67

Starożytna cywilizacja Mezopotamii i pierwsze imperia

(1–2 godz.)

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

Podręcznik, s. 18–25.
Historia. Zestaw foliogramów, fol. 1.5.
Mapa fi zyczna obszarów Bliskiego Wschodu (atlas geografi czny lub mapa ścienna).
Literatura: D. Arnaud, Starożytny Bliski Wschód. Od wprowadzenia pisma do
Aleksandra Wielkiego, Warszawa 1982; Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklo-
pedyczny, red. A. Cotterell, Łódź 1996; K. Łyczkowska, K. Szarzyńska, Mitologia
Mezopotamii, Warszawa 1986; L. Mrozewicz, Historia powszechna. Starożytność,
Poznań 2001; G. Roux, Mezopotamia, Warszawa 1998; M. Składankowa, Mitologia
Iranu, Warszawa 1989; J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności,
Wrocław 1987.

GŁÓWNY CEL LEKCJI

Zrozumienie przez uczniów:

znaczenia trzech rewolucji – metalurgicznej, urbanistycznej i pisma;
ustroju pierwszych państw i imperiów Bliskiego Wschodu;
charakteru władzy w despocji wschodniej.

CELE OPERACYJNE LEKCJI

Po lekcji uczeń:

wyjaśnia pojęcia – „miasto-państwo”, „imperium”, „ustrój teokratyczny” („teo-
kracja”), „satrapia”, „despocja wschodnia” („despotyzm teokratyczny”) [P];
wymienia najważniejsze osiągnięcia ludów Bliskiego Wschodu (metalurgia, mia-
sto, pismo, systemy prawa) [P];
wymienia największe państwa starożytnego Bliskiego Wschodu (babilońskie, egip-
skie, perskie) oraz sytuuje je w czasie i przestrzeni (lokalizuje na mapie) [P];

•
•
•
•

•
•
•

•

•

•

LEKCJA 4

LEKCJA 4

68

odróżnia miasta-państwa od większych organizmów państwowych i imperiów [P];
wyjaśnia doniosłość trzech „rewolucji” – metalurgicznej, urbanistycznej i pisma [P];
wyjaśnia znaczenie stosowania żelaza, prawodawstwa oraz komunikacji dla funk-
cjonowania państw starożytnego Bliskiego Wschodu [R];
wymienia twórców potęgi perskiej [R];
porównuje imperium perskie z wcześniejszymi państwami Bliskiego Wschodu [R].

TOK LEKCJI
Przypomnienie

UCZNIOWIE

przypominają sobie:

osiągnięcia ludzi w epokach paleolitu i neolitu (ze szczególnym uwzględnieniem
rewolucji neolitycznej) oraz przybliżoną datację tych osiągnięć;
różne znaczenia terminu „cywilizacja”.

Wprowadzenie

NAUCZYCIEL

(odwołując się do lekcji wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum) formu-

łuje wspólnie z uczniami defi nicję pojęcia „państwo” (np. „Państwo jest organiza-
cją polityczną, mającą suwerenne władze i określone terytorium. Przynależność do
państwa ma charakter sformalizowany. Państwo jest organizacją przymusową. […]
państwo, by istnieć, musi spełniać trzy warunki: mieć określone terytorium, ludność
i suwerenne władze”

1

).

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że pojęcie „suwerenność” zostało sformułowane w XVI w. (ucz-

niowie zajmą się nim na lekcjach poświęconych historii nowożytnej), nie będzie więc
brane pod uwagę w rozważaniach o państwach starożytnych. Natomiast przy porów-
nywaniu organizmów państwowych starożytności będą uwzględniane trzy aspekty:
charakter i organizacja władzy, zasięg i zróżnicowanie terytorialne, ludność.

UCZNIOWIE

rozrysowują linię chronologiczną, na której zaznaczają początek naszej

ery z prawej strony oraz co najmniej V tysiąclecie p.n.e. z lewej. Następnie w czasie
lekcji będą zaznaczać na linii chronologicznej odpowiednie daty i przedziały cza-
sowe (mimo że uczniowie są już na poziomie ponadgimnazjalnym, zapewne wie-
lu z nich ma problemy z posługiwaniem się takimi określeniami, jak np. „koniec
IV tysiąclecia p.n.e.” czy „przełom III i II tysiąclecia p.n.e.”).

