak dopiero Likurg ok. 330 r. p.n.e. wybudował teatr z kamienia. Najpiękniejszy jest pierwszy rząd, gdzie wstawiono 67 marmurowych, pięknie wykonanych tronów, siadywali tam ważniejsi obywatele (kapłani, przywódcy). Bliżej stoku wzgórza przesunął orchestrę, czyli miejsce, na którym występowali aktorzy i chór. Mur podpierający amfiteatralną widownię wykonano z czworokątnie ociosanych bloków kamienia. Wzdłuż niego, z obu stron, prowadziły paradne wejścia, które jednocześnie oddzielały theatron, obejmujący podkową okrągłą orchestrę, od skene będącej kamienną budowlą. Teatr ozdobiony był portretami słynnych pisarzy. w późniejszym okresie w teatrze tym odbywały się organizowane przez Rzymian walki gladiatorów i słynne bitwy morskie. Wszystkie inne teatry greckie były na nim wzorowane.
Starożytny Rzym
Dwa tysiące lat temu miasto Rzym stało na czele jednego z największych imperiów, jakie widział świat. w przypadających na II wiek n. e czasach świetności rozciągało się ono na przestrzeni , od Szkocji po Morze Czerwone. z bezlitosną konsekwencją Rzymianie wprowadzili swoją zaawansowaną technologię i sposób życia w każdym zakątku Cesarstwa. Obywatele Rzymu mogli podróżować od Deva (Chester) do Damaszku i wciąż czuć się jak u siebie w domu.
Wczesny Rzym i republika
Zgodnie z legendą, Rzym założyli w 753 roku p. n. e. Romulus i Remus, o których mówiono, że zostali wykarmieni przez wilczycę. w VI w. p. n. e. Rzym był już wielkim miastem, rządzonym przez królów etruskich. w 509 r. p. n. e. Rzymianie wypędzili Etrusków i ustanowili republikę, rządzoną nie przez króla , lecz przez zgromadzenie zwane Senatem.
Teoretycznie, wszyscy obywatele Rzymu mogli głosować w wyborach do Senatu oraz służyć armii. Praktyka oddała rzeczywistą władzę w ręce grupy patrycjuszy; plebejusze (zwykli ludzie0 mieli jej bardzo niewiele. Niewolnicy nie posiadali żadnych praw.
Przez kilka następnych stuleci Rzym rozszerzył swą władzę na całą Italię, stosując obok brutalnej siły metodę przymierzy. w roku 264 p. n. e. stanął w obliczu konfliktu z Kartaginą, północno-afrykańskim miastem, które dominowało nad zachodnią częścią Morza Śródziemnomorskiego. Po zaciętych walkach, zwanych wojnami punickimi, Rzym w 146 r. p. n. e. ostatecznie zniszczył potęgę Kartaginy. Koszta były jednak olbrzymie.
Wysiłki plebejuszy, zmierzające do uzyskania szerszego wpływu na władzę oraz zdeterminowana obrona przywilejów przez patrycjuszy były źródłem nieustannych konfliktów.
Napięcia wzrosły po zakończeniu wojen punickich, gdy tysiące ludzi pozostało bez zajęcia. Wielu z nich zaciągnęło się do armii, pozostając bardziej wiernymi jej dowódcom niż senatorowi. w 60 r. p. n. e. dwóch popularnych wodzów, Pompejusz i Juliusz Cezar, zagarnęło władzę w Rzymie przy pomocy armii.
Po pokonaniu Pompejusza Cezar stał się jedynowładcą. w 44 r. p.n. e. został on zamordowany przez Brutusa, który pragnął przywrócić republikę- a miejsce Cezara zajął jednak inny dowódca, Oktawian. Oktawian skazał Brutusa na śmierć i wzmocnił swą władzę do tego stopnia, ze w 27 r. p. n. e. mógł ogłosić się cesarzem i przyjąć imię Augusta.
Cesarstwo rzymskie i jego upadek
Przez 200 lat władcy Rzymu sprawowali władzę nad imperium tak wielkim i bezpiecznym, że jego obywatele mogli mówić o Pax Romana ( pokoju rzymskim). Nad każdą z prowincji władzę sprawował rzymski namiestnik, przy pomocy legionów. Powstały wszędzie dobre drogi, a setki miast wzniesionych w owych czasach nosi rzymski charakter: siatka krzyżujących się pod kątem prostym ulic, akwedukty, dostarczające wodę do domów, forum- miejsce spotkań obywateli, stadion gdzie urządzano zawody sportowe i komfortowe domy mieszkańców- wille. w samym Rzymie obywatele wiedli luksusowe życie w greckim stylu; Wergiliusz i Owidiusz pisał klasyczne poematy, a nowe wielkie budowle świadczyły o bogactwie miasta i talentach jego mieszkańców. Zmagania polityczne wewnątrz państwa i wzdłuż jego granic powoli podkopywały jednak Rzym. w 410 r. n. e. europejskie plemię Wizygotów najechało Italię i splądrowało Rzym.
Ważne daty historyczne starożytnego Rzymu
Lata Opis
Około1100 Epoka wędrówek i najazdów
Około 800 Homer pisze swe wielkie poematy; rozsnuwa się mrok dziejów
776 p. n. e Pierwsze Igrzyska Olimpijskie, rozegrane pomiędzy atletami greckimi.
