ŹRÓDŁA PRAWA

1. Okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e. – 264 r. p.n.e.)

   1. zwyczaj – kształtuje się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania, staje się prawem, gdy jest uznawany za konieczny

   2. leges regiae – ustawy królewskie

   3. leges – ustawy uchwalane na comitia curiata (zgromadzeniach ludowych), dotyczyły wszystkich obywateli

      • leges rogatae – uchwalane w zwykłym trybie ustawodawczym

      • leges datae – wydawane przez władzę wykonawczą upoważnioną przez zgromadzenie

   4. plebiscitia – uchwały wydawane na concilia plebis (zgromadzeniach plebejskich), początkowy dotyczyły tylko plebejuszy, od lex Hortensia (287r. p.n.e.) zrównane z leges

Rozwój nauki prawa poprzez interpretację przepisów ustawy XII Tablic, zajmowali się tym pontyfikowie od poł III w.p.n.e. zaczyna się proces sekularyzacji nauki prawa (Tiberius Coruncanius)

1. Okres prawa przedklasycznego (264 r.p.n.e. – 27 r.n.e.)

   1. zwyczaj

   2. leges

   3. edykty urzędników (pretorów, namiestników prowincji, edyli kurulnych i kwestorów)- adiuvare, supplere, corrigere ; 130 r. skodyfikowanie edyktu

Rozwój świeckiej jurysprudencji, prawnicy nazywani przez jurystów klasycznych veteres (Quintus Mucius Scaevola, Servius Sulpicius Rufus, Aquilius Gallus), ich działalność polegała na cavere (układanie formularzy aktów prawnych), agere (udzielanie pomocy stronom w procesie), respondere (udzielanie odpowiedzi na pytania prawne)

Za twórcę świeckiej jurysprudencji uważany jest Sextus Aelius Catus, autor Tripertita (tekst Ustawy XII Tablic i interpretacja oraz formuły legis actiones)

1. Okres prawa klasycznego (27 r. n.e. – 284 r. n.e.)

   1. leges – zanikają w I w.n.e.

   2. edicta – do 130 r.n.e. (edictum perpetuum)

   3. senatus consulta (uchwały senatu)

   4. constitutiones (konstytucje cesarskie)

      • edicta – skierowane do ogółu ad kwestii administracyjnych

      • mandata – instrukcje dla urzędników

      • decreta – wyroki sądu cesarskiego (cognitio extra ordinem)

      • rescripta – odpowiedzi na zapytania prawne

   5. opinie prawników mających ius publicae respondendi ex auctoritatis principis (prawo udzielania odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza)

Okres największego rozwoju prawa rzymskiego głównie dzięki rozkwitowi jurysprudencji. Juryści zajmują się interpretacją prawa, pracują w kancelarii cesarza a jednocześnie zajmują się działalnością naukową, piszą komentarze do prawa cywilnego (libri ad Sabinum), do edyktu (ad edictum), do obu działów prawa (digesta), podręczniki (institutiones), rozprawy naukowe (questiones, disputationes), responsa, epistulae. Najsłynniejsi juryści klasyczni to: Celsus, Iulianus, Pomponius, Gaius, Papinianus, Ulpianus, Paulus, Modestinus. Ich działa nie zachowały się, znamy ich fragmenty z Digestów justyniańskich. Wyjątkiem są Institutiones Gaiusa.

1. Okres prawa poklasycznego (284 r. n.e. – 565)

   1. konstytucje cesarskie nazywane leges-główne źródło prawa

próby kodyfikacji leges, najpierw nieoficjalne (Codex Gregorianus z 293 r.n.e. i Codex Hermogenianus z 295 r.n.e.) potem oficjalne Codex Theodosianus z 438r.n.e. zawierający zbiór konstytucji obowiązujących od 312 r.n.e., 16 ksiąg w porządku chronologicznym; potem uzupełniony o Novellae Postheodosiane (konstytucje wydane w latach 438-468)

1. opinie jurystów mających ius publicae respondendi

próby uporządkowania ius tzw. ustawy o cytowaniu, stanowiące wskazówki dla sędziego w jaki sposób powinien rozstrzygać w przypadku, gdy strony przedstawiają różne opinię jurystów mających ius publicae respondendi; najsłynniejsza z nich to Konstytucja Raweńska z 426 r.n.e. Konstytucja stanowiła, iż moc wiążącą mają pisma 5 jurystów (Gaius, Papinianus, Ulpianus, Paulus, Modestinus). W przypadku różnic ZAWSZE decydowało zdanie większości. Jeżeli większości nie dało się ustalić to sędzia winien przychylić się do opinii Papiniana a jeżeli Papinian nie wypowiadał się w tej kwestii mógł wybrać dowolną z opinii.