Zagadnienie 1: Od miast-państw Sumeru do imperium perskiego – powstawanie
i rozpad organizmów państwowych starożytnego Bliskiego Wschodu

UCZNIOWIE

wykorzystując informacje z podręcznika (s. 18–24), z pomocą nauczy-

ciela sporządzają tabelę porządkującą chronologię dziejów starożytnego Bliskiego
Wschodu (przykładowe zapisy w tabeli zob. niżej).

NAUCZYCIEL

uzupełnia wiadomo-

ści. Pierwszą kolumnę tabeli (odnoszącą się do historii Mezopotamii i Azji Mniej-
szej) uczniowie wypełniają na bieżącej lekcji, drugą (dotyczącą Egiptu) – będą uzu-
pełniać na lekcji następnej.

1

J. Choińska-Mika, M. Jędrusik, Historia i wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla zasadni-

czych szkół zawodowych, Warszawa 2003, s. 11.

•
•
•

•
•

•

•

69

Ewentualnie

NAUCZYCIEL

może w ramach wprowadzenia do lekcji rozdać uczniom go-

tową tabelę (w formie kserokopii czy wydruku) – wówczas celem pracy uczniów bę-
dzie ćwiczenie umiejętności czytania i analizowania tego rodzaju źródeł informacji.

Chronologia dziejów starożytnego Bliskiego Wschodu

Chronologia dziejów starożytnego Bliskiego Wschodu

Okres

Mezopotamia

Mezopotamia

i Azja Mniejsza

i Azja Mniejsza

Egipt

Egipt

IV tysiąclecie

IV tysiąclecie
p.n.e.

p.n.e.

początek epoki brązu (ok. połowy
IV tysiąclecia)
pierwsze miasta-państwa Sumeru
ze świątynią bóstwa opiekuńczego
jako ośrodkiem władzy (ok. 3,2 tys.
lat p.n.e.)

•

•

początek epoki brązu (ok. połowy
IV tysiąclecia)
początki państw w Dolnym i w Gór-
nym Egipcie
zjednoczenie Górnego i Dolnego
Egiptu (koniec IV tysiąclecia p.n.e.)

•

•

•

III tysiąclecie.

III tysiąclecie.
p.n.e.

p.n.e.

oddzielenie władzy królewskiej
od świątyni (ok. 2,5 tys. lat p.n.e.)
imperium Sargona z Akadu (XXIV w.)

•

•

okres Starego Państwa
(XXVII–XXII w. p.n.e.)

okres Średniego Państwa
(XXII–XVIII w. p.n.e.)

•

•

II tysiąclecie

II tysiąclecie
p.n.e.

p.n.e.

Asyria (tzw. pierwsze państwo asy-
ryjskie, rozkwit w XIX–XVIII w.)
Babilonia na południu Mezopotamii
(rozkwit za panowania Hammura-
biego w XVIII w.)
państwo Mitanni na północy Mezopo-
tamii (XVII–XIV w.; rozkwit w XV w.)
państwo Hetytów w Azji Mniejszej
(XIV–XII w. p.n.e.)

•

•

•

•

najazd i panowanie Hyksosów
(XVIII–XVI w. p.n.e.)

okres Nowego Państwa
(XVI–XI w. p.n.e.)

•

•

przełom II

przełom II
i I tysiąclecia

i I tysiąclecia
p.n.e.

p.n.e.

najazdy Ludów Morza
koniec epoki brązu/początek
epoki żelaza

•
•

najazdy Ludów Morza
koniec epoki brązu/początek
epoki żelaza
III Okres Przejściowy
(1085–656 p.n.e.)

•
•

•

I tysiąclecie

I tysiąclecie
p.n.e.

p.n.e.

Asyria (tzw. państwo nowoasyryj-
skie, szczyt potęgi w VIII–VII w.)

Babilonia (tzw. państwo nowobabi-
lońskie, VII–VI w.)
imperium perskie (VI–IV w.)

podbój Persji przez Aleksandra Wiel-
kiego (lata 334–327)
państwa hellenistyczne (po 323 r.)

•

•

•

•

•

panowanie asyryjskie
(671–ok. 660 p.n.e.)

Epoka Późna (656–332 p.n.e.)

panowanie perskie (525–399
i 343–332 p.n.e.)

podbój Egiptu przez Aleksandra
Wielkiego (332 r. p.n.e.)
hellenistyczna monarchia Ptolemeu-
szów (323–30 p.n.e.)