508 p. n. e Początek demokracji ateńskiej.
490 p. n. e Bitwa pod Maratonem.
438 p. n. e Budowa Partenonu
393 n. e Koniec Igrzysk Olimpijskich; ich idea ożyła dopiero w 1896 r. n. e
338 n. e Grecja podbita przez Macedończyków.
Źródło: Farndon John. Szkolna Encyklopedia, s. 121.
Wiele jest pięknych szlaków wycieczkowych, którymi można spacerować i podziwiać zabytki starożytnego Rzymu. Jak mawiali filozofowie rzymscy – „wszystkie drogi prowadzą do Rzymu”. Ale wśród tych dróg są i takie, które prowadzą nas po najważniejszych, z punktu historii, ścieżkach, po których przed nami spacerowali nie tylko zwykli ludzi, ale także starożytni władcy Rzymu i koronowane głowy współczesnego świata. Nie sposób wyobrazić sobie podróży po Rzymie, bez zwiedzenia Wzgórza Kapitolińskiego, Fori Imperiali z forum Trojana, Koloseum, Forum Romanum czy Palatyn – miejsc charakterystycznych dla Wiecznego Miasta, w których do dziś unosi się duch starożytnych.
Architektura i sztuka
W VII i VI w. p. n. e. wzdłuż wybrzeży Półwyspu Apenińskiego rozciągał się łańcuch kolonii greckich. Nastąpił wówczas nie tylko rozkwit kontaktów handlowych, ale też przenikanie na półwysep kultury helleńskiej. Początki architektury i sztuki rzymskiej kształtowały się też pod wpływem Etrusków, zamieszkujących środkową i północną część Półwyspu. Mino wpływów greckich sztuka etruska zachowała oryginalny charakter. Słynna „Wilczyca Kapitolińska”, będąca symbolem Rzymu, jest rzeźbą etruską VI w. p. n. e.
Kultura Etrurii wywarła duży wpływ zarówno na rzymską sztukę, jak i prawodawstwo, religię, obrządki i instytucje państwowe. w okresie republiki w sztuce zaczęły dominować wpływy greckie. To podwójne dziedzictwo przekształciło się za panowanie Augusta w niezależną formę kultury
Planując miasta, Rzymianie wzorowali się na miastach etruskich i greckich, z regularną siatką ulic, równoległych do dwóch głównych krzyżujących się arterii. w pobliżu skrzyżowania głównych ulic znajdowało się forum- odpowiednik greckiej agory, centrum życia publicznego. Forum było zamkniętym placem, przy którym wznoszono świątynię Jowisza, kurię i bazylikę. w ten sposób na rynku znajdowały się trzy największe instytucje życia religijnego, administracyjnego i sądownictwa. Oprócz nich na rynku znajdowały się hale targowe, łuki triumfalne i liczne świątynie. Niektóre miasta miały kilka forów. Na przykład w Rzymie oprócz Forum Romanum były jeszcze fora cesarskie, Forum Zoarium (Rynek Bydlęcy), Forum Holitorium (Rynek Warzywny) oraz Forum Piscatorium (Rynek Rybny). Największe było Forum Romanum. w VI w. p. n. e. wzniesiono na nim Kurię (budynek, w którym obradował senat rzymski), świątynię Westy i Dom Westalek, oraz siedzibę największego kapłana. Znajdowało się tu archiwum państwowe, wiele świątyń, łuków triumfalnych oraz posągów bogów i zasłużonych Rzymian. Forum przecinała Via Sacra, czyli droga procesyjna, prowadząca do świątyni Jowisza na Kapitolu.
Na terenie miasta wznoszono Amfiteatry, początkowo drewniane, później kamienne. Najstarszy zachowany amfiteatr znajduje się w Pompejach. Jednak Najbardziej znanym rzymskim amfiteatrem jest Koloseum, wzniesione przez cesarzy z dynastii Flawiuszów. Budowle te stanowiły miejsce walk gladiatorów albo też widowisk przedstawiających bitwę morską.
Budownictwo miejskie obejmowało także teatry, stadiony, termy i wille. Wille, budowane także na terenach podmiejskich, lokowano pośród ogrodów, w których oprócz rzeźb i fontann były też pawilony i gimnazjony. Wzrost liczby ludności w miastach spowodował, ze zaczęto tu również budował wielopiętrowe kamienice czynszowe (insulae).
Ważnym miejscem, w którym toczyło się życie miasta, były termy. Można w nich było nie tylko zażywać kąpieli ziemnych, ciepłych i gorących, ale też słuchać muzyki, deklamacji poetów, oglądać występy akrobatów i atletów, a także zjeść posiłki u wykonywać ćwiczenia fizyczne.
Architektura Rzymian miała być wyrazem potęgi i panowania Imperium. Jej charakterystycznym elementem są łuki, oraz- dzięki opanowaniu techniki budowy kopuł- duże pomieszczenia wznoszone bez podpór wewnętrznych. Przykładem takiego wnętrza przykrytego ogromną kopułą jest rzymski Panteon- świątynia poświęcona wszystkim bogom. Wznoszenie tak dużych budowli możliwe było dzięki zastosowaniu cementu, wyrabianego z wapna, tłucznia, wody i ziemi wulkanicznej.
