Ameryka Północna i Środkowa

Orizaba, Pico de Orizaba, Volcan Citlaltepetl, czynny wulkan w pd. części Wyż. Meksykańskiej, w Kordylierze Wulkanicznej, najwyższy szczyt Meksyku i najwyższy czynny wulkan w Ameryce Pn.; wys. 5700 m; na stokach lasy; powyżej 4500 m pola firnowe i lodowce; od 1537 zanotowano 8 silnych erupcji, ostatni wybuch 1941; pierwsze wejście pol. 1968.

Popocatépetl - Volcán Popocatépetl, czynny wulkan w Meksyku, na Wyżynie Meksykańskiej, w Kordylierze Wulkanicznej. Ok. 70 km na południowy-wschód od miasta Meksyk. Wysokość 5452 m. Na stokach rosną lasy sosnowe i dębowe. Linia wiecznego śniegu znajduje się na wysokości ok. 4500 m. Od 1347 zanotowano 19 erupcji. Częste wybuchy odnotowywano w XVI i XVII w. Ostatni w 1947 r. W kraterze wulkanu są złoża siarki.

Rainier - Mount Rainier, czynny wulkan i najwyższy szczyt Gór Kaskadowych w USA (stan Waszyngton). Wysokość 4392 m. Od 7 tysiąclecia p.n.e. zanotowano 18 silnych erupcji (ostatnia 1882). Silnie zlodowacony. Od 1899 r. stanowi część Parku Narodowego Mount Rainier (powierzchnia ok. 95 tys. ha).

Shasta - Mount Shasta, nieczynny wulkan w południowej częci Gór Kaskadowych, w północnej Kalifornii (USA). Wysokość 4317 m. Zbudowany głównie z andezytów. Ze szczytu pokrytego wiecznym śniegiem spływa 5 lodowców. Na stokach fumarole. Ostatni wybuch - 1786.

Nevado de Colima, wygasły wulkan w górach Kordyliera Wulkaniczna, w zachodnim Meksyku, w Parku Narodowym Volcn de Colima.

Colima - Volcán de Fuegode Colima, czynny wulkan w górach Kordyliera Wulkaniczna, w zachodnim Meksyku, w Parku Narodowym Volcn de Colima. Wysokość 4100 m. Od 1576 było 26 erupcji. Ostatnia - 1981.

Fuego - Volcán Fuego, czynny wulkan w południowej Gwatemali. Wysokość 3835 m. Najaktywniejszy wulkan w Ameryce ?rodkowej. Wybuch Fuego w 1773 spowodował trzęsienie ziemi, które zniszczyło miasto Antigua (ok. 20 km na północny-wschód od Fuego). Od 1524 zanotowano 59 erupcji (ostatnia w 1979).

Irazú - Volcán Irazú, najwyższy czynny wulkan w paśmie górskim Cordillera Central, w Kostaryce, w pobliżu miasta San José. Wysokość 3432 m. Od 1723 r. zanotowano ok. 20 erupcji - ostatnia w 1974. Wierzchołek Irazú jest jedynym miejscem na kontynencie Ameryki Północnej, skąd są widoczne jednocześnie O. Atlantycki (M. Karaibskie) i Ocean Spokojny.

Iliamna - Mount Iliamna, czynny wulkan w Górach Aleuckich, w południowo-zachodniej części stanu Alaska w USA. Wysokość 3053 m. Od 1768 zanotowano 11 erupcji - ostatnia w 1978. U podnóża wulkanu Iliamna znajuje się jezioro o tej samej nazwie.

Saint Helens - Mount Saint Helens, czynny wulkan w Górach Kaskadowych w USA, w stanie Waszyngton. Wysokość 2950 m. Od VII tysiąclecia p.n.e. zanotowano 33 silne erupcje. W 1980 - seria katastrofalnych wybuchów (zniszczeniu uległo 200-300 m wierzchołka, a na wysokości ok. 2500 m powstał nowy krater). Erupcja wulkanu Mt. St. Helens w USA w roku 1980 spowodowała wyrzut 1.1 x 1017 bekereli radonu (czyli około 3 mln kiurów), który dla wszystkich form życia jest znacznie szkodliwszy niż uwolnione, mniej groĽne izotopy w pożarze czarnobylskim!

