SZTUKA PAŃSTW TOTALITARNYCH

Występujące w latach 30-tych i 40-tych totalitarne ideologie, czyli nazizm i faszyzm nie można sprowadzić tylko do zwykłych relacji władza – sztuka. Zapewne ich wpływ na sztukę należy do najbardziej dramatycznych doświadczeń kultury współczesnej. Zmiany jakie dokonały się w tamtym czasie w odniesieniu do sztuki europejskiej i ówczesnych artystów były nie tylko skutkiem zastosowania w praktyce zbrodniczych ideologii , ale także wynikały w pewnym stopniu z procesów, które wiązały się rozwojem samej sztuki. Trzeba było porzucić postulaty jakie głosiła XIX-wieczna twórczość artystyczna. Totalitaryzmy czyniły artystę otwartym na różnego rodzaju pokusy i próby totalnej interpretacji świata i jego problemów. Nieco inaczej rzecz się miała w państwach o ustroju demokratycznym np. w USA Roosvelt patronował projektowi ,,Federal Art Project” , w ramach którego, Amerykańscy twórcy realizowali monumentalne zamówienia publiczne. Wykonywali wielkie dekoracje malarskie i rzeźbiarskie zdobiące gmachy państwowe.

WŁOCHY - Benito Mussolini i faszyzm

W 1922 r. do władzy w Italii dochodzi Duce i zapoczątkowuje budowę podstaw oficjalnej ideologii państwa. Celem było stworzenie nowoczesnego Cesarstwa Rzymskiego, opartego na wykreowanym przez artystów nowym języku symboli i odpowiedniej oprawie działalności Imperium. Mussoliniemu pomagał minister edukacji – Giuseppe Bottai, wg. którego powstająca sztuka faszystowska powinna wykorzystywać elementy porządku, racjonalności i nowoczesnej wrażliwości, a rola państwa miała się ograniczać do nadzorowania jakości produkcji artystycznej i finansowania artystów. Takie założenia doprowadziły do tego, że znaczna cześć grona artystów poparła reżim Benita, aby móc tworzyć dalej, gdyż bez poparcia Mussoliniego nie mieli na to szans.

Powojenny ruch futurystyczny (tzw. II futuryzm) z lat 20-tych XX w., wydał ,,Manifest aeropiktury”, będący próbą połączenia malarstwa z dynamicznym doznaniem przestrzeni. Należeli do niego np.: Momo Rossi –rzeźbiarz, Enrico Alimandi, Pippo Oriani , Giacomo Balla. Nawiązywali tym sposobem do ideologii nowoczesności lansowanej przez władzę i szukali jej poparcia dla swojej wersji sztuki organizując m.in. projekty dekoracji ściennych dla nowych portów lotniczych. Działania II Futurystów nic nie dały bo nadal oficjalnie faszyści krytykowali futuryzm.

Przypodobać się Mussoliniemu próbowała też grupa artystów z Mediolanu ,, Novecento Italiano” , na czele z krytykiem sztuki Margheritą Sarfatti oraz ważnym członkiem Mario Sironi ( w swoich obrazach łączył tradycję z nowoczesnością ; jego malarstwo charakteryzuje pewna archaizacja formy, zwarty kubiczny modelunek i swoisty monochromatyzm).

W 1932 r. w Rzymie w Palazzo delle Esposizioni odbyła się wystawa z okazji 10 rocznicy marszu na Rzym. Brali w niej udział ,za zaproszeniem Mussoliniego, twórcy różnych gatunków- mieli oni zdaniem faszystów wypracować ,,nowoczesny styl”. Ta historyczna ekspozycja, dzięki zastosowaniu nowoczesnych rozwiązań przestrzennych i eksperymentalnych form fotomontażu stała się interesującą prezentacją nowych nurtów plastyki włoskiej. Jednakże rozwój monumentalnych form plastycznych zyskał na znaczeniu w połowie lat 30-tych wraz z wprowadzeniem ,, prawa dwóch procent”( PRAWO DWÓCH PROCENT – 2% kosztów budowy każdego gmachu użyteczności publicznej przeznaczano na jego dekorację). Prawo to było rodzajem upaństwowienia artysty i sztuki, ale jednocześnie stanowiło typ państwowego mecenatu.