Demonstracją potęgi, możliwości administracyjnych i technicznych było dla Rzymian wznoszenie akweduktów i mostów oraz budowanie dróg. Najstarszy rzymski akwedukt podziemny doprowadzał wodę do miasta z gór odległych o . Najbardziej jednak charakterystycznym elementem akweduktów były arkady, dzięki którym przerzucano wodociąg nad dolinami i innymi nierównościami terenu. Najlepiej zachowanymi akweduktami są Pont du Gard we Francji oraz drugi około hiszpańskiego miasta Tattagona. Rzymianie przerzucali też przez rzeki mosty na arkadowych przęsłach. Drogi miały dla nich znaczenie strategiczne, dlatego w miarę możliwości wytyczali je w linii prostej. Cały Półwysep Apeniński był pokryty siecią dróg, ale budowano je także w prowincjach. Miały trojakie przeznaczenie, umożliwiając szybkie przemieszczanie wojsk, transport towarów oraz funkcjonowanie poczty i komunikacji prywatnej. Były brukowane i wypukłe, dzięki czemu woda spływała z nich na pobocze. Wzdłuż dróg umieszczono kamienne milowe i specjalne stopnie ułatwiające wsiadanie na konia. Niektóre rzymskie drogi i mosty istnieją i służą do dziś.
Etruskowie i hellenistyczne wzory dostarczały Rzymianom inspiracji w sztuce rzeźbiarskiej i malarstwie. Szczególnie dobrze rozwinęła się rzeźba portretowa. Było to związane ze zwyczajem sporządzania wizerunku osoby zmarłej, umieszczanego następnie na sarkofagu. Wykonywano także woskowe maski, niesione w kondukcie pogrzebowym. Rzeźbiono zwykle w kamieniu, popularne były też odlewy w brązie. Sztukę odlewniczą Rzymianie przejęli od Greków. Skopiowali też wiele greckich rzeźb na użytek swych kolekcji dzieł sztuki. Dzięki tym kopiom znane są do dziś zaginione lub zniszczone greckie dzieła. Tworzono posągi zasłużonych rzymskich cesarzy, wodzów, kapłanów, męskie i kobiece akty, a także ogromną ilość rzeźb przedstawiających bóstwa i herosów. Reliefami upamiętniającymi zwycięskie kampanie wojenne i bitwy ozdabiano łuki triumfalne i kolumny.
Znacznie słabiej znane jest malarstwo rzymskie. Najlepsze przykłady malowideł ściennych zachowały się w Pompejach i Herkulanum- miastach zniszczonych przez wybuch Wezuwiusza w 79 r. n. e. Treść zachowanych fresków stanowią sceny mitologiczne, historyczne, obyczajowe i krajobrazowe. Jeden ze schematów kompozycyjnych malarstwa pompejskiego, zawierając elementy architektury, stwarzał iluzje głębi przestrzennej (np. „otwarte okna” z widokiem na ogród). z Pompejów znane są także bardzo realistyczne portrety.
Dobrze rozwinięte było rzemiosło artystyczne. Wytwarzano charakterystyczną ceramikę, nazywaną terra sigillata, której nazwa pochodziła od gliny, z jakiej ją wypalano. Na bardzo wysokim poziomie stała rzymska gliptyka, czyli obróbka kamieni szlachetnych. Rzymianie znali także sztukę wytwarzania wyrobów ze szkła. w zdobnictwie pomieszczeń stosowali mozaiki, wykonywane z sześciennych kostek kamiennych, terakotowych lub szklanych. Mozaikami chętnie dekorowano podłogi i ściany domów, willi, świątyń, term, sklepów i warsztatów.
Prawo i ustawodawstwo rzymskie
Prawodawstwo jest jednym z najtrwalszych osiągnięć cywilizacji rzymskiej. Początkowo sądownictwo funkcjonowało na podstawie wielu nieuporządkowanych ustaw, opartych na prawie zwyczajowym przejętym od przodków. Już w czasach królestwa rozróżniano prawo publiczne i prywatne. Nastąpił podział praw i obowiązków wobec bóstw, króla i państwa, czyli władzy boskiej i świeckiej. Ten podział stał się podstawą rzymskiego ustawodawstwa, które stworzyło podwaliny prawa europejskiego.
Pierwszą pisaną kodyfikacją prawa rzymskiego było „Prawo XII tablic”, powstałe w pierwszej połowie V w. p. n. e. Wykryto je na 12 brązowych tablicach i ustawiono na Forum Romanum. Obejmowało normy prawa cywilnego, państwowego, karnego i sakralnego, a także opis procedury sądowej. Szczególnie ostre kary przewidywano za naruszenie własności, na przykład za podpalenie domu lub stogu zboża groziła kara chłosty i spalenie żywcem, a za kradzież w nocy- kara śmierci. Prawo utrzymywało dominującą rolę ojca w rodzinie, mógł on nawet sprzedać w niewolę swego syna. Regulowało także obyczaje związane z kultem religijnym, pochówkiem zmarłych, zabraniając chowanie zmarłych i palenia zwłok w obrębie miasta, ograniczając wystawność przyjęcia po pogrzebie i zakazując wkładania do grobów przedmiotów ze złota.