Konstytucja nie spełniła swej roli, gdyż została włączona do CTh z zastrzeżeniem, że sędzia może zastosować się do opinii jurysty cytowanego przez tych 5 jurystów wymienionych w konstytucji – zniweczyło to sens całej reformy

Upadek jurysprudencji i kultury prawnej. Proces wulgaryzacji prawa

1. Okres prawa justyniańskiego (527 r.n.e.-565r. n.e.)

Kodyfikacja justyniańska

1. Digesta (533r.) – wybór pism jurystów głównie z okresu klasycznego, pisma 38 prawników, tylko 3 przedklasycznych i 2 poklasycznych; 50 ksiąg podzielonych na tytuły (w średniowieczu dodano podział na paragrafy), większość ksiąg zawiera kodyfikację prawa cywilnego tylko 2 poświęcone są prawu karnemu (libri terribiles)

2. Institutiones (533 r.) – podręcznik wzorowany na Instytucjach Gaiusa

3. Codex (534 r.) – zbiór konstytucji od Hadriana do Justyniana, 12 ksiąg ułożonych w porządku chronologicznym, głównie prawo publiczne

Justnian nakazał dokonywać zmian w kodyfikowanych tekstach tak, by odzwierciedlały stan prawny z połowy VI w. n.e. – tzw. interpolationes.

Konstytucje wydawane później zpstały zebrane w tzw. Nowele, które są zwyczajowo dołączane do kodyfikacji, choć nie stanowią jej części.

W średniowieczu zbiór składający się z Digestów, Instytucji, Kodeksu i Nowel, do którego dołączane Libri Feudorum i ustawy Fryderyka I i Fryderyka II nazywano Corpus Iuris Civilis.

Czynność prawna jest to oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutków prawnych.

Podziały czynności prawnych:

1. formalne-nieformalne – w zależności od tego, czy do swojej ważności wymagają zachowania określonej formy czy nie

2. jednostronne-dwustronne – w zależności od tego, czy wymagają dla swojej ważności oświadczenia woli jednej strony, czy dwóch stron

3. między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa) – w zależności od tego, czy wywołują skutek za życia osoby składającej oświadczenie woli czy po śmierci

4. rozporządzające i zobowiązujące – w zależności od tego, czy skutkiem dokonania tej czynności jest natychmiastowa zmiana w majątku osoby jej dokonującej czy jedynie zobowiązują do dokonania aktu rozporządzającego w przyszłości

5. odpłatne i nieodpłatne – w zależności od tego czy na ich podstawie korzyść majątkową uzyskują obie strony, czy też tylko jedna strona

6. przyczynowe (kauzalne) i abstrakcyjne – w zależności od tego czy ważność takiej czynności uzależniona jest od istnienia causa (cel gospodarczy odzwierciedlający istotę gospodarczą takiej czynności ,uznawany przez prawo), czy też są ważne w oderwaniu od tej causa

   • causa donandi

   • causa solvendi

   • causa aquirendi vel obligandi

Czynności fiducjarne jako szczególny typ czynności w prawie rzymskim.

Elementy czynności prawnej

1. Essentialia negotii – istotna treść czynności prawnej, bez której czynność ta nie istnieje, pozwalają zakwalifikować tą czynność prawną jako czynność danego typu

2. Naturalia negotii – postanowienia wynikające z zasad uczciwego obrotu, które uważa się za naturalnie istniejące w treści czynności prawnej, strony nie muszą ich zastrzegać

3. Accidentalia negotii – postanowienia dodatkowe, istnieją w treści czynności prawnej tylko, jeżeli strony wyraźnie je zastrzegły:

   1. Warunek – zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy SKUTECZNOŚĆ czynności prawnej, może być zawieszający lub rozwiązujący, potestatywny, kazualny lub mieszany, ujemny lub dodatni

   2. Termin - – zdarzenie przyszłe i pewne, od którego zależy SKUTECZNOŚĆ czynności prawnej, może być zawieszający lub rozwiązujący,

   3. Polecenie – dodatkowe postanowienie nakładające obowiązek określonego zachowania się

Wady oświadczenia woli-polegają na niezgodności wewnętrznej woli osoby działającej z zewnętrzną treścią złożonego oświadczenia woli

1. Simulatio czyli czynność pozorowana: strony umawiają się, że dana czynność nie będzie wywoływać dla nich żadnych skutków prawnych lub będzie wywoływać skutki innej czynności np. pozorna sprzedaż (czynność symulowana) ukrywa rzeczywistą darowiznę (czynność dyssymulowana);

Reservatio mentalis – jednostronna i nieujawniona niezgodność woli z oświadczeniem

1. Error (błąd) – mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości prawnej (error iuris-błąd co do prawa) lub faktycznej (error facti-bład co do faktu), zasada ignorantio iuris nocet, ignorantio facti non nocet, co do zasady nie można było powoływać się na błąd co do prawa (wyjątki np. minores, kobiety, żołnierze) ale można było powołać się na błąd co da faktu (musiał on być istotny i usprawiedliwiony)

2. Dolus-podstęp –błąd wywołany świadomym działaniem drugiej strony, musiał być istotny i usprawiedliwiony

3. Metus-groźba – dokonanie czynności pod wpływem bezprawnej i realnej groźby drugiej strony

Czynność prawna, jeżeli nie spełniała wymogów przewidzianych przez prawo była nieważna. W świetle prawa cywilnego nieważność taka miała charakter definitywny, ale prawo pretorskie w pewnym zakresie przewidywało możliwość uzdrowienia takiej czynności poprzez:

1. Konwersję – potraktowanie nieważnej czynności jako innej czynności zbliżonej w skutkach, która w danym stanie faktycznym byłaby ważna

2. Konwalidację- jeżeli ustała przyczyna dla której czynność była nieważna np. poprzez upływ czasu

3. Ratihabitio zatwierdzenie) – jeżeli czynność była początkowo nieważna ze względu na brak wymaganej zgody osoby trzeciej a następnie zgoda ta została udzielona już po dokonaniu tej czynności

Nabycie praw:

1. Pierwotne (nie wywodzi się nabytego prawa od osoby poprzednika) i pochodne (nabycie prawa od osoby poprzednio je posiadającej, obowiązuje zasada, że nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw niż sam posiada – nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet)

2. Sukcesja syngularna (nabycie pojedynczych uprawnień) i uniwersalna (wejście w ogół praw i obowiązków i poprzednika)

3. Nabycie translatywne (przejście uprawnienia bez zmian z jednej osoby na drugą) i konstytutywne (nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas nie istniejące, które z szeregu przysługujących mu uprawnień wyodrębnia zbywca)

Zastępstwo

1. Zastępstwo bezpośrednie – działania zastępcy bezpośrednio odnoszą skutek w sferze praw i obowiązków zastępowanego, w prawie rzymskim występujące wyjątkowo (nabywanie przysporzeń poprzez niewolników i osoby alieni iuris, nabycie posiadania ze skutkiem prowadzącym do zasiedzenia przez tutora lub procurator omnium bonorum)

2. Zastępstwo pośrednie – zastępca działa we własnym imieniu i na własny rachunek a następnie rozlicza się z zastępowanym, reguła w prawie rzymskim: tutor, zleceniobiorca, negotiorum gestor, procurator

OSOBY

Status civitatis

Zasada personalności prawa- tylko obywatele mieli prawa i ochronę wynikającą z ius civile. Początkowo nadania obywatelstwa w drodze uchwał zgromadzeń ludowych całym społecznościom, b. rzadko osobom fizycznym. Obok obywateli;

- Latini veteres – mieszkańcy Lacium: otrzymywali obywatelstwo przez osiedlenie się w Rzymie, mieli ius conubii i ius commercii, podlegali prawu latyńskiemu

- Latini coloniari-mieszkańcy kolonii na prawie latyńskim, mieli tylko ius conubii

Peregrini – podlegali prawu swojej społeczności i ius gentium, mogli mieć nadane w drodze przywileju ius conubii i ius commercii

Wrogowie wojenni pozbawieni praw.

• około 90 r. p.n.e. na mocy Lex Iulia et Plautia Papiria nadano obywatelstwo wszystkim mieszkańcom Italii w zamian za złożenie broni

• 212 r. n.e. Constitutio Antoniniana – edykt cesarza Karakalli nadający obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium

Status famialiae

Głową rodziny był pater familias. Mógł mieć on pod swoją władzą zarówno niewolników (domenica potestas), jak i dzieci (patria potestas) i żonę (manus). Osoby wolne będące pod władzą określane jako alieni iuris w odróżnieniu od osób sui iuris, które nie podlegały niczyjemu zwierzchnictwu.

Pokrewieństwo oparte na więzi podległości władzy wspólnego pater familias to pokrewieństwo agnacyjne, mogło powstać naturalnie lub sztucznie (adopcja, przysposobienie). Kobiety nie mogły stać na czele rodziny, nie przekazywała się też poprzez nie więź agnacyjna.

Wyjście z rodziny agnacyjnej mogło nastąpić w sposób naturalny (śmierć) lub poprzez emancipatio.

Stopniowo pokrewieństwo agnacyjne ustępuje w prawie pokrewieństwu kognacyjnemu opartemu na rzeczywistym pokrewieństwie krwi.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

Była to możność bycia podmiotem praw i obowiązków. W prawie prywatnym zależała od

• status libertatis

• status civitatis

• status familiae

Pełną zdolność prawną miał wolny, obywatel, sui iuris, ograniczoną zdolność prawna mogły mieć osoby alieni iuris w ramach przyznanego im przez pater familias peculium.

Zdolność prawną miał też nasciturus od momentu poczęcia, ale:

• warunkowo „o ile urodzi się żywy”, jeżeli urodził się martwy zakładano, ze nigdy tej zdolności nie miał

• tylko w zakresie korzyści (nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodiis eius agitur)

Utrata zdolności prawnej

• śmierć

• capitis deminutio (uszczuplenie praw):

1. maxima – utrata wolności i obywatelstwa (wyrok w procesie karnym, popadnięcie w niewole)

2. media – utrata obywatelstwa (deportacja na wyspę)

3. minima – zmiana status familiae (adoptio, conventio in manu)

W celu ochrony praw pater familias, który popadł w niewolę nieprzyjacielską stosowano 2 konstrukcję:

1. ius postlimini – jeżeli powrócił z niewoli odżywały wszystkie jego poprzednio posiadane prawa ale brak kontynuacji stanów faktycznych (małżeństwo, posiadanie)

2. fictio legis Corneliae – jeżeli zmarł w niewoli zakładano, że zmarł W MOMENCIE POPADNIĘCIA W NIEWOLE – pozwalało to utrzymać w mocy jego testament.

