ODMANY JĘZYKOWE I STYLOWE WSPÓŁCZESNEGO JĘZYKA POLSKIEGO
1.Terminologia:
- do nazywania różnych odmian języka polskiego używa się określenia „język”, np. język artystyczny. Pierwszy człon jest członem utożsamiającym (wskazuje na związek z j. pol.), drugi – członem odróżniającym.
- Często odmiany językowe nazywa się stylem, używa się tych pojęć (język i styl) zamiennie. Chociaż język to system środków gramatyczno-leksykalnych, a styl to uwarunkowany różnymi względami sposób wyzyskiwania tych środków.
- Język jako całość oraz jego odmiany charakteryzuje się ze względu na formy, znaczenie i funkcje.
- Między odmianami nie ma wyznaczonych ostrych granic, dlatego możliwe jest ich wzajemne przenikanie się.
2. Podział:
- Język polski narodowy określa się w opozycji do innych języków narodowych. Ma on 2 odmiany: język ogólny i język regionalny.
a) język ogólny – spotykamy się z nim w nauczaniu szkolnym; używają go wszystkie ośrodki administracyjne, polityczne, oświatowe i kulturalne. Znany jest wszystkim Polakom. Jest to środek porozumienia wszystkich członków narodu, bez względu na wiek, płeć, zawód. Jest reprezentatywny i powszechny.
b) język regionalny – jest silnie zróżnicowany terytorialnie. Nie jest powszechny, czasem nietolerowany, wypierany. Podtrzymywany głównie tradycją życia rodzinnego. Składa się z odmian geograficznych, czyli gwar i dialektów. Dialekt to pojęcie szersze od gwary, obejmuje większy region, a w jego skład wchodzą grupy gwar. Na przykład w dialekcie małopolskim znajdują się gwary: podhalańska, krakowska, chrzanowska.
- Różnice między językiem ogólnym a regionalnym:
| Język ogólny | Język regionalny |
|---|---|
| większe bogactwo słownika; słownictwo wskazuje na bardziej ożywione życie umysłowe – wyrazy abstrakcyjne, zapożyczone, uwarunkowane środowiskowo (np. związane z życiem wiejskim i miejskim) | uboższy słownik; głównie wyrazy uwarunkowane środowiskowo – związane z życiem i obyczajem wiejskim |
| skodyfikowane normy językowe, np. ortofoniczne | nie ma silnego poczucia przymusu przestrzegania norm językowych |
| różnicowanie się norm językowych w zależności od rodzaju wypowiedzi, kontekstu, sytuacji komunikacyjnej. We fleksji dokonuje się wyboru form i tendencji, tzn. jedne uznaje się za lepsze, inne za gorsze. | nie różnicuje się zbytnio form i tendencji fleksyjnych – obok siebie występują odmienne tendencje. |
| jest to język kształcony, podlega metodycznemu przyswajaniu (np. w szkole) | brak świadomego i celowego uczenia się języka, dlatego określa się użytkownika tego języka jako „niewykształconego” |
| W składni pojawia się wyższy stopień jej intelektualizacji i dyscypliny. | mniej konstrukcji składniowych, które służyłyby interpretacji rzeczywistości, a więcej takich, które służą sprawozdaniom i rejestracji rzeczywistości. |
-Aleksander Wilkoń: odmiana pośrednia pomiędzy językiem ogólnym a regionalnym – gwara miejska. Powstała na podłożu społecznym, gospodarczym i kulturalnym obcowania użytkowników jęz. ogólnego i regionalnego, jest uwarunkowana terytorialnie. Głównym czynnikiem sprawczym jej powstania jest migracja ludności wiejskiej do miast. Użytkownicy jej to: robotnicy, kupcy, rzemieślnicy. W obrębie tej gwary ścierają się tendencje zarówno jęz. ogólnego, jak regionalnego. Słownictwo jest nastawione raczej na zaspokajanie potrzeb życia praktycznego i obyczaju miejskiego. Fleksja i składnia zbliżone do regionalnego dialektu, ale są pod stałym naciskiem obcowania z jęz. ogólnym, ustępują więc jego sankcjom normatywnym. Rozwój gwary zależy od oddziaływania na nią instytucji takich, jak: szkoła, organizacje polityczne, urzędy, kościół, prasa. Im większy ich wpływ, tym szybciej gwara pozbywa się elementów regionalnych, a zbliża się do języka ogólnego.
- Język ogólny rozpada się dalej na język potoczny i język literacki.
a) język potoczny w charakterystyce Klemensiewicza występuje głównie w postaci mówionej. Ma zastosowanie życiowe, w sytuacjach nieoficjalnych – w rozmowie. Jest mniej ścisły i mniej dokładny. Szczególną rolę odgrywają tu prozodemy (intonacja, melodia, akcent, pauza), natomiast rolę uzupełniającą pełnią środki pozawerbalne (mimika i gesty). Występuje tu duża wariantywność i swoboda w doborze środków językowych, pojawiają się elementy ekspresywne i fatyczne. Nie jest konieczne sygnalizowanie kontekstu wypowiedzi, ponieważ jest zazwyczaj znany zarówno nadawcy, jak i odbiorcy.
b) język literacki – występuje najczęściej w postaci pisanej. Tekst jest układany świadomie, z większą rozwagą i dokładnością, piszący szuka najodpowiedniejszych słów i struktur zdaniowych. Ma możliwość wprowadzania zmian. Cechuje go konserwatyzm w stosowaniu reguł i struktur gramatycznych – wybiera się te już utrwalone, tradycyjne. Podlega też sztywnym normom ortograficznym. Jest skodyfikowany i traktowany jako zdobycz kulturowa. Ten język utrwala na piśmie i wyraża życie kultury narodowej. Ta funkcja odbija się w jego słownictwie, które ciągle się rozszerza i modyfikuje.