•

•

•

•

•

70

UCZNIOWIE

na mapach w podręczniku (s. 22 i 23) lokalizują państwa wymienione

w tabeli. Odpowiadają na pytania do mapy ze s. 22. [ Miasta-państwa Sumeru zajmo-
wały obszar dolnego biegu Tygrysu i Eufratu, czyli południową Mezopotamię. Imperium akadyjskie
Sargona Wielkiego rozciągało się od wybrzeży Zatoki Perskiej do syryjskiego wybrzeża Morza Śród-
ziemnego. Babilonia za Hammurabiego obejmowała terytorium Mezopotamii – od Zatoki Perskiej
do górnego biegu Tygrysu i Eufratu. Państwo Mitanni – północną Mezopotamię i północną Syrię.
Państwo Hetytów – wschodnią Azję Mniejszą, północną Syrię i północno-zachodnie obszary Mezo-
potamii. Egipt – północno-wschodnią Afrykę, okresowo półwysep Synaj, Kanaan i Syrię.]

UCZNIOWIE

zaznaczają na linii chronologicznej najważniejsze dane dotyczące dzie-

jów starożytnego Bliskiego Wschodu.

NAUCZYCIEL

podkreśla olbrzymi dystans czasowy dzielący poszczególne etapy histo-

rii Bliskiego Wschodu w starożytności; porównuje go np. z czasem, który upłynął
od początków państwa polskiego do dziś.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (s. 18–20) lub w trakcie rozmowy nauczającej

defi niują pojęcia: „miasto-państwo”, „imperium”. Podają przykłady takich państw
i wskazują je na mapie.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (s. 18–19) charakteryzują organizację teokra-

tycznej władzy w sumeryjskich miastach-państwach.

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że ustrój ten

ulegał przeobrażeniom: ok. 2,5 tys. lat p.n.e. w niektórych miastach-państwach nastą-
piło oddzielenie władzy od świątyni, następnie zaś w wielkich państwach starożytnego
Bliskiego Wschodu ukształtował się ustrój nazywany despocją teokratyczną (despocją
wschodnią), który uczniowie poznają bliżej na przykładzie Persji oraz Egiptu.

Zagadnienie 2: Osiągnięcia ludów Bliskiego Wschodu w epoce brązu
i początkach epoki żelaza

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (tekst i ilustracje) porządkują w tabeli osiąg-

nięcia ludów Mezopotamii w epoce brązu i początkach epoki żelaza. W rozmowie
nauczającej określają znaczenie poszczególnych osiągnięć – wnioski również mogą
zapisać w tabeli. Poniżej przykładowa tabela.

Osiągnięcia cywilizacji mezopotamskiej w epoce brązu i początkach epoki żelaza

Osiągnięcia cywilizacji mezopotamskiej w epoce brązu i początkach epoki żelaza

Okres

Osiągnięcia

EPOKA BRĄZU

EPOKA BRĄZU
(od połowy IV tysiąc-

(od połowy IV tysiąc-
lecia p.n.e.)

lecia p.n.e.)

Wytwarzanie narzędzi i broni z brązu:

narzędzia z brązu o wiele doskonalsze od produkowanych z kamienia;
brąz dużo twardszy, a jednocześnie łatwiejszy w obróbce od czystej
miedzi.

Kształtowanie się miast:

wydzielanie się ośrodków (centrów) władzy, kultu religijnego, rzemio-
sła i handlu;
ludność uprawiająca ziemię zmuszona do wyżywienia ludzi trudnią-
cych się zajęciami pozarolniczymi.

•
•

•

•

71

EPOKA BRĄZU

EPOKA BRĄZU
(od połowy IV tysiąc-

(od połowy IV tysiąc-
lecia p.n.e.)

lecia p.n.e.)

Powstanie pierwszych systemów pisma (ewolucja od piktogramów
do pisma ideograficzno-fonetycznego; upowszechnienie się pisma
klinowego na całym obszarze Bliskiego Wschodu):

możliwość utrwalania informacji i usprawnienie ich przekazywania;
umożliwienie lub przyspieszenie rozwoju literatury, prawodawstwa,
nauki.

Prawodawstwo (spisanie prawa):

usprawnienie działania aparatu państwowego;
większe poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa ludności.

Rozwój nauki (np. astronomia, matematyka – pozycyjny zapis liczb,
system sześćdziesiętny):

postęp technologiczny (np. w budownictwie).

Budowa systemów irygacyjnych:

powiększanie obszarów nadających się do uprawy.

Zastosowanie koła w transporcie

.

usprawnienie komunikacji;
nowy rodzaj broni – wozy bojowe.