OSOBY

Sytuacje prawną osoby w prawie rzymskich określały 3 status:

1. Status libertatis – ludzie dzielili się na wolnych i niewolników

2. Status civitatis – ludzie dzielili się na obywateli i nieobywateli (peregryni)

3. Status familiae – osoby podległe czyjejś władzy (alieni iuris) i niepodlegające niczyjej władzy (sui iuris)

NIEWOLNICY

Niewola – instytucja ius gentium. Wg ius naturale wszyscy są wolni.

Niewolnik traktowany w świetle prawa prywatnego jak rzecz. Nie mógł mieć własnego majątku, wszystko co nabywał powiększało majątek właściciela. Wyjątkowo właściciel mógł wydzielić niewolnikowi określoną część majątku w swobodny zarząd tzw. PECULIUM.

Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci, z czasem konstytucje cesarskie zaczną ograniczać uprawnienia właściciela np. zakazując nieuzasadnionego znęcania się nad niewolnikami, prostytuowania niewolnic itp.

Niewolnik nie mógł zawrzeć małżeństwa, związki niewolników nie rodziły skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takich związków należały do właściciela niewolnicy i dopiero w pr. Poklasycznym zaczęły być uważane za spokrewnione ze swoimi rodzicami.

Sposoby popadnięcia w niewolę:

• urodzenie z matki niewolnicy (od II/III w tendencja favor libertatis)

• popadnięcie w niewolę

• schwytanie przez piratów

• wyrok skazujący na dożywotnią pracę w kopalni

• niewypłacalność dłużnika (w prawie archaicznym)

Sposoby wyzwolenia:

1. Formalne (manumissiones):

• manumissio testamentaria directa lub indirecta – w testamencie w sposób bezpośredni lub powierniczy (prośba do spadkobiercy by wyzwolił)

• manumissio censu – wpisanie na listę obywateli

• manumissio vindicta – procedura in iure cessio

• manumissio in ecclesia –w kościele przed bisupem i gminą wiernych

uznawane przez ius civile, wyzwolony nabywał status civitatis wyzwalającego

1. Nieformalne (inter amicos, apud mensam, per epistulam) – początkowo w każdej chwili mogło być odwołane, dopiero lex Iunia Norbana z 19 r. n.e. powołała kategorię Latynów juniańskich –za życia wolni po śmierci traktowani jak niewolnicy. Latyn juniański bardzo łatwo mógł nabyć obywatelstwo rzymskie

Peregrini dediticii – najgorsza kategoria wyzwoleńców używanych podczas pobytu w niewoli do walki w cyrku czy torturowanych – nigdy nie mogli stać się obywatelami i nie mogli osiedlać się w Rzymie i okolicach.

Wyzwoleniec podlegał pewnym ograniczeniom w prawie publicznym, małżeńskim, ciążyło na nim prawo patronatu (np. obowiązek alimenacyjny względem patrona, nie mógł pozywać patona bez zgody pretora a skarg infamujących nie mógł w ogóle wytaczać, patron miał uprawnienia do dziedziczenia po wyzwoleńcu, jeżeli ten nie miał dziedziców z I klasy albo był b. bogaty i miał nie więcej niż 3 dzieci)

Ograniczenia w wyzwalaniu za panowania Oktawiana Augusta:

Lex Fuffia Caninia (2 r. p.n.e.) – ograniczenie liczby wyzwalanych niewolników od 2-100 w zależności od wartości majątków

Lex Aelia Sentia (4 r.n.e.) – ograniczenia wieku wyzwalanego niewolnika (+30lat) i wyzwalającego (+20lat), wyjątkowo możliwe z słusznych przyczyn i przed consiulium; nieważnie wyzwolenia na szkodę wierzycieli i patrona

Odpowiedzialność właściciela za zobowiązania zaciągane przez niewolnika

Ponieważ działania niewolnika mogły tylko polepszyć sytuację właściciela, co do zasady właściciel nie odpowiadał za zobowiązania zaciągane przez niewolnika. Potem pretor w edykcie określił przypadki, w których z tytułu zobowiązania zaciąganego przez niewolnika będzie udzielał skargi bezpośrednio przeciw właścicielowi. Miało to miejsce wówczas gdy :

1. Właściciel wydzielił niewolnikowi peculium i do wysokości wartości peculium odpowiadał za wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika: odpowiedzialność ograniczona nisi dumtaxat de peculio ale za wszystkie zobowiązania

• a. de peculio – właściciel ma prawo dedukcji, wierzyciele zaspokajani w kolejności zgłoszeń