Pavlof - Pavlof Volcano, Wulkan Pawłowa, czynny wulkan w Górach Aleuckich, w połudiowo-zachodniej części półwyspu Alaska (stan Alaska, USA). Wysokość 2714 m. Jeden z najaktywnieszych wulkanów Ameryki Północnej. Od 1790 zanotowano 36 erupcji (ostatnia w 1980).

San Miguel, czynny wulkan we wschodniej części Salwadoru. Wysokość 2132 m. Należy do najaktywniejszych w Ameryce ?rodkowej. Od 1586 zanotowano 31 erupcji. Ostatni wybuch - 1976.

Katmai - Mount Katmai, czynny wulkan w Górach Aleuckich, na półwyspie Alaska (USA). Wysokość 2047 m. Ostatni wybuch 1965 (od 1912 zanotowano 7 erupcji). Katmai i przyległy do niego od zachodu obszar wulkaniczny stanowią od 1918 park narodowy Katmai (powierzchnia ok.1130 tys. ha).

Izalco - Volcán Izalco, czynny wulkan w Ameryce ?rodkowej, w Kordylierach Południowych, w zachodniej części Salwadoru, na północny-wschód od miasta Sonsonate. Jeden z najaktywniejszych w Ameryce. Wysokośść 1965 m. Od 1770 zanotowano 51 erupcji. Ostatnia - 1966.

Pelée - Montagne Pelée, czynny wulkan w pólnocnej części Martyniki (Małe Antyle). Wysokość 1397 m. Podczas wubuchu w 1902 została zniszczona ówczesna stolica Martyniki - Saint-Pierre, zginęło 26 tys. mieszkańców. Od VII tysiąclecia p.n.e. zanotowano 25 silnych erupcji. Ostatni wybuch - 1932.

Ameryka Południowa

Ojos del Salado - Cerro Ojos del Salado, wygasły wulkan w Andach Środkowych (Kordyliera Główna), na południowym skraju płaskowyżu Puna de Atacama, na granicy Chile i Argentyny. Wysokość 6885 m. Najwyższy na świecie, drugi wg wysokości szczyt w Ameryce Południowej. Powyżej 5000 m wieczne śniegi i lodowce. Zdobyty w 1937 przez II polską wyprawę andyjską (Wojsznis, Szczepański).

Llullaillaco - Volcán Llullaillaco, czynny wulkan w Andach Środkowych (Kordyliera Główna), na granicy Chile i Argentyny. Leży na południowy-zachód od przełęczy Socompa, na obszarze Puna de Atacama. Wysokość 6723 m (najwyższy cznny wulkan na Ziemi). Zanotowane erupcje: 1854,1868,1877. Wieczne śniegi. Po raz pierwszy zdobyty w roku 1953.

Sajama - Nevado Sajama, wygasły wulkan w Kordylierze Zachodniej, w Andach, najwyższy szczyt Boliwii. Wysokość 6520 m. Na stokach roślinność półpustynna, wierzchołek pokryty wiecznym śniegiem. Zdobyty w 1939.

Chimborazo - Volcán Chimborazo, wygasły wulkan w Kordylierze Zachodniej (Andy), najwyższy szczyt Ekwadoru. Wysokość 6310. Granica wiecznych śniegów na wysokości 4800 m. Po raz pierwszy zdobyty w 1880 przez angielskiego podróżnika i alpinistę E. Whympera. W 1972 członkowie czechosłowacko-polskiej wyprawy alpinistycznej zdobyli po raz pierwszy jeden z wierzchołków Chimbarazo - Nicólas Martinez, wysokość ok. 5600 m.