Spiżowe tablice zostały zniszczone w 390 r. p. n. e. w czasie pożaru, jednak „Prawo XII tablic” przetrwało do naszych w pismach komentatorów i jest nie tylko zabytkiem prawniczym, ale również pamiątką rzymskiej prozy. Rzymskie sentencje prawnicze, jak ta, która mówi, iż prawo nie dział wstecz, albo zasada, zgodnie z którą należy wysłuchać obu stron, przeszły do współczesnej praktyki sądowej. Prawie 1000 lat od kodyfikacji XII tablic, w VI w. n. e. powstał drugi zbiór, nazwany Kodeksem Justyniana, w którym obowiązywało nadal ustawodawstwo rzymskie w połączeniu z nowymi regulacjami, wprowadzonymi przez cesarza Justyniana.
Religia rzymska
Pierwotna religia Rzymian nie miała wiele wspólnego z antropomorficznymi mitami Greków czy głęboką wiarą ludów Wschodu. Religię rzymską w pierwotnej postaci cechowały konkretność, praktyczność i nieosobowość. Każda czynność miała swoje bóstwo, czasem kilka. Najważniejsze były bóstwa rolnicze, Many (duchy przodków), Lary (bóstwa opiekunowie chaty), Penaty (bóstwa spiżarni). Rzymianie wierzyli też, że w każdym człowieku żyje element boski, jego Geniusz. Tym bezosobowym bóstwom początkowo nie stawiano świątyń ani posągów - w domach stawiano, co najwyżej ołtarze, gdzie składano bóstwom ofiary.
Wpływ religii Etrusków i Greków na kształtowanie się wierzeń rzymskich był bardzo duży. Na Kapitolu zaczęto czcić trójcę bóstw na wzór etruski: Jowisza, Junonę i Minerwę. Zaczęto wznosić świątynię, w tym najsłynniejszą - Jowisza Kapitolińskiego. Rozpowszechnił się również kult Marsa jako boga wojny. Ogólnopaństwowe znaczenie uzyskała Westa, strażniczka domowego ogniska. Jej (państwowego) ogniska strzegło 6 westalek, którymi mogły zostać tylko dziewczęta z najzamożniejszych rodów. Bóstwem rzymskim nie mającym odpowiednika w innych religiach był Janus - bóg początków i przejść. w czasie wojny otwierano bramy świątyni Janusa, zamykano je w czasach pokoju.
Zestawienie bogów greckich z rzymskimi
Bóg grecki Bóg rzymski Atrybut Dziedzina, którą się opiekuje
Zeus Jowisz pioruny ojciec bogów, ludzi, światła i nieba
Ares Mars wilki, miecz bóg wojny
Hermes Merkury kalceusz posłaniec, bóg pasterzy, kupców, podróżnych, złodziei
Posejdon Neptun trójząb bóg morza, władca wysp i portów
Hefajstos Wulkan ogień, młot, kowadło pan kowali i złotników
Hera Junona owoc granatu, paw bogini małżeństwa
Demeter Cerea/Ceres kłosy, maki, narcyz bogini urodzaju, rolnictwa, rodziny
Artemida Diana półksiężyc, łania
bogini łowów, polowań, lasów, zwierzyny
Atena Minewra włócznia, hełm, egida
bogini mądrości i sztuki wojennej
Hestia Westa modlitwy, przysięgi bogini domowego ogniska
Dionizos Bachus bluszcz, kiść winogrona
bóg wina
Eros Amor mały łuk i strzały bóg miłosci
Apollo Apollo kołczan, łuk,
bóg sztuki
Helios Sol złoty rydwan bóg słońca
Afrodyta Wenus gołąb, róża, mirt
bogini miłości
Hades Pluton cyprys, narcyz, róg obfitości
bóg zmarłych
Źródło: <http://www.starozytnosc.info/bogowie.php>
Religia rzymska miała bardzo rozwinięty rytuał, w czasie obrzędów recytowano ustalone formuły i wykonywano określone gesty - każda pomyłka groziła obrazą bóstwa. Wielką rolę odgrywały wróżby - zwłaszcza z lotu ptaków (auspicia) i wnętrzności zwierząt ofiarnych, towarzyszyły one wszystkim czynnościom urzędowym. Auspicia były organizowane przez kolegium kapłańskie augurów, natomiast ich interpretacja należała do urzędnika posiadającego imperium (najwyższą władzę) - konsula, dyktatora bądź pretora.