•
•

•
•

•

•

•
•

EPOKA ŻELAZA

EPOKA ŻELAZA
(od przełomu II i I

(od przełomu II i I
tysiąclecia p.n.e.)

tysiąclecia p.n.e.)

Wytwarzanie narzędzi i broni z żelaza:

upowszechnienie wyrobów metalowych (żelazo występuje w przyro-
dzie o wiele częściej niż miedź);
wytwory z żelaza przewyższające jakością przedmioty z brązu (możli-
wość hartowania żelaza).

•

•

UCZNIOWIE

w trakcie sporządzania tabeli analizują materiały źródłowe z podręcznika:

ilustracja ze s. 19 – odpowiadają na pytanie: Czego dowiadujemy się o wyposa-
żeniu sumeryjskich wojowników i sposobach prowadzenia przez nich walki? [Piesi
wojownicy (lewa strona środkowego rzędu postaci) odziani są w długie „płaszcze”, na głowach
mają jakieś okrycia – wszystko to, prawdopodobnie wykonane ze skór, pełni funkcję zbroi. Piesi
mają w rękach trudną do zidentyfi kowania broń (pałki czy krótkie włócznie), niektórzy (w

górnym

rzędzie) – zapewne dowódcy – dzierżą długie laski albo włócznie. Inni dowódcy poruszają się
na drewnianych wozach. W każdym z wozów jest dwóch ludzi – jeden powozi, drugi rzuca
włóczniami. Wozy wyposażone są w koła pełne (nie znane były jeszcze wtedy szprychy). Można
sobie wyobrazić, że takie pojazdy poruszały się niezbyt szybko, ale za to przez swą masę stano-
wiły ogromne zagrożenie dla przeciwnika.]
trzy ilustracje ze s. 21 – uczniowie odpowiadają na pytanie: Czego dowiadujemy
się z tych źródeł o wierzeniach mieszkańców Mezopotamii i roli religii w życiu
państw starożytnego Bliskiego Wschodu? [W wierzeniach mezopotamskich występowały
bóstwa opiekuńcze, w których sferze działania znajdowały się np. określone zbiorowości czy ob-
szary (Marduk – bóstwo opiekuńcze Babilonu), siły przyrody, dziedziny ludzkiego życia (Szamasz
– bóg Słońca i sprawiedliwości). Wierzono, że siedzibą („mieszkaniem”) bóstwa jest kapliczka
znajdująca się na szczycie budowli zwanej zigguratem, tam też kapłani sprawowali obrzędy
kultowe. Z przedstawienia na steli możemy wnioskować, iż władzę monarchy uznawano za po-
chodzącą od bóstwa (Hammurabi jest niejako wykonawcą woli Szamasza).]

•

•

72

tekst źródłowy (podręcznik, zad. 2, s. 35) –

NAUCZYCIEL

powinien wyjaśnić, że uży-

te przez tłumacza określenie „obywatel” znaczy w tym wypadku tyle, co „wolny
człowiek”; trzeba pamiętać, że termin ten w odniesieniu do starożytnej Grecji
i Rzymu oraz czasów współczesnych oznacza członka wspólnoty obywatelskiej,
dysponującego pełnią praw politycznych, natomiast ludzie, do których odnosi się
tekst źródłowy, byli poddanymi Hammurabiego [ A. Jeśli ktoś oskarża drugiego czło-
wieka o morderstwo i nie jest w stanie udowodnić stawianego zarzutu, podlega karze śmierci.
Jeśli ktoś w czasie rozprawy sądowej w sprawie zagrożonej karą śmierci złożył fałszywe zeznanie
na niekorzyść drugiej osoby, podlega karze śmierci. Jeśli ktoś zostanie obrabowany na terytorium
podlegającym jakiejś władzy lokalnej, która nie była w stanie zapewnić mu bezpieczeństwa,
władza ta wynagrodzi pokrzywdzonemu poniesioną stratę. Jeśli ktoś powierzy przewóz swoich
dóbr przewoźnikowi, a ten go okradnie, przewoźnik będzie zmuszony oddać pokrzywdzonemu
pięciokrotną wartość powierzonych sobie dóbr. W dzisiejszej Polsce prawo karne nie przewi-
duje kary śmierci za żadne przestępstwo: w demokratycznych państwach prawa życie ludzkie
jest bowiem uznawane za najwyższe dobro, prawodawstwo chroni więc również sprawców
najcięższych zbrodni, by nie doznawali zemsty, lecz ponosili karę za popełnione przestępstwa.
W dzisiejszej Polsce obowiązuje też zasada odpowiedzialności państwa za krzywdy, które oby-
watel poniósł wskutek niewłaściwego działania organów państwowych (np. procesy o odszko-
dowania z tytułu nadużycia władzy przez funkcjonariuszy policji). Zasada ta nie jest jednak tak
szeroko stosowana, by państwo np. wynagradzało szkody człowiekowi obrabowanemu na ulicy.
B.