• a. tributoria (peculium na cele handlowe) – właściciel nie ma ius deductionis, proporcjonalnie zaspokaja się wszystkich wierzycieli, którzy zgłosili swoje należności w ramach vocatio in tributum

1. Właściciel ustanowił niewolnika kierownika przedsiębiorstwa lądowego lub kapitanem statku praepositio – odpowiedzialność nieograniczona ale tylko za zobowiązania mieszczące się w zakresie praepositio

• a. institoria – niewolnik prowadzi przedsiębiorstwo „lądowe”

• a. exercitoria – niewolnik jest ustanowiony magister navis

1. Właściciel wydał polecenie niewolnikowi dokonania jakiejś czynności iussum - odpowiedzialność nieograniczona ale tylko za zobowiązania zgodne z treścią polecenia

- a. quod iussu

1. Z zaciągniętego przez niewolnika zobowiązania właściciel uzyskał korzyść majątkową, czyli nastąpiło przysporzenie – versio do jego majątku, odpowiedzialność ograniczona do wartości tego przysporzenia; ademptio peculii szczególny przykład versio, przysporzeniem jest w tym wypadku wartość długów obciążających peculium w momencie jego odebrania

- a. de in rem verso

Odpowiedzialność właściciela za delikty (czyny niedozwolone) popełniane przez niewolnika

Właściciel odpowiadał ZAWSZE ale w trybie odpowiedzialności noksalnej tj. mógł wedle uznania albo zapłacić odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez niewolnika albo wydać poszkodowanemu samego niewolnika tym samym zwalniając się z obowiązku zapłaty odszkodowania (noxae datio). Poszkodowany nie miał prawa zażądać wydania niewolnika, mógł jedynie żądać odszkodowania.

Odpowiedzialność noksalna:

• szła za głową sprawcy (noxa caput sequitur) – odpowiadał każdoczesny właściciel niewolnika

• nie powstawała jeżeli niewolnik wyrządził szkodę w majątku właściciela

• uważana za wadę prawną niewolnika

MAŁŻEŃSTWO

Poprzedzane zaręczynami (sponsalia). W okresie archaicznym za niedotrzymanie obietnicy małżeństwa groziła kara pieniężna, w okresie pryncypatu takie porozumienie nie rodziło skutków prawnych. W prawie poklasycznym praktykuje się zadatek (arrha sponsalicia).

Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną opartą na wyrażeniu woli pozostawania w związku małżeńskim (affectio maritalis). Wola ta musiała mieć charakter trwały. Osoby alieni iuris na zawarcie małżeństwa potrzebowały zgody pater familias.

Prawo cywilne uznawało za ważne i rodzące skutki prawne jedynie związki będące IUSTUM MATRIMONIUM.

Wymogi iustum matrimonium:

1. Conubium: możność zawarcia ważnego związku

2. Wiek: 12 lat dziewczyny, 14 lat chłopcy

3. Affectio maritalis.

Podobnie jak zawarcie małżeństwa tak i rozwód miał charakter nieformalny. Mógł nastąpić przez porozumienie stron (divortium) lub przez jednostronne zerwanie małżeństwa (repudium). W prawie poklasycznym praktykowany list rozwodowy.

Conventio in manum – wejście żony pod władzę męża

Akt odrębny od zawarcia małżeństwa. Praktykowane w okresie archaicznym, w pr. klasycznym wyszło z użycia (już w I w.p.n.e.).

1. Confarreatio – akt formalny z prawa sakralnego

2. Coemptio – mancypacyjne kupno żony od jej zwierzchnika familijnego

3. Usus – nabycie władzy nad żoną wskutek rocznego, nieprzerwanego pobytu żony przez wszystkie noce w domu męża, usurpatio trinocti przerywało bieg zasiedzenia

Wejście żony pod władzę męża powodowało, że stawała się jego krewną agnacyjną zajmując w dziedziczeniu filiae loco i stając się krewną agnacyjną swoich dzieci. Po rozwodzie, jeżeli małżeństwo było połączone z conventio in manum mąż powinien zwolnić żonę spod władzy przez diffarreatio lub remancipatio.

Gaius opisuje w Institutiones procedurę coemptio fiduciae causa, czynność fiducjarną odsprzedania się przez samą kobietę zaufanej osobie, nie w celu małżeństwa ale w celu zmiany niewygodnego tutora lub uzyskaniu opiekuna, którego zgoda była wymagana do sporządzenia przez nią testamentu.

Stosunki niemajątkowe między małżonkami

• obowiązek wzajemnego szacunku, żona powinna być posłuszna mężowi, siedzieć w domu i wychowywać wspólne dzieci, zobowiązana do wierności małżonkowi

• niemożność wnoszenia przeciwko sobie skarg infamujących (też po rozwodzie)

• silniejsze uprawnienia męża w małżeństwach połączonych z conventio in manum (sądownictwo w/s prywatnych – iudicium domesticum, wyłączne prawo męża do dokonania repudium), ale nie mógł jej sprzedać, zastawić, nie miał ius vitae necisque

• skarga o zwrot żony, początkowo rei vindicatio, potem interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis

Stosunki majątkowe między małżonkami

Zależały od tego, czy małżeństwo połączone z conventio in manum czy nie i od statusu żony przed zawarciem małżeństwa (sui iuris czy alieni iuris).