Początek chrześcijaństwa
Chrześcijaństwo pojawiło się w jednej z prowincji rzymskich - Palestynie w pierwszym wieku naszej ery. To właśnie tam żył i nauczał Jezus Chrystus. Jego naukę rozpowszechniali apostołowie. Szczególne zasługi na tym polu położył Paweł z Tarsu. Dzięki niemu religia chrześcijańska nabrała bardziej ponadnarodowego charakteru. Na przełomie II i III w. n. e. luźno z sobą dotychczas współpracujące gminy chrześcijańskie połączyły się w jeden Kościół katolicki, z siedzibą w Rzymie. Od czasów swego powstania chrześcijanie podlegali prześladowaniom. Położył im kres edykt mediolański wydany przez Konstantyna Wielkiego oraz Licyniusza w 313 r. n. e. Wprowadził on swobodę wyznań oraz praktyk religijnych. Sytuacja chrześcijan polepszała się bardzo szybko, ponieważ już w 380 r. n. e. cesarz Teodozjusz uznał chrześcijaństwo za religię panującą w Cesarstwie Rzymskim. Przyczyniło się to do wzrostu jego popularności, lecz także do napływu w szeregi wyznawców wielu karierowiczów upatrujących w przyłączeniu się do najsilniejszej religii szansę na przyspieszenie własnej kariery.
Religia chrześcijańska kształtowała się pod wpływem surowego prawa monoteistycznego judaizmu oraz dominującej w basenie Morza Śródziemnego kultury grecko-rzymskiej. To przyczyniło się w znacznej mierze do przetrwania znacznej części elementów tej ostatniej kultury i przekazania jej wraz z chrztem do barbarzyńskich ludów, które swymi najazdami położyły kres politycznej dominacji Rzymu. Chrześcijanie wnieśli do kultury wiele nowych ideałów. Dzięki ich nauce wzrosło poszanowanie dla godności życia każdego człowieka. Nawet niewolnik był dzieckiem Boga i należało go traktować po ludzku. To powodowało, że religia chrześcijańska znajdowała początkowo bardzo wielu wyznawców wśród niższych warstw Cesarstwa Rzymskiego. Głoszone przez nią hasła sprawiedliwości chrześcijańscy cesarze, przynajmniej formalnie, starali się wcielać w życie. Wiara chrześcijan musiała nieść za sobą konsekwencje praktyczne - musiała prowadzić do postępowania zgodnego z duchem etyki chrześcijańskiej. Była to nowość wśród panujących wówczas w Rzymie pogańskich religii, które kładły nacisk głównie na spełnianie obowiązków kultowych względem bóstwa. Niektórzy uważają, że chrześcijanie przyczynili się do postępu cywilizacyjnego wyrażającego się w takich sprawach jak: zniesienie niewolnictwa, uznanie kobiet za równe mężczyznom pod względem godności, pośrednio zaś także rozwój kapitalistycznej gospodarki w krajach protestanckich. Wymienić tu należy wiele wybitnych dzieł literatury i sztuki powstałych pod wpływem religijnej inspiracji.
Kalendarz
Rzymski kalendarz pochodził prawdopodobnie od Etrusków. Rok rozpoczynał się 1 marca. w 153 r. p. n. e. początek roku przeniesiono na 1 stycznia, czyli dzień, w którym konsulowie2 obejmowali swój urząd. Pierwotnie liczył następnie 12 miesięcy, mających po 29 lub 31 dni. Istniał także miesiąc dodatkowy, który powtarzał się co 2 lata. Ustalony w ten sposób rok liczył 366 i pół dnia.
W 45 r. p. n. e. Juliusz Cezar powierzył zreformowanie astronomowi Sosigenesowi pochodzącemu z Aleksandrii. Wprawił on zamiast dodatkowego miesiąca w latach przestępnych dodatkowy dzień w miesięcy lutym. Kalendarz juliański zastał w niewielkim stopniu zmieniony przez papieża Grzegorza XIII w 1582 r. i jako kalendarz gregoriański funkcjonuje do dziś. Również nazwy miesięcy w wielu językach europejskich mają rzymski rodowód, na przykład Ianuarius (od boga Janusa), Februarius (od nazwy święta oczyszczenia), Maius ( od imienia bogini Mai).
Literatura
Rzymianie stworzyli bogate piśmiennictwo, które objęło nie tylko dzieła literackie, ale również naukowe. Ich najwybitniejsi autorzy, podobnie jak mistrzowie greccy, uznani zostali później za twórców kultury klasycznej. z dzieł pisarzy rzymskich pochodzi wiele przysłów i znanych powiedzeń (sentencji). Za „złoty wiek” literatury uznano czas panowania Oktawiana. Opiekę nad twórcami roztoczył wtedy przyjaciel i doradca imperatora, Caius Cilnius Mecenas. Jego przydomek stał się określeniem protektorów sztuki i literatury. Dzieła filozoficzne autorów rzymskich miały głównie charakter eklektyczny, czyli łączący różne wcześniej sformułowane poglądy.
Tematyka, a także forma wielu najwybitniejszych utworów rzymskich nawiązywała do wzorów greckich. „Eneida” napisana przez Wergiliusza świadomie rozwijała wątki „Iliady” i „Odysei”. Ten sam autor pisał sielanki odwołujące się do wierszy Teokryta3 . Natomiast wiele utworów Horacego nawiązuje do liryki helleńskiej. Wybitni twórcy kultury rzymskiej mieli róże rodowody. Przykładowo- Seneka pochodził z obszaru dzisiejszej Hiszpanii, a Horacy był synem wyzwoleńca.