Język literacki ma tendencje ekspansywne – chce stać się językiem wspólnym dla całego narodu – oraz tendencje monopolistyczne – chce stać się własnością warstwy panującej, elity.
- Język lit. dzieli się dalej na trzy odmiany: język artystyczny, naukowy i normatywno-dydaktyczny.
a) j. artystyczny – jego funkcją jest wywołanie w odbiorcy żywego i sugestywnego obrazu, pokierowania jego wyobraźnią. Dlatego pojawia się tu bogactwo wyrazów konkretnych, działających na zmysły; rozbudowane słownictwo stanów wewnętrznych, rozwinięta synonimika, wyrazy o zabarwieniu emocjonalnym, swoiste struktury słowotwórcze (np. zdrobnienia, zgrubienia), archaizmy, dialektyzmy, prowincjonalizmy, neologizmy, neosemantyzmy – są często używane, ponieważ ten język daje większą swobodę wykraczania poza tradycyjny, zastany zasób leksykalny. Ceni się nowatorstwo artysty, który może dowolnie stylizować tekst.
Składnia – pojawiają się głównie zdania pojedyncze i złożone o charakterze opisująco-opowiadającym; równoważniki zdań, wypowiedzenia złożone, zestawienia z przytoczeniem mowy niezależnej i pozornie zależnej. Występują także wykrzyknienia i wypowiedzi eliptyczne, które mają sygnalizować dużą emocjonalność.
b) j. naukowy – jest przeciwstawny wobec artystycznego. Jego funkcją jest wypowiadanie zdań prawdziwych o rzeczywistości, dających obiektywne odbicie świata, ścisły opis faktów oraz wyjaśnianie ich. Z tego względu bardzo często używa się porównań, uogólnień, definicji, klasyfikacji i wnioskowania. Słownictwo musi być jednoznaczne i dobrze sprecyzowane, podstawą jest obecność terminologii. Nie stosuje się wyrazów o zabarwieniu emocjonalnym, brakuje też synonimów. Za to tworzy się nowe słownictwo (nowotwory). Często występują zapożyczenia z greki i łaciny, żeby uniknąć zbędnej homonimii, wieloznaczności.
Zdania naukowe mają tendencję do ujmowania wszystkiego w przejrzyste wyrażenia. Często pojawiają się tu zdania wielokrotnie złożone ze stosunkiem przyczynowo-skutkowym, ze stosunkiem warunku, racji i następstwa.
c) j. normatywno-dydaktyczny – Łączy w sobie właściwości języka artystycznego i naukowego. Zawiera elementy, które działają na uczucia i wyobraźnię, ale też posiada elementy leksykalne, które wzbogacają wiedzę odbiorcy, przyswajają mu sformułowania zjawisk rzeczywistości.
Język ten jest stosowany w mowie politycznej, propagandowej, kościelnej, okolicznościowej, publicystycznej, w regulaminach, kodeksach, ustawach, podręcznikach i poradnikach.
Funkcją tego stylu jest pouczenie odbiorcy o sposobie zachowania i postępowania z postawy bezosobowej (neutralnie).
Pojawiają się też tu pewne rysy języka potocznego; swoboda, ekspresyjność, mniejsza staranność i słowo.
- Język regionalny występuje w dwóch odmianach funkcjonalnych – konwersacyjnej i artystycznej.
a) j. konwersacyjny – pojawia się w rozmowach użytkowników gwary tego samego regionu
b) j. artystyczny – stosowany w produktach niepisanej twórczości ludowej: w podaniach, baśniach, powiastkach, przysłowiach, pieśniach, zagadkach itp. Warto też zwrócić uwagę na inną, świadomą dążność ujęcia gwary regionalnej w literacką postać artystyczną – są to utwory dialektyzowane, np. „Chłopi” Reymonta, czy „Listy Hanusi” Tetmajera.
- Zawodowe odmiany języka – ta odmiana jest fakultatywna i marginesowa, jest podrzędna wobec innych odmian językowych. Człowiek posługuje się nią tylko w pewnym środowisku i w pewnych okolicznościach, w ograniczonym czasie. Rozwija się na podłożu mniej lub więcej wyizolowanej grupy społecznej, określonej wspólnymi interesami i wspólną działalnością zawodową. Może to być język myśliwych, sportowców, bankowców, aktorów itp. Kiedy ta odmiana powstaje na marginesie języka ogólnego jest językiem zawodowym; gdy na marginesie gwary regionalnej jest gwarą zawodową.
Słownictwo składa się z terminologii zawodowej, czyli rodzimych i zapożyczonych nazw przedmiotów i czynności, które służą do wykonywania zawodu; a także z metaforyki i semantyki zawodowej, czyli wyrazów języka ogólnego używanych w metaforyczny sposób tak, że zmieniają swoje normalne znaczenie. Przykłady – myśliwskie: latarnia – głowa wilka, uczniowskie: kuć – uczyć się, malarskie: knot – lichy obraz. (S. 40)