7. Sztuka grobowa i świątynna Etrusków

Trzy koncepcje pochodzenia Etrusków:

1. Lud zwany Rasenna pochodzący z Alp w północnej Italii

2. przybyli już z cywilizacją z Azji wschodniej, grecy zwali ich Tersenami

3. autochtoni – są ludnością rdzenną, wcześniej lud Villanova.

Etruskowie utożsamiani byli także z ludem Tursza w Starożytnym Egipcie.

Sztukę etruską możemy podzielić na kilka okresów:

• Okres villanowiański (IX w. p.n.e.),

• Okres archaiczny, dzielący się na okres:

  • orientalizujący (ok.700 – 610 r. p.n.e.),

  • okres wpływów jońskich i attyckich (ok. 570 – 490 r. p.n.e.)

  • późny okres archaiczny (ok. 490 – 400 r. p.n.e.),

• Okres środkowy (ok. 400 – 225 r. p.n.e.),

• Okres hellenistyczny (ok. 225 – 90) r. p.n.e.

• Silny wpływ wywarła na Etrusków kultura Villanova (IX,VIII w.p.n.e.)

• Kultura Etrusków rozwijała się od VIII w.p.n.e. do I w.p.n.e. na terenach środkowej Italii. Okres największego rozkwitu przypadał na VII- VI p.n.e.

• Etruskowie zakładali polis (miasta-państwa), najważniejsze: Caere, Veii, Tarquinii, Vulci, Volterrae.

• Bogactwo kraju płynęło z eksploatacji złóż metali (żelaza, miedzi, ołowiu), handlu morskiego i rolnictwa. Od V p.n.e. zaczął się powolny upadek Etrurii, wywołany wojnami z Grekami, Galami i Rzymianami.

• W okresie orientalizującym, obejmującym VII p.n.e. artyści etruscy ulegali równolegle działającym wpływom egipskim, fenickim, cypryjskim i greckim.

Tę różnorodność stylów zdradza wyposażenie grobów Etrurii nadmorskiej i Lacjum (*grób Regolini-Galassi, groby z Wetulonii i Praeneste), złożone z przedmiotów ze złota, srebra, brązu, kości słoniowej, alabastru, bursztynu, terakoty oraz naczyń wykonanych na miejscu lub importowanych. Wielka ilość biżuterii znaleziona w grobach odznaczała się bogatą dekoracją granulowaną lub filigranową i bardzo wysokim poziomem technicznym.

• Z architektury zachowały się jedynie monumentalne groby komorowe nakryte wielkimi tumulusami. Groby komorowe wyglądem naśladowały wnętrza domów mieszkalnych. Mogły być one wykuwane w tufie wulkanicznym (Etruria pd.) lub budowane z bloków kamiennych i przykrywane sklepieniem pozornym lub pseudokopułą. Dromos – korytarz prowadził do okrągłego pomieszczenia, po bokach znajdowały się jeszcze dwa pomieszczenia.

• W okresie orientalizującym wykształciła się w oparciu o miejscową tradycję produkcja naczyń bucchero.

• Pod koniec VII p.n.e. pojawiły się pierwsze rzeźby kamienne, powtarzające typy znane z drobnej plastyki (Vetulonia, Vulci) oraz pierwsze malowidła ścienne (groby z Veii, Cerveteri). W sztuce figuratywnej widoczne były zapożyczone ze Wschodu, a rozpowszechnione dzięki sztuce greckiej motywy zwierząt i stworów fantastycznych, tworząc dekoracyjne fryzy lub grupy – tematyka animalistyczna.

• Z kultury Villanova rozwinęli typ urn o kształtach antropomorficznych zw. kanopami etruskimi. W V i IV p.n.e. w Chiusi były wykonywane urny w kształcie wydrążonego w środku posągu siedzącej lub leżącej na łożu osoby, w otoczeniu służby i demonów śmierci.