1. Jeżeli kobieta była sui iuris i weszła pod władzę męża doznawała capitis deminutio minima, traciła zdolność prawną, jej majątek stawał się własnością męża, ale wchodząc do rodziny agnacyjnej męża nabywała w niej uprawnienia do dziedziczenia.

2. Jeżeli kobieta była sui iuris i nie weszła pod władzę męża, zachowywała swój status i majątek, ale nie nabywała żadnych praw do dziedziczenia po mężu; z reguły sama kobieta ustanawiała sobie posag

3. Jeżeli kobieta była alieni iuris i weszła pod władzę męża to zmieniała rodzinę agnacyjną, traciła prawa do dziedziczenia po ojcu, ale nabywała prawa do dziedziczenia po mężu; z reguły jej zwierzchnik familijny ustanawiał jej posag.

4. Jeżeli kobieta była alieni iuris i nie weszła pod władzę męża pozostawała w swojej rodzinie agnacyjnej, dziedzicząc po ojcu, ale nie nabywała prawa do dziedziczenia po mężu; z reguły jej zwierzchnik familijny ustanawiał jej posag.

Zakaz darowizn między małżonkami.

Posag

Dos profecticia- ustanawiany przez pater familias

Dos adventicia – ustanawiany przez kobietę lub osoby 3

Dos recepticia – jeżeli miał być zwrócony po ustaniu małżeństwa

Formy ustanowienia posagu:

• dotis dictio – jednostronne ustanowienie posagu (niech 100 sest. będzie ci posagiem)

• dotis datio- przeniesienie własności rzeczy posagowych

• dotis promissio – stypulacyjne ustanowienie posagu, wyparła dotis dictio, zawierała w sobie warunek „si nuptiae fuerint secutae” (jeżeli dojdzie do zawarcia małżeństwa)

• acceptilatio – zwolnienie z długu

Posag był własnością męża. Jeżeli w posagu znajdowały się pieniądze stosowano zasadę surogacji. Ryzyko przypadkowej utraty posagu ponosił ustanawiający, chyba że w posagu znajdowały się rzeczy oszacowane lub rzeczy zamienne.

Losy posagu po ustaniu małżeństwa:

Początkowo zwrot posagu po ustaniu małżeństwa był jedynie moralnym obowiązkiem męża. Można było zastrzec stypulacyjnie zwrot. Od ok. II w.p.n.e. wprowadzenie actio rei uxoriae o zwrot posagu.

Jeżeli małżeństwo ustało przez śmierć kobiety:

• jeżeli była to kobieta sui iuris – posag zostawał u męża

• jeżeli posag ustanowił ojciec kobiety, posag podlega zwrotowi, mąż ma prawo retentio 1/5 na każde wspólne dziecko;jeżeli ojciec nie żyje posag nie jest zwracany

• jeżeli posag ustanowiła osoba 3 – nie zwracano posagu, chyba że stypulacyjnie wcześniej zastrzeżono taki zwrot

Jeżeli małżeństwo ustało przez rozwód:

• jeżeli kobieta była sui iuris sama wytaczała skargę o zwrot posagu

• jeżeli kobieta była alieni iuris, skargę taką wytaczał jej ojciec za jej zgodą

Rzeczy oznaczone indywidualnie powinny być zwrócone niezwłocznie, rzeczy oznaczone gatunkowo w trzech rocznych ratach. Mąż miał prawo retencji tj. zatrzymania sobie określonej części posagu na wspólnie posiadane dzieci (1/6), z powodu nieobyczajności żony (1/6 lub 1/8), z uwagi na nakłady poczynione na posag lub majątek żony, darowizny, rzeczy zabrane przez żonę z majątku męża.

Ustawodawstwo małżeńskie Augusta

18 r.p.n.e. lex Iulia de adulteriis coercendis- regulowała przestępstwa zwane adulterium oraz stuprum traktując je jako przestępstwa prawa publicznego. Do reakcji na te przestępstwa był zobowiązany ojciec lub mąż kobiety, ojciec mógł zabić i żonę i cudzołożnika, mąż tylko cudzołożnika i musiał rozwieść się z żoną; jeżeli w ciągu 60 dni te osoby nie zareagowały każdy mógł wnieść oskarżenia, karano wówczas także biernego ojca lub męża za stręczycielstwo. Karą publiczną była konfiskata majątku i zesłanie na wyspę.

18 r.p.n.e. lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Pappia Poppea z 9 r.n.e- nakładały obowiązek pozostawania w związkach małżeńskich dla mężczyzn od 25 do 60 lat, dla kobiet od 20 do 50 lat. Po lex Pappia Poppea także obowiązek posiadania dzieci (minimum 1, najlepiej 3-przywilej ius trium liberorum); karą za nieprzestrzeganie była utrata możliwości dziedziczenia na podstawie testamentu: niezamężni nie mogli w ogóle nabywać nic na podstawie testamentu, bezdzietni tylko 1/2/.