Państwo chroniło „obywateli” poprzez wprowadzenie norm regulujących rozmaite aspekty

stosunków międzyludzkich oraz wymierzanie surowych kar za łamanie obowiązujących praw:
brało odpowiedzialność za bezpieczeństwo wewnętrzne, karało za nieprzestrzeganie umów.
Można sądzić, że takie regulacje prawne były odbierane przez poddanych Hammurabiego jako
korzystne, ponieważ utwierdzały pewien porządek społeczno-polityczny, gwarantując ludności
m.in. osobiste bezpieczeństwo i ochronę majątku. Należy jednak pamiętać, że bezpieczeństwo to
miało swoją cenę: poddani musieli utrzymywać chroniący ich aparat państwowy oraz poddawać
się daleko idącej ingerencji władzy w swe życie osobiste.]

Podsumowanie zagadnienia 2

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, dlaczego upowszechnienie pisma było koniecznym warunkiem

funkcjonowania państw:

władcy mogli sprawować rządy na rozległych terytoriach, ponieważ dzięki pismu
komunikowali się z urzędnikami reprezentującymi ich na odległych obszarach
(pismo pokonuje przestrzeń);
dysponując spisaną historią przodków, dynastii czy ludu, panujący mogli legitymi-
zować swą władzę i spajać wspólnotę poddanych (pismo pokonuje czas);
dzięki spisanym prawom władcy mogli gwarantować bezpieczeństwo poddanych,
sprawne funkcjonowanie aparatu państwowego oraz równowagę społeczną (pis-
mo pokonuje chaos).

Zagadnienie 3: Państwo perskie – największe imperium Bliskiego Wschodu

NAUCZYCIEL

wymienia twórców imperium perskiego (władców z dynastii Acheme-

nidów): Cyrus Wielki (559–529 p.n.e.), Dariusz I Wielki (522–486 p.n.e.), Kserkses
(485–465 p.n.e.).

•

•

•

•

73

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (s. 23, mapa i tekst) oraz mapy fi zycznej cha-

rakteryzują obszar imperium perskiego i odpowiadają na pytania do mapy z pod-
ręcznika. [ Naturalnymi szlakami komunikacyjnymi obszarów bliskowschodnich były wody
morskie (Morze Czerwone, Morze Śródziemne, Zatoka Perska, Ocean Indyjski) oraz rzeki (przede
wszystkim Nil, Tygrys i Eufrat). Na szlakach lądowych przeszkody stanowiły pustynie oraz pasma
górskie, czynnikiem niekorzystnym była też rozległość bliskowschodnich państw. Naturalne gra-
nice miał Egipt, otoczony przez obszary pustynne. Naturalną granicę stanowiła również Pustynia
Syryjska – oddzielająca Syrię i Mezopotamię od Półwyspu Arabskiego. Naturalną granicą imperium
perskiego od północy było pasmo górskie Kaukazu, a od wschodu – rzeka Indus.]

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (s. 23–24) charakteryzują organizację władzy

w Persji. [Najwyższa i nieograniczona władza należała do monarchy, tytułowanego „wielkim kró-
lem”. Kluczową rolę odgrywała sakralizacja władzy – wierzono, że monarcha jest wykonawcą woli
bóstwa. Na poszczególnych obszarach imperium reprezentantami władzy królewskiej byli satrapo-
wie, mający w swych okręgach dużą swobodę działania, zobowiązani do zbierania danin na rzecz
króla i dostarczania mu oddziałów wojska.]

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że taki typ starożytnego państwa, w którym monarcha spra-

wował nieograniczoną władzę i uważany był za związanego w szczególny sposób ze
sferą boską, nazywamy despocją wschodnią (despocją teokratyczną). Ustrojem tym
uczniowie będą zajmować się także na kolejnej lekcji, poświęconej dziejom Egiptu.

UCZNIOWIE

,

zajmując się problemem organizacji władzy w państwie perskim, mogą

przeanalizować tekst źródłowy i odpowiedzieć na postawione do niego pytania.