• W końcu VII p.n.e. Etruria dostała się w sferę wpływów sztuki greckiej. Początkowo były to wpływy peloponeskie, gł. korynckie, uzewnętrzniające się w imitacjach malowanej ceramiki korynckiej, w kształtach i dekoracjach naczyń bucchero i typach rzeźb z Vulci i Chiusi.

ŚWIĄTYNIA

• W 2 poł. IV p.n.e. imigracje rzemieślników jońskich do Etrurii spowodowały w sztuce e. wpływy jońskie. Wykształciła się ostatecznie świątynia etruska, zwana przez Rzymian toskańską.

• Świątynie na ogół wykonywano z drewna osłoniętego wykładziną z wypalanej cegły. Stawiano na podwyższeniach z szerokimi schodami usytuowanymi jedynie od frontu. Celle dzielono na 3 nawy, każdą dla innego bóstwa. Bryła przekryta była dwuspadowym dachem, silnie wystającym przed cellę; dach wspierał się na podwójnej, czasem potrójnej kolumnadzie. Kolumny z boku występowały rzadko. Tył bez otworów i ozdób.

• Miała ona formę niewielkiego, drewnianego budynku, z wysokim podium, głębokim przedsionkiem i silnie wystającym okapem dachu; była bogato dekorowana barwną terakotą: osłaniającą części belkowania (antepagmenta), wieńczącą krawędzie dachów w postaci akroterionów oraz wypełniającą tympanony.

• Wygląd i rozplanowanie domu mieszkalnego znamy dzięki wnętrzom komór grobowych (*groby w Cerveterii), urnom powtarzającym kształt domów i wynikom wykopalisk w Marzabotto.

• Rzeźba kamienna rozwijała się w dwóch ośrodkach: Vulci i Chiusi. Najczęściej podejmowanymi tematami były zwierzęta (lwy) lub fantastyczne postaci mityczne (sfinksy, centaury, hipokampy). Rzeźby te miały wyłącznie przeznaczenie grobowe i nie odznaczały się wysokim poziomem artyst. Więcej precyzji i oryginalnego talentu wykazali etruscy koroplaści, zwł. w po. Etrurii. Wielkie znaczenie miała szkoła rzeźbiarska z Veii (jednym z jej reprezentantów był Vulca, a przykładem rzeźby może być Apollo z Veii).

• Etruskowie wykonywali na wysokim poziomie drobne figurki brązowe oraz inne wyroby z brązu (naczynia, kandelabry, trójnogi) produkowane głównie w Vulci w kon. VI i pocz. V p.n.e. W tym czasie działała w Tarquini świetna szkoła malarzy grobowych, dekorujących wnętrze komór z przedstawieniami uczt, tańców, igrzysk, gier pogrzebowych, scen polowania, połowu ryb, czy chłopięcych zabaw nad brzegiem morza – typowo etruska fascynacja życiem, przyrodą. Także tematy związane z etruską obrzędowością (*grób Augórów).

*etruskie kanopy – gliniane urny z głowami i rękami, poch. z glinianych urn Villanowów

*urny domkowe i sarkofagi – gliniane

*urna z Montescudaio – urna przypominająca krater, na wieczku miniaturowy stół suto zastawiony, pan i niewolnik

*askos – naczynie asymetryczne, np. w formie ptaka z jeźdźcem

*Caere – cmentarzysko, ulice i groby na planie koła

• Świątynia Jowisza na Kapitolu, 509 p.n.e.

Wybudowana w porządku toskańskim na podium o wysokości 5,0 m. Otoczona kolumnadą z 6 kolumn z trzech stron, od frontu kolumny stały w trzech rzędach tworząc przedsionek. Cella została podzielona na trzy części. Budowla ta była wykonana w całości z drewna, zdobiona terakotą.

PORZĄDEK TOSKAŃSKI

• Porządek architektoniczny o gładkim trzonie kolumny, gładkim architrawie i fryzie. Kolumna oparta na bazie zwieńczona była głowicą przypominającą dorycką, jednak z echinusem wykreślanym cerklem.