Rozrywki
Ważnym miejscem w miastach rzymskich był centralny plac – forum. Tu spotykano się w celach towarzyskich. Natomiast cienia i ochłody (również dzięki fontannom) dostarczały portyki, w których niekiedy mieściły się także biblioteki. Za niewielką opłatą, a później również bezpłatnie, dostępne były termy- służące do kąpieli wodnych i powietrznych oraz ćwiczeń gimnastycznych i gier; w termach odbywały się też odczyty i dyskusje.
Charakterystyczną dla Rzymian formą rozrywki stały się igrzyska z udziałem gladiatorów, a także dzikich zwierząt. Gladiatorzy rekrutowali się głównie spośród niewolników i jeńców. Zachowane relacje wskazują na rozmiary widowisk. Przykładowo- w czasach czterodniowych obchodów z okazji zwycięstwa cesarza Trajana nad Dakami zabito podobno jedenaście tysięcy zwierząt, a podczas otwarcia największego amfiteatru- Koloseum- padło dziewięć tysięcy zwierząt. Dla uświetnienia swoich uroczystości Rzymianie starali się sprowadzić różne rodzaje zwierząt: pantery, lamparty, lwy, słonie, niedźwiedzie, a nawet hipopotamy, krokodyle, żyrafy. Szczególnie widowiskowa formą igrzysk były bitwy morskie z udziałem okrętów. „Ponem et circenes”- „chleba i igrzysk” domagał się lud rzymski.
Panteon
Mianem Panteonu starożytni rzymianie określali poświęconą wszystkim bogom, okrągłą świątynię, wybudowaną na Polu Marsowym w 125 roku n.e. przez Hadriana, na miejscu starszej świątyni ufundowanej w 27 roku p.n.e. przez Agryppę, która uległa zniszczeniu w pożarze w 80 roku. Ze starej świątyni zachował się tylko portyk. Panteon Agryppy miał kształt prostokątny, Hadrian natomiast zbudował świątynie na planie koła. Składała się ona z trzech części: kolumnowego portyku, prostokątnego przedsionka i okrągłej celi z kopułą. w V wieku świątynia uległa uszkodzeniu, podczas najazdu barbarzyńców. w roku 609 cesarz Fokas podarował Panteon papieżowi Bonifacemu IV, który przemianował starożytną świątynię na kościół pw. Santa Maria ad Martyres. w XIV wieku Panteon zmieniono status Panteonu i stał się on fortecą obronną. Odnowiony i przywrócony do dawnej świetności stał się dopiero w okresie renesansu. Pracami kierował wówczas Rafael. w Panteonie pochowani są miedzy innymi: Rafael Santi oraz królowie włoscy Wiktor Emanuel II i Humbert I. Panteon stanowi rotunda o średnicy . Jej wysokość jest dokładnie taka sama jak średnica, a jej proporcje są idealne. Przed wejściem do świątyni znajduje się portyk z kolumnami, ułożonymi w porządku korynckim. Jest ich 16, z czego 8 ustawionych w pierwszym rzędzie. Portyk zwieńczony jest tympanonem, pod którym widniej inskrypcja. Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi . Kopuła Panteonu odlana jest z betonu i posiada centralnie rozmieszczony otwór o średnicy , który jest jedynym źródłem światłą. w środku panteonu znajdują się rzeźby z brązu, kopuła ozdobiona jest kasetonami, a w ścianach znajdują się nisze. Do czasu zbudowania Panteonu największą budową kopułową na świecie był Skarbiec Atreusza w Grecji.
Panteon
Źródło: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Rzym>
Forum Romanum
Forum Romanum było politycznym i ekonomicznym centrum Rzymu w czasie republiki, a w okresie cesarstwa jego rolę ograniczono do centrum życia religijnego. Od VI w. p.n.e. Forum Romanum pełniło rolę placu miejskiego, początkowo o znaczeniu głównie handlowym, z czasem stając się miejscem o ważnym znaczeniu kulturowym i politycznym. Ważność tego miejsca jest podkreślona przez istnienie wielu ważnych budowli związanych z polityką, religią i sądownictwem. Regia była początkowo siedzibą królów, Curia miejscem spotkań senatu, w Comitum i Rostra miał miejsce publiczne spotkania. Do najważniejszych świątyń na terenie Forum należy zaliczyć świątynię Kastora i Polluxa, świątynię Saturna i świątynię Westy. z działalnością handlową i sądowniczą związane są budynki bazylik między innymi Bazylika Aemelia i Bazylika Julia. Najważniejsze budynki i budowle na Forum Romanum to: Cloaca Maxima - kolektor odprowadzający nadmiar wody; Comitium -miejsce zgromadzeń ludowych; Curia - budynek senatu, wzniesiony za czasów Tullisa Hostiliusa; Regia - siedziba królów, zgodnie z legendą wzniesiona za czasów drugiego króla Rzymu Nnuma Pompilisza; świątynie Westy, Janusa, Kastora i Polluxa.
Między IV w. p.n.e. a IV w. n.e. zbudowano na Forum Romanum świątynie: Concordii, Augusta, Cezara, Dioskurów, Wespazjana, Faustyny i Antonina, Romulusa, bazyliki Porcia, Aemilia, Sempronia, Opimia, Julia, Maksencjusza, łuki triumfalne Tyberiusza, Tytusa, Septymiusza Sewera.