Cotopaxi - Volcán Cotopaxi, wulkan, jeden z najbardziej aktywnych na Ziemi. Leży w Kordylierze Środkowej (Andy), w północnym Ekwadorze. Wysokość 5897 m. Od roku 1952 zanotowano 59 erupcji (ostatnia 1975). Granica wiecznych śniegów na wysokości 4700-4800 m. W 1872 po raz pierwszy zdobyty przez niemieckiego geologa W. Reissa i A.M. Escobara. W 1972 alpiniści polscy i czechosłowaccy dokonali pierwszego zejścia na dno krateru Cotopaxi - około 140 m poniżej wierzchołka.

Misti - El Misti, Volcán de Misti, El Volcán de Arequipa, czynny wulkan w Kordylierze Zachodniej (Andy Północne) w Peru. Leży na zachód od jeziora Titicaca. Wysokość 5825 m. Wierzchołek pokryty wiecznym śniegiem. Ostatnia erupcja: 1878. U podnóża wulkanu leży miasto Arequipa.

Antisana - Cerro Antisana, Volcán Antisana, czynny wulkan w Kordylierze Środkowej (Andy), w północnym Ekwadorze. Wysokość 5704 m. Powyżej 4900 wieczne śniegi. W 1880 został zdobyty po raz pierwszy przez angielskiego podróżnika i alpinistę E. Whympera i innych uczestników wyprawy.

Sangay - Volcán Sangay, czynny wulkan w Kordylierze Środkowej (pasmo Cordillera Real), w Andach Północnych, w Ekwadorze, około 75 km na południowy wschód od wygasłego wulkanu Chimborazo. Najaktywniejszy wulkan, po Cotopaxi w Ameryce Południowej. Wysokość 5230 m. Wierzchołek pokryty wiecznym śniegiem. Od 1628 roku zanotowano 55 erupcji, ostatnia w 1980 r. Zdobyty w 1967 przez angielskiego alpinistę Ch. Boningtona. Stanowi park narodowy, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Tolima - Nevado del Tolima, czynny wulkan w Andach Północnych, w środkowej części Kolumbii, w Kordylierze Środkowej. Na północny-wschód od miasta Ibagué. Wysokość 5215 m. Wierzchołek pokryty wiecznym śniegiem. Ostatni silny wybuch w 1943.

Reventador, czynny wulkan położony w Kordylierze Środkowej (Andy Północne), w Ekwadorze, ok. 70 km na północny-wschód od wulkanu Antisana. Wysokość 3485 m. Od 1541 zanotowano 24 silne erupcje. Ostatnia w 1976.

Llaima - Volcán Llaima, czynny wulkan w Andach Południowych, w Chile, na wschód od miasta Temuco. Wysokość 3124 m. Od 1640 r. zanotowano 30 erupcji, ostatnia w 1979. Na stokach występują lasy araukariowe. Powyżej 2000 m wieczne śniegi. W pobliżu wulkanu znajduje się Park Narodowy Los Paraguas.

Villarica - Volcán Villarica, czynny wulkan w Andach Południowych, w środkowej części Chile, nad jeziorem Villarica. Wysokość 2840 m. Od 1558 zanotowano 25 erupcji, najsilniejsza w roku 1948. Ostatnia w 1980. Powyżej 2000 m pokryty wiecznym śniegiem.

Afryka

Kamerun, franc. Mont Cameroun, ang. Cameroon Mountain, masyw wulk. w Kamerunie, nad Zat. Gwinejską; wys. do 4070 m (Fako); czynny wulkan, ostatni wybuch 1959; liczne boczne stożki i kratery; w masywie K. występują największe (ok. 10 tys. mm) opady w Afryce; piętrowy układ roślinności, od lasów równikowych do roślinności alp.; rezerwat fauny; na stokach uprawa kakaowca, bananów; zdobyty 1861 przez R.F. Burtona; 1884 wejście S. Rogozińskiego.