Swoistymi salonami pluralizmu artystycznego faszystowskich Włoch były rzymskie QUADRIENNALE, organizowane od 1931 roku przez oddanego partii krytyka i malarza Cipriano Gorgia de Chirico. Także Doś konsekwentnie realizowana przez Giuseppe Bottaiego polityka pluralizmu artystycznego ustrzegła włoska sztukę przed brutalnością czystek i represji, których doświadczyli twórcy niemieccy czy rosyjscy. Później sytuacja zaogniła się i zmieniła – zaczęto czerpać wzorce ze sztuki nazistowskiej. Artyści realizujący ten program skupiali się wokół organizowanego od 1934 r. konkursu o ,,Premio Cremona”. Nagroda przyznawana była za prace realizujące hasła propagandowe, ukazujące obraz Włoch przyszłości, radosne piękno pejzażu i przywiązanie do włoskiej tradycji.

Obecne w sztuce Italii faszystowskiej było napięcie pomiędzy deklarowaną nowoczesnością , a potrzebami historycznej legitymizacji władzy. O zastosowaniu takiej tezy może świadczyć architektura tamtych czasów. W architekturze podobnie jak w plastyce nie ma zerwania z tradycją nowoczesną, której założenia głosił włoski racjonalizm. Głównym ośrodkiem nowych realizacji architektonicznych i przestrzennych został RZYM. W latach 1924-37 w rejonie forów cesarskich przebito :Via Dell’Imperio, w rejonie Borgo : Via della Conziliazione. Poprowadzono też prestiżowe rekonstrukcje zabytków antycznych, tworząc ich nowe formy ekspozycji ( np. nowy pawilon nad Ara Pacis ) lub otaczając nową zabudową (np. Piazza di Augusto Imperatore).

NIEMCY – Adolf Hitler i nazizm

Początkowo w Rzeszy nie było (podobnie jak w Italii) sprecyzowanego jednolicie prawa wobec sztuki. Głównym ideologiem partyjnym był Alfred Rosenberg, który próbował wypracować podstawy nowej wizji kultury nazistowskiej. Postulowano walkę ze wszelkimi tendencjami awangardowymi, określaną np. mianem sztuki zdegenerowanej, sztuki bolszewicko żydowskiej. Nie popierano ,,wypatrzonej” działalności artystycznej z końca XIX w. Postulowano zabieg uzdrowienia kultury, prowadzący do oczyszczenia rasowego Niemiec i umocnienia pozycji rasy aryjskiej. Przemiany w sztuce nowoczesnej przedstawiano jako formę żydowskiego spisku, zawiązanego w celu ograbienia niemieckiego obywatela. Ideolodzy nazistowscy jako cel działania stawiali przed artystami odnowienie ,,ducha niemieckiego” w sztuce, powrót do tradycji hierarchii społecznej, budowanie wizji harmonijnego życia , związanego z ziemią i świadomością niemieckiej kultury. W obrębie ruchu nazistowskiego podejmowano próby zawłaszczenia przynajmniej części dokonań niemieckiej sztuki współczesnej, dla przykładu : w 1933r. zorganizowano akcję ,,Młodzież walczy o niemiecka sztukę” , zmierzającą do wykazania, iż niemiecki ekspresjonizm może stać się oficjalna sztuką nazistowską. Jednakże próba wykorzystania nowoczesnej sztuki niemieckiej na potrzeby nowej ideologii nie powiodła się. Zwyciężyła rasistowska koncepcja Rosenberga i akademicki gust Hitlera.

Pierwszym krokiem do ,,odnowy” sztuk plastycznych były zmiany personalne na uczelniach artystycznych. Nie mógł już nauczać choćby Klee, Dix czy Beckmann. Naziści zmienili również kierowników placówek kultury i dyrektorów muzeów. Kolejnym etapem rozprawy ze sztuką nowoczesną była rozpoczęta w 1937 r. wielka akcja ,, czyszczenia” niemieckich zbiorów z niechcianych dzieł – nadzorował ją Adolf Ziegler ( ulubiony malarz Fürera). W tym samym roku otwarto też wystawę pod hasłem ,, sztuki zdegenerowanej” , gdzie wystawiono prace Chagalla, van Gogha, Kandinsky’ego, Mondriana i wielu innych. A na dzień przed otwarciem tej wystawy, inaugurowano uroczyście nowo powstały Dom Sztuki Niemieckiej, w którym od tej pory co roku odbywały się przeglądy sztuki nazistowskiej. W przemówieniu inauguracyjnym Hitler przedstawił założenia na których powinna opierać się nowa sztuka :

• powinna być przystępna i zrozumiała dla mas

• tylko barwy występujące ,, normalnie” w przyrodzie

• zwrot ku rodzimości i liczenie się z gustami przeciętnego odbiorcy

• sztuka powinna nie tylko odwzorowywać rzeczywistość, ale powinna dążyć do przedstawień idealnych

• ,,pogodny realizm” – przejawiający się w doborze tematów oraz sposobie kształtowania formy.