Napis na ścianie muru Persepolis, stolicy Persji, wybudowanej przez Dariusza I

Wielkiemu Ahuramaździe [Ahura Maździe], który jest przywódcą bogów, który Dariusza usta-
nowił królem, dał mu królestwo. Z łaski Ahuramazdy Dariusz jest królem.
Rzecze król Dariusz: Od Ahuramazdy dany mi kraj ten, który piękny jest, w dobre konie i dziel-
nych mężów bogaty, z łaski Ahuramazdy i mojej, Dariusza króla, nie lęka się nieprzyjaciela.
Rzecze król Dariusz: Niechaj mi Ahuramazda z bogami wszystkimi będzie pomocą i niechaj
chronić raczy ten kraj od wrogiej hordy, od złoczyńcy i od kłamstwa. Takie błaganie do Ahura-
mazdy i bogów wszystkich zanoszę, niechaj je Ahuramazda wysłuchać raczy. Jam jest Dariusz,
wielki król, król królów, król krajów licznych.

Cyt. za: A.T. Olmstead, Dzieje imperium perskiego, tłum. K. Wolicki, Warszawa 1974

.

Jaką rolę – według Dariusza – odgrywają bogowie w funkcjonowaniu jego pań-
stwa? [Ahuramazda wraz z bogami chroni kraj „od wrogiej hordy, od złoczyńcy i od kłamstwa”
– czyli od najazdu, od rozbojów wewnątrz państwa oraz przed zachwianiem systemu religijnego
(wyliczenie to ukazuje, które czynniki Dariusz uważał za podstawowe dla trwania państwa).
Ponadto wraz z Dariuszem Ahuramazda zapewnia państwu perskiemu siłę i dobrobyt („kraj […]
piękny […], w dobre konie i dzielnych mężów bogaty”).]
Jak na podstawie tekstu źródłowego można określić stosunki łączące Dariusza
z bogiem Ahuramazdą? [Władcę łączą z bóstwem osobiste więzi – Ahuramazda daje Dariu-
szowi władzę nad państwem, a zarazem współsprawuje ją z królem.]

•

•

**

74

Podsumowanie lekcji

UCZNIOWIE

odpowiadają na pytania:

Jakie etapy rozwoju przeszły formy organizacji społecznej i politycznej na Bliskim
Wschodzie (od początku cywilizacji Sumerów do czasów państwa perskiego)?
Jaką rolę odgrywała religia w państwach cywilizacji mezopotamskiej i irańskiej?
Jakie znaczenie dla bliskowschodnich społeczeństw miało wynalezienie pisma?
Jakie znaczenie miało dla ludzi ukształtowanie się organizmów państwowych? [Pań-
stwo broniło przed agresją ze strony wrogów zewnętrznych, chroniło życie i mienie, zapewniało
ład wewnątrz wspólnoty, organizowało zbiorowy wysiłek przynoszący korzyści całej społeczności.
Jednocześnie wymagało podporządkowania się prawom regulującym rozmaite dziedziny ludzkiego
życia, uczestniczenia w utrzymywaniu aparatu państwowego oraz w pracach na rzecz państwa.]

PROPOZYCJE PRACY DOMOWEJ

Wykonać zadania z podręcznika (s. 25):
– zad. 1; [ Etapy rozwoju pisma w Mezopotamii: 1. pismo obrazkowe, w którym „obrazki” (pik-
togramy) oznaczały dokładnie to, co zostało na ich pomocą narysowane; 2. pismo ideografi czne,
w którym uproszczone rysunki (ideogramy) oznaczały konkretne przedmioty, a także pojęcia;
3. pismo ideografi czno-fonetyczne, w którym obok ideogramów występowały znaki odpowiada-
jące dźwiękom. Znaczenie pisma zmieniało się wraz z jego udoskonalaniem. Początkowo umoż-
liwiło jedynie utrwalanie prostych informacji (określenie rodzaju i ilości jakiegoś produktu oraz
osoby właściciela). Z czasem systemy pisma umożliwiały przekazywanie skomplikowanych pojęć,
a co za tym idzie – zapisywanie obowiązujących w państwie praw czy dzieł literackich.]
– zad. 3. [ C. – 1; B. – 5]
Wykonać zadania ze zbioru Maturalnie, że zdasz: zad. 2, 3, 4, s. 8–9; zad. 2, 3, 4,
s. 13–14.
Przypomnieć sobie (ze szkoły podstawowej i gimnazjum) charakterystyczne cechy
religii starożytnego Egiptu.

•

•
•
•

•

•

•