Konkubinat – faktyczne pożycia mężczyzny i kobiety; jeżeli nie mogli zawrzeć iustum matrimonium lub nie mieli względem siebie affectio maritalis. Stan faktyczny, który dopiero od Augusta zaczął mieć jakiekolwiek znaczenie prawne w związku z wprowadzeniem kar za adulterium. Dzieci z takiego związku nie wchodziły pod patria potestas, można było dokonywać darowizn.

Contubernium-związek, gdzie jedna strona lub obie nie były osobami wolnymi.

Patria potestas – władza ojcowska

Instytucja dostępna tylko dla obywateli rzymskich. Tradycyjnie związana z ius vitae ac necis, ale już od okresu archaicznego prawo do zabicia dziecka ograniczane (obowiązek wychowywania synów i pierwszej córki, zakaz zabicia przed ukończeniem przez dziecko 3 lat, obowiązek zabicia dziecka zdeformowanego). Prawo życia i śmierci znosi Kodeks Teodozjański. Konstytucje cesarskie wprowadzają liczne ograniczenia patria potestas.

• sądownictwo nad dziećmi (iudicium domesticum)

• w okresie republiki karanie za przestępstwa, z czasem przestępstwa publiczne wyjęte z gestii pater familias

• mógł sprzedać, zastawić, porzucić

Obok uprawnień też obowiązki:

-zapewnienie utrzymania i odpowiedniego wychowania

-pietas (humanitarne traktowanie dziecka, miłość do dziecka), wzajemny szacunek

-prawo do dziedziczenia po ojcu

Sposoby wejścia pod patria potestas

1. urodzenie w iustum matrimonium

• dyskusyjne czy konieczny był akt uznania dziecka

• stosowano domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki (pater est quem nuptiae demonstrant)

• stosowano domniemanie, że dziecko jest dzieckiem małżeńskim jeżeli urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu od zawarcia małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego ustania

1. Adoptio – adopcja

• dotyczyła osób alieni iuris

• polegała na fiducjarnej sprzedaży mancypacyjnej dziecka (syn musiał być sprzedany 3 razy) i in iure cessio

• od Justyniana podział na adoptio plena (pełną), gdy adoptującym był krewny wstępny i adoptio minus plena, która miała skutki jedynie w zakresie nabycia prawa do dziedziczenia po adoptującym, która następowała gdy adoptującym nie był krewny adoptowanego; adopcji dokonywano przez oświadczenie woli przed urzędnikiem sądowym, jeżeli adoptujący był osobą dojrzałą musiał wyrazić zgodę, adoptującym mogła być też kobieta, której zmarły dzieci

1. Adrogatio – przysposobienie

• dotyczyła dojrzałych mężczyzn sui iuris a więc miała doniosłe skutki dla adrogowanego: wchodził pod władzę adrogującego i jego majątek stawał się własnością nowego pater familias- rodzaj sukcesji uniwersalnej

• początkowo dokonywano na zgromadzeniu ludowym, przedtem kolegium pontyfików badało, czy zamiary adrogującego są uczciwe, od I w.p.n.e adrogujący składał iusiurandum, iż jego intencje nie są nieuczciwe a adrogacji dokonywano przed kolegium liktorów, od Dioklecjana adrogatio per rescriptum principis, początkowo na prowincjach, później stała się też formą obowiązującą w Rzymie

1. Legitimatio- legitymacja (prawo poklasyczne)

• per subsequens matrimonium – przez zawarcie małżeństwa przez osoby żyjące w konkubinacie

• per rescriptum principis-poprzez reskrypt cesarski na na wniosek ojca naturalnego

Sposoby wyjścia spod patria potestas

1. śmierć pater familias lub dziecka

2. synowie kapłani i córki westalki

3. capitis deminutio ojca

4. Emancipatio-wyzwolenie spod patria potestas

• trzykrotna fiducjarna sprzedaż syna (jednokrotna córki), po której gasła patria potestas, po czym ojciec „odkupywał” dziecko od nabywcy, wyzwalał i stawał się jego patronem

• w prawie poklasycznym per rescriptum principis

• za Justyniania przez oświadczenie woli przed sądem

Odpowiedzialność pater familias za działania osób in potestate

- analogicznie jak w przypadku niewolników

1. Za zobowiązania kontraktowe nie odpowiadał, chyba że było peculium, praepositio, iussum lub versio

2. Za zobowiązania deliktowe odpowiadał w trybie odpowiedzialności noksalnej

3. Od końca republiki zobowiązania zaciągane przez synów in potestate zaczęły być traktowane jak zobowiązania cywilne i pretor udzielał skargi, nie można było jednak prowadzić egzekucji ani osobistej ani majątkowej

4. I w n.e. uchwalono s.c. Macedonianum zakazujące udzielania pożyczek synom alieni iuris- taka pożyczka rodziła jedynie zobowiązanie naturalne i nawet po staniu się przez syna osobą sui iuris żadanie jej zwrotu było nieskuteczne (exceptio)