Nyiragongo, czynny wulkan w grupie górskiej Wirunga, w Zairze, przy granicy z Ruandą, na pn. od jez. Kiwu; wys. 3470 m; średnica krateru ok. 1 km; katastrofalny wybuch 1977, ostatni 1982.

Kilimandżaro, Kilimanjaro, masyw wulk. w Tanzanii, przy granicy z Kenią; zbudowany gł. z trachitów, bazaltów i fonolitów; składa się z trzech wulkanów: Kibo najwyższy szczyt Afryki (5895 m), Mawenzi (5150 m), Shira (3943 m); do wysokości 1000 m występują sawanny, do 2000 m pola uprawne i plantacje kawy, bananów i in. (gł. na pd. stokach), do 2900 m wiecznie zielone lasy górskie przechodzące wyżej w zarośla bambusów, wrzośców, do 4800 m łąki wysokogórskie, wyżej mchy i porosty; na wierzchołkach wieczne śniegi i lodowce; objęty Parkiem Narodowym K. (wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO); zdobyty 1889 przez niem. podróżnika H. Meyera; pierwszym Polakiem, który dokonał wejścia na K., był zoolog A.W. Jakubski (1910); 1975 pierwsza pol. wyprawa alpinistyczna.

Europa

Etna - zw. Mongibello (w średniowieczu), czynny wulkan we Włoszech, na Sycylii. Najwyższy i największy w Europie. Wysokość 3323 m (wskutek wybuchów ulega zmianom). Powstał w trzeciorzędzie. Zbudowany głównie z trachitów i bazaltów. Z krateru na szczycie wydobywają się pary i gazy, w czasie erupcji - bomby wulkaniczne i popiół. Ponad 270 kraterów bocznych. Na wschodnim stoku rozpadlina (Valle del Bove) o stromych ścianach, głębokości do 1000 m. Dolne stoki są gęsto zaludnione, pola uprawne, sady i winnice sięgają ok. 800-900 m. Górna granica lasu na wysokości 2200 m (lasy zrzucające liście: dębowe i kasztanowe oraz bukowe). Do 3000 m murawy wysokogórskie, powyżej zastygła lawa, w górnym piętrze przez większą część roku pokryta śniegiem (miejscami pola firnowe). Na wysokości 2942 m znajduje się obserwatorium wulkanologiczne. Od 6190 p.n.e. zanotowano 203 wybuchy wulkanu. Najsilniejszy w 1669 (zniszczona Katania), ostatni 14.XII.1991. Turystyka (droga z Katanii do wysokości 1880 m i kolejka linowa).

Hekla, czynny wulkan w pd. Islandii; wys. 1491 m; w czasach hist. zanotowano ponad 20 silnych wybuchów (pierwszy 1104, ostatni 1980/81); podczas wielkiego wybuchu 1947/48 wysokość H. zwiększyła się z 1447 m do 1502 m, następnie obniżyła się przez obrywy na ścianach krateru.

Wezuwiusz (1277 m n.p.m.), położony nad Zatoką Neapolitańską, jest jedynym czynnym wulkanem na lądzie Europy. Powstał w plejstocenie, około 200 tys. lat temu. Jego krater ma głębokość 30 m, średnicę 700 m; położony jest w kalderze utworzonej zapewne w 79 roku. Na otaczającej ją krawędzi dawnego, większego stożka wulkanicznego (zwanej Monte Somma) znajduje się obecnie obserwatorium wulkanologiczne. Wezuwiusz należy do wulkanów mieszanych: wyrzuca zarówno lawę, jak i materiały piroklastyczne (np. popioły, lapille, bomby wulkaniczne). Okazuje zmienną aktywność: jego gwałtowny wybuch w 79 r. n.e., po długim okresie spokoju, spowodował katastrofalne spływy przesyconych wodą popiołów, które zalały Herkulanum i Stabie; w tym samym czasie zostały zasypane pumeksem Pompeje. Po wybuchach 472 i 512 Wezuwiusz był przez ponad tysiąc lat wulkanem mało aktywnym; następne silne erupcje nastąpiły 1631, 1794, 1872, 1906 i 1944.