• rasowy ( aryjski) ideał piękna

Zgodnie z tymi zaleceniami na oficjalnych wystawach prezentowano szczęśliwe życie niemieckiego ludu. Co dziwne – popularnym tematem sztuki nazistowskiej stały się wizerunki nagich kobiet, akty malarskie i rzeźbiarskie. Obowiązywał kanon ukazywania ludzi silnych, krzepkich, propagowano kult zdrowia, tężyzny fizycznej i czystości rasowej, co wyrażane było dobitnie w rzeźbie tego okresu.

Duże znaczenie dla ukształtowania się pewnych ,,rodzajowych” ujęć tej sztuki, codziennego sztafażu i weryzmu szczegółów miała FOTOGRAFIA.

Osobne miejsce zajmowały przedstawienia wodza i innych wysokich dostojników reżimu. Do najbardziej znanych należą prace Franza Triebscha, Karla Truppe, Gerharda Zilla, oraz dzieła oficjalnego portrecisty dostojników faszystowskich Otto Pitthana.

ROSJA (ZSRR) – Józef Stalin i komunizm

Ideologia komunistyczna przyniosła w Rosji bardzo dramatyczne doświadczenia, które nie pozostały bez echa w sztuce. Tragizm sytuacji w jakiej znalazł się rosyjski artysta polegał na wewnętrznym rozdarciu pomiędzy awangardowymi hasłami i założeniami, a realiami komunizmu. Wszystkie środowiska awangardowe nie tylko poparły rewolucję, lecz także czynnie ją współtworzyły. Problemy polityczne (rewolucja) czasem skłaniały artystów do określonej aktywności twórczej, generowały pomysły i problematykę tej sztuki.

Konstruktywizm – twórcy z tego kręgu propagowali ,,kulturę pracy”, głosili hasła śmierci sztuki. Chcieli sztuki komunistycznej , co w ich mniemaniu oznaczało – nowoczesnej, kształtującej potrzeby estetyczne społeczeństwa (patrz : notatka Konstruktywizm - osobne zagadnienie egzaminacyjne!!!).

Bardzo wyraźnie rysowała się krytyka awangardy przez rosyjskie władze, które w tym czasie konsekwentnie dążyły( szczególnie na początku lat 30-tych) do ograniczenia możliwości pracy artystycznej twórców ze środowisk awangardowych. W 1932 r. wydano ustawę o przekształceniu organizacji literackich i artystycznych. Oznaczało to rozwiązanie wszystkich grup twórczych, a na ich miejsce powołano jedną scentralizowaną komunistyczną organizację.

W 1934 M. Gorki na zjeździ pisarzy włożył zasady realizmu socjalistycznego (socrealizmu) , który miał obowiązywać wszystkich artystów. Główny ideolog tej metody to Andriej Żdanow. Wprowadzono:

• odgórne narzucenie stylistyki i ograniczeń tematycznych( portrety i zbiorowe sceny figuralne) – określona przez władze tematyka zmieniała się w zależności do potrzeb propagandy

• sztukę powinna cechować przede wszystkim IDEOWOŚĆ (idee socjalistyczne)

• zasada TYPOWOŚCI – nie przedstawianie rzeczywistych jednostkowych faktów, lecz ich uogólnionego sensu

• partyjność, czytelność, zrozumiałość, i optymizm sztuki

Rzeczywistość miała być oddawana dokładnie ale bez popadania w naturalizm- który tępiono. Nie było mowy o żadnej twórczej indywidualności, liczyła się tylko idea zbiorowego, kolektywnego malowania obrazów. Artyści którzy ,,nie pasowali” rządzącym naprawdę surowo karano( więzienia i łagry), potępiano. Dramatyczny los artysty w okresie realizmu socjalistycznego, to rodzaj tragicznego eksperymentu kulturowego jakiego doświadczyła sztuka XX wieku.

Sztuka realizmu socjalistycznego , której często przypisuje się propagandowość, agitacyjność w gruncie rzeczy unieważniała sens działania i służyła przede wszystkim wasalizacji jeszcze jednej grupy społecznej, jaka byli twórcy.