Forum Romanum zostało opuszczone pod koniec czwartego wieku. w okresie średniowiecza kilka dawnych świątyń przekształcono w kościoły. Następnie na Forum Romanum mieścił się targ bydła. Niestety marmury ze starożytnych budowli wykorzystywano jako materiał budowlany lub przerabiano na wapno. Dopiero w XIX wieku doceniono to miejsce prowadząc wykopaliska i zabezpieczając resztki dawnego Forum Romanum.
Forum Romanum
Źródło: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Rzym>
Łuki Tryumfalne
Były budowami w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy, stawianej dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia politycznego. Pierwsze łuki tryumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, bowiem Rzymianie przejęli ten zwyczaj od Etrusków. Później podobne budowle wznoszone były także w innych krajach. Zazwyczaj łuki miały charakter budowli trwałych i wiele z ich przetrwało po dzień dzisiejszy, jednakże zdarzało się, że budowano także prowizoryczne konstrukcje dla uczczenia jakiegoś wydarzenia.
Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, a potem nad nim formowano otwór przejazdowy. Łuki wykonywano z kamienia ciosanego w kształcie arkadowym jako jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe konstrukcje. Filary zdobione były półkolumnami lub tez wtopionymi w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach, które miały za zadanie, podkreślać wielkość budowli. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć, której wzniesiono ten łuk.
Do najsłynniejszych łuków tryumfalnych należy Łuk Tytusa, zbudowany między 81-96 rokiem przy Via Sacra, dla uczczenia zwycięstwa Wespazjana i Tytusa w wojnie z żydami i zdobycia Jerozolimy. Łuk ma wysokość , jego szerokość wynosi , a głębokość . Posiada tylko jedną bramę przejazdową. Zbudowany jest z białego marmuru.
Na attyce łuku umieszczona jest inskrypcja, poświęcona Tytusowi i Wespazjanowi. Reliefy wewnętrzne ukazują triumf Tytusa i zdobyte łupy, umieszczone po stronie wschodniej architrawu pokazują procesję podczas triumfu. Na ścianie północnej – są gloryfikacją jego dokonań. Strona wschodnia to relief jednoplanowy, pozostałe wykorzystują ujęcie wieloplanowe. Łuk Tytusa obrazuje ewolucję rzeźby rzymskiej w i wieku. Łuk był zwieńczony posągiem Cesarza.
Łuk Tytusa
Źródło: <http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/twardecki/termin.asp?et=00223>
Koloseum
Nazwą tą określany był Amfiteatr Flawiuszów być może, dlatego, że w pobliżu znajdował się gigantyczny posąg Nerona zwany Kolosem.
Jego budowę rozpoczął w 72 r. Wespazjana ukończył jego syn Tytus, który w 80r., z okazji otwarcia amfiteatru zorganizował trwające 100 dni uroczystości. Koloseum mieściło 50000 widzów, którzy zbierali się tu, by oglądać słynne, często okrutne, lecz może, dlatego właśnie wzbudzające wielki entuzjazm, igrzyska. Przedstawienie składały się z walki gladiatorów (na ogół specjalnie wytrenowanych niewolników), polowań na dzikie zwierzęta (przywożone do Rzymu z odległych krain), bitew morskich i czy naumachii, dla których napełniono arenę wodą. Było to także miejsce męczeństwa pierwszych chrześcijan. Nie trzeba szczególnie podkreślać, za by wznieść podobną budowlę Rzymianie musieli wykorzystywać wszystkie swoje umiejętności techniczne i wykazać nieprawdopodobną pomysłowość. By uchronić publiczność przed deszczem i słońcem wykonano dla Koloseum specjalna płócienna zasłonę, tzw. Velario a do dziś można zobaczyć na murach amfiteatru uchwyty, do których była przymocowana. Amfiteatr oznacza dosłownie podwójny teatr. Koloseum zostało tak właśnie określone, gdyż teatry greckie wznoszone były na planie półokręgu i miały na osi średnicy miejsce dla orkiestry i sceną. Widoczne są jeszcze resztki dawnej czteropiętrowej konstrukcji. N pierwszych trzech kondygnacjach zachowały się arkady, pomiędzy którymi widać półkolumny w stylu jońskim, doryckim i korynckim. Ostatnie piętro, nieco wyższe niż pozostałe, stanowiły lity mur z otworami okiennymi. Obecny swój stan Koloseum zawdzięcza nie tylko niszczącym siłom przyrody i trzęsieniom ziemi, ale również dewastującej działalności człowieka, który nie wahał się zabierać z stąd budulca, marmurów i cennych dekoracji, by wznosić i ozdabiać własne domy.
Koloseum
Źródło: <http://cudaswiata.pl/photos/koloseum03.jpg>
Aby oglądać spektakle, publiczność wchodziła do teatru pod dolnymi arkadami, wewnątrz musiały więc istnieć schody, którymi widzowie docierali do poszczególnych sektorów. Każdy z tych sektorów zarezerwowany był dla określonego stanu: pierwszy dla cesarza i westalek, w ostatnim zasiadał lud. Arena, obecnie pozbawiona podłogi, ukazuje system podziemnych korytarzy, w których znajduje się skomplikowane mechanizmy sceny, pomieszczenie dla gladiatorów i dzikich bestii.