Stromboli, stale czynny wulkan na M. Tyrreńskim, w grupie W. Liparyjskich (Włochy); wys. 926 m (część podwodna sięga do głęb. 2300 m); nadwodna część tworzy wyspę S. o pow. 12,6 km2, ok. 600 mieszk.; typ stratowulkanu, zbud. z ryolitów, andezytów i bazaltów; z przerwami co 10 min wyrzuca popioły, lapille i bomby wulk.; z kraterów stale wznosi się chmura dymu; ostatni silny wybuch 1954; na stokach winnice; turystyka.

Azja

Kluczewska Sopka, Kluczewskaja sopka, czynny wulkan w Federacji Ros., na Kamczatce; wys. 4750 m; najwyższy i najbardziej aktywny w Eurazji; zbud. z andezytowo-bazaltowej lawy (typ stratowulkanu); regularny stożek z kraterem na wierzchołku; 84 boczne wulkany i kratery; wieczne śniegi i lodowce; na stokach fumarole i solfatary; od 1697 zanotowano ponad 70 erupcji, w tym ok. 50 silnych; ostatni wybuch 1993; u podnóża stacja wulkanologiczna.

Kerinci, dawniej Kerintji, czynny wulkan w Indonezji, najwyższy szczyt Sumatry, w górach Barisan; wys. 3805 m; od 1838 zanotowano 15 erupcji, ostatnia 1971.

Fudżi, Fuji-san, wulkan na wyspie Honsiu, najwyższy szczyt Japonii, na pd.-zach. od Tokio; wys. 3776 m; średnica krateru 600 m, głęb. 200 m; wierzchołek przez większą część roku pokryty śniegiem; u podnóża lasy bukowe; ostatni wybuch 1707; wchodzi w skład Parku Nar. Fuji-Hakone-Izu (zał. 1936, pow. 12,3 tys. km2); święta góra Japończyków, odwiedzana przez tysiące pielgrzymów i turystów; ulubiony motyw jap. sztuki i symbol jap. krajobrazu.

Semeru, czynny wulkan w Indonezji, najwyższy szczyt Jawy, na pd. od m. Surabaya; wys. 3676 m; bardzo aktywny, od 1818 zanotowano 58 erupcji; ostatni wybuch 1981.

Dempo, wulkan w Indonezji, na wyspie Sumatra, w górach Barisan; wys. 3159 m; od 1817 zanotowano 23 erupcje; ostatni silny wybuch 1974.

Tołbaczyk, masyw wulk. na płw. Kamczatka, w azjat. części Federacji Ros.; zbud. z andezytów i bazaltów (stratowulkan); wys. do 3682 m (T. Ostry); czynny wulkan T. Płaski (wys. 3140 m) i ponad 120 stożków bocznych; 1975 76 silne wybuchy.

Merapi, czynny wulkan w Indonezji, w środk. części Jawy; wys. 2911 m; na stokach pola ryżowe; ostatni wybuch 1976.

Bromo, czynny wulkan w Indonezji, we wsch. części Jawy; wys. 2581 m; leży wewnątrz rozległej kaldery Tengger o średnicy ok. 20 km; zbud. z bazaltów i andezytów. W XIX i XX w. zanotowano kilkadziesiąt wybuchów.

Aso-san, czynny wulkan w Japonii, na wyspie Kiusiu; ma rozległą kalderę o pow. ok. 450 km2, z której wyrasta 5 stożków wulk.: Taka-dake 1592 m (najwyższy), Eboshi, Kijima, Neko-dake i czynny Naka-dake ostatni wybuch 1980; w czasach hist. 130 wybuchów Aso-San; na pn. stoku gorące źródła; stanowi część Parku Nar. Aso (zał. 1934, pow. 73 tys. ha).

Krakatau, Krakatoa, czynny wulkan w Indonezji, w Cieśn. Sundajskiej, między Sumatrą a Jawą; nadwodna część K. tworzy wyspę o pow. 10,5 km2, wys. do 813 m; ostatni wielki wybuch 27 VIII 1883 (jedna z największych katastrof wulk. w dziejach świata) spowodował olbrzymią falę mor. (tsunami) wys. do 36 m, która obiegła połowę kuli ziemskiej; ok. 40 tys. osób straciło życie; eksplozja K. wyrzuciła w powietrze 18 km3 materiału skalnego; popiół i gazy wulk. utrzymywały się w atmosferze ponad rok, powodując osobliwe zjawiska na niebie (niebieskie słońce, zielony księżyc); wybuch słyszano w promieniu ponad 3 tys. km; 1928/29 w pobliżu K. wynurzyła się nowa wyspa wulk. Rakata, wys. do 132 m; od 1680 zanotowano 31 erupcji, ostatnie 1950 52, 1972 73, 1980.

Tall, wulkan w Filipinach, na wyspie Luzon, na jeziorze T.; wys. ok. 300 m; średnica krateru 2300 m; stoki słabo nachylonego stożka, utworzonego z tufów, gęsto pocięte bruzdami erozyjnymi; ostatni wybuch 1991.

Australia i Oceania

Mauna Kea - wygasły wulkan i najwyższy szczyt Hawajów (USA), na wyspie Hawaii. Wysokość 4205 m n.p.m. (z częścią podwodną - 10200 m). Zbudowany jest z law oliwinowo-bazaltowych i andezytowych. Wierzchołek przez większą część roku pokryty jest śniegiem. W dolnym piętrze występują plantacje ananasów, bananów i kawy. Ostatni zanotowany wybuch był ok. roku 800. Na szczycie wulkanu znajduję się obserwatorium astronomiczne Mauna Kea Observatory z olbrzymim teleskopem zwierciadłowym.

Mauna Loa - czynny wulkanna wyspie Hawaii, w archipelagu Hawajów (USA). Wysokość 4169 m (z częścią podwodną -9000 m). Jest to wulkan typu tarczowego, zbudowany z law oliwinowo-bazaltowych. Szczytowy krater Mokuaweoweo ma obwód ok. 8 km, średnica u podstawy 150 km. Największy zanotowany wybuch był w 1881 r. Na stoku wulkanu znajduje się stacja klimatyczna, która od roku 1958 prowadzi pomiary zawartości tlenku węgla w powietrzu. Mauna Loa stanowi część Parku Narodowego Wulkany Hawaii.

Ngauruhoe - czynny wulkan w Nowej Zelandii, na Wyspie Północnej. Wysokość 2291 m . Od roku 1839 zanotowano 60 wybuchów, ostatni nastąpił w roku 1975. Wulkan stanowi część Parku Narodowego Tongariro.

Ambrim - wyspa w Vanuatu o powierzchni 665 km2, ok. 7 tys. mieszkańców. Znajdują się na wyspie wulkany Marum (ostatni wybuch - 1913) i Benbow (wybuchy 1929, 1946, 1950).

Kilauea - Kilauea Crater, czynny wulkan na wyspie Hawaii, w archipelagu Hawajów (USA). Wulkan jest uważany przez wulkanologów za samodzielny wulkan tarczowy. Na zachodzie graniczy z wulkanem Mauna Loa. Wysokość 1244 m. Zbudowany głównie ze skał bazaltowych. Na szczycie kaldera (ponad 10 km2). W bocznym kraterze Halemaumau w latach 1823-1824 i 1952-1968 znajdowało się jezioro lawowe o zmiennym poziomie. Od 1750 r. zanotowano 74 erupcje. Najsilniejsze wybuchy były w latach: 1955 (trwały 88 dni), 1975, 1983 (potok lawy dł. 48 km dopłynął do morza). Na stokach są lasy z drzewiastymi paprociami, uprawia się trzcinę cukrową i drzewa owocowe. Wulkan stanowi część Parku Narodowego Wulkany Hawaii.