Zakończenie
Tak przedstawia się obraz dwóch wielkich cywilizacji starożytnych. Starożytny Rzym i starożytna Grecja pozostawiły po sobie wielką i zarazem fascynującą historię. Życie tych ludzi pozostawiło po sobie dorobek, m.in. taki jak początek medycyny czy matematyki, który w dzisiejszych czasach jest podstawą rozwiniętych już nauk. Ich kultura w dużej części przetrwała, mając do dziś wpływ na nasze życie.
Dzięki nim dziś podziwiać możemy malownicze obiekty, piękne świątynie. Wierzenia religijne stały się inspiracjom dla wielu artystów. Motywy mityczne pojawiały się w wielu słynnych dziełach literackich kolejnych epok.
Tak wiec można bez wątpliwości powiedzieć ze kultura starożytnych cywilizacji nie obumarła istnieje i istnieć długo jeszcze będzie w życiu codziennym każdego z nas.
Bibliografia
Burda Bogumiła, Halczak Bohdan. Historia1 Od dziejów najdawniejszych do schyłku starożytności. Wyd. 1. Gdynia: Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON, 2003, s.102-113, 141-147. ISBN: 83-7390-120-5.
Farndom John. Szkolna Encyklopedia. Wyd. 4. Warszawa: Wydawnictwo RTW, 1955, s. 118-121. ISBN: 83-85493-68-9.
Historia starożytnej Grecji [online] [dostęp 17 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.starozytna-grecja.info/historia-grecji.html>.
Konsul rzymski [online] [dostęp 1 maja 2008]. Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Konsul_rzymski>.
Kozłowska Zofia, Unger Irena i Piotr, Zając Stanisław. Poznajemy przeszłość do końca XVII wieku. Wyd. 1. Toruń: Stowarzyszenie Oświatowców Polskich , 2003, s. 56-61, 83-89. ISBN: 83-7352-045-7.
Koloseum [online] [dostęp 1 maja 2008] [Dostępny w Internecie: <http://cudaswiata.pl/photos/koloseum03.jpg>.
Kultura antyczna, Łuk triumfalny [online] [dostęp 1 maja 2008]. Dostępny w Internecie: < http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/twardecki/termin.asp?et=00223>.
Matematycy starożytnej Grecji [online] [dostęp w 1 maja 208]. Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Matematycy_staro%C5%BCytnej_Grecji>.
Paligi Cinzia. Rzym i Watykan. Wyd. 1. Nurn – Terni: Wydawnictwo Plurigraf, 1990, s. 41-47.
Peripteros [online] [dostęp 1 maja 2008]. Dostępny w Internecie: <http://213.180.130.202/7239,,,,peripteros,haslo.html>.
Pitagorasa twierdzenie [online[ [dostęp 1 maja 2008]. Dostępny w Internecie: <http://portalwiedzy.onet.pl/5484,,,,pitagorasa_twierdzenie,haslo.html>.
Rzym [online] [dostęp 18 kwiecień]. Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Rzym>.
Stolice Europy zabytki [online] [dostęp: 17 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://strony.aster.pl/stolice/ateny.htm>.
Szczepański, Jan Alfred. Grecja. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1977, s. 85-108.
Teatr w Delfach [online] [dostęp 1 maja 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.zpk.agh.edu.pl/bmpc.htm>.
Teokryt [online] [dostęp 1 maja 2008]. Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Teokryt>.
Spis rysunków
Rys. 1. Teatr w Delfach........................................................................................
Rys. 2. Partenon....................................................................................................
Rys. 3. Świątynia Ateny Nike...............................................................................
Rys. 4. Panteo.....................................................................................................
Rys. 5. Forum Romanum......................................................................................
Rys. 6. Łuk Tytusa................................................................................................
Rys. 7. Koloseum..................................................................................................
Spis tablic
Tabela 1 . Ważne daty historyczne starożytnej Grecji..........................................
Tabela 2 . Ważne daty historyczne starożytnego Rzymu .....................................
Tabela 3 . Zestawienie bogów greckich z rzymskimi............................................
Peripteros - typ dużej greckiej świątyni (zwanej niekiedy perystylem), opartej na planie prostokąta,
w której cellę (naos) otaczała ze wszystkich stron kolumnada.↩
Konsul (łac. consul . l.mn. consules) . w starożytnym Rzymie, w okresie republiki był jednym z dwóch
najwyższych rang. urz_dników wybieranych przez komicja centurialne na roczn. kadencję↩
Teokryt (około 310 p.n.e. . około 250 p.n.e.) . grecki poeta z Syrakuz, uważany za twórcę sielanki.
Przebywał w Aleksandrii na dworze Ptolemeusza II Filadelfosa. Część utworów Teokryta zachowała się
do dzisiejszych czasów; prawdopodobnie nie wszystkie s. autentyczne. Do najważniejszych należa.:
bukoliki, mimy (sceny miejskie), enkomia (panegiryki na cześć m.in. Ptolemeusza), hymn na cześć
Dioskurów, epyllion pt. Mały Herakles, a także różne drobne utwory okolicznościowe. w Rzymie
najsławniejszym naśladowcą. i kontynuatorem poezji Teokryta był Wergiliusz.1↩