5. Od Augusta kształtuje się ograniczona zdolność majątkowa osób alieni iuris:

• peculium castrense - majątek nabyty w związku ze służbą wojskową, którym syn mógł swobodnie rozporządzać inter vivos i mortis causa, jeżeli nie sporządził testamentu dziedziczył go pater familias

• peculium quasi castrense – majątek nabyty w związku z pełnieniem stanowisk państwowych

• od Konstantyna Wielkiego, to co syn odziedziczył po matce było jego własnością a ojciec miał tylko prawo użytkowania, kolejni cesarze podobnie traktowali majątek otrzymany w drodze darowizny lub spadku od wstępnych matki

• za Justyniana tylko to, co syn nabył od ojca stanowiło własność ojca (peculium profecticium), reszta jako peculium adventicium stanowiła odrębny majątek dziecka, którym mogło swobodnie dysponować

OSOBY – opieka i kuratela

TUTELA

Dotyczyła 2 kategorii osób:

• impuberes czyli niedojrzałych sui iuris (tutela impuberum) –ze względu na słabość wieku

• kobiet sui iuris (tutela mulierum)- ze względu na słabość płci i nieznajomość spraw publicznych

2 aspekty opieki

• osobowy: stanowiła surogat patria potestas, ale nie obejmowała prawa życia i śmierci, prawa sprzedania, zastawienia czy oddania do adopcji

• majątkowy: opiekun traktowany loco domini, nie musiał jednak zajmować się majątkiem pupila, mógł to robić kurator; jeżeli opiekun sprawował również pieczę nad majątkiem składał przy obejmowaniu opieki cautio w formie stypulacji, iż zachowa majątek pupila w stanie niepogorszonym (cautio rem pupilli salvam fore)

Źródła opieki

1. Tutela testamentaria

2. Tutela legitima (ustawowa)-z mocy prawa opiekunem stawał się najbliższy krewny agnacyjny, nie mógł on odrzucić tej funkcji, ale mógł ją scedować na inną osobę

3. Tutela dativa-pretora wyznaczał urzędnik (pretor lub namiestnik prowincji, później praetor tutelarius)

Tutela impuberum

• do 7 roku życia dziecko nie miało zdolności do czynności prawnych, od 7 mogło dokonywać czynności przysparzających, na czynności rozporządzające i zobowiązujące (też przyjęcie spadku) musiała być zgoda tutora tzw. auctoritas (interpositio) tutoris

• czynność o podwójnym skutku (przysparzająco-zobowiązującym) np. kontrakt kupna sprzedaży dokonana bez zgody tutora była ważna w aspekcie przysparzającym dla pupila, nieważna w aspekcie zobowiązującym

• zgoda mogła być udzielona albo przed dokonaniem czynności, w trakcie albo po jej dokonaniu w formie zatwierdzenia (ratihabitio); zatwierdzić mógł także sam pupil po dojściu do dojrzałości

Środki ochrony interesów pupila

1. Accusatio suspecti tutoris: skarga z Ustawy XII Tablic o odsunięcie tutora od sprawowanej opieki, mógł ją wytoczyć każdy (actio popularis), miała charakter karny

2. Actio rationibus distrahendis: wytaczał pupil po dojściu do dojrzałości, jeżeli tutor sprzeniewierzył jego majątek, zasądzenie in duplum

3. Actio tutelae: o odzyskanie tego, co nabył tutor działając jako zastępca pośredni pupila, skarga dobrej wiary; powództwu pupila tutor mógł przeciwstawić actio tutelae contraria

4. Cautio rem pupilli salvam fore: składana przy obejmowaniu opieki, jeżeli tutor miałby zajmować się również majątkiem podopiecznego

5. Tutor Atilianus (wyznaczony przez urzędnika) zawsze mógł być odwołany z jego funkcji

6. Wygórowany stopień należytej staranności wymaganej od tutora (diligens pater familias)

Tutela mulierum

• była reliktem okresu archaicznego, kiedy to kobiety nie mogły uczestniczyć w procesie ani dokonywać czynności formalnych, z czasem stała się przeżytkiem, już w czasach Gaiusa dojrzała kobieta sui iuris sama zarządzała majątkiem, jedynie na czynności typu sporządzenie testamentu, wyzwolenie niewolnika, mancipatio potrzebowała zgody tutora

Etapy zanikania opieki

• II w.p.n.e. – tutoris optio w testamencie: prawo do jedno- lub wielokrotnej zmiany tutora

• Przywilej ius trium liberorum wprowadzony przez Augusta

• Zniesienie ustawowej opieki nad kobietami i rozszerzenie zakresu ius trium liberorum za panowania Klaudiusza

• Coemptio fiduciae causa

Tutor mulierum nie mógł być pozwany z żadną skargą, bowiem nie miał dużego wpływu na postępowanie kobiety, mógł być odwołany przez kobietę lub zmuszony przez pretora do wyrażenia zgody.

KURATELA

Znana już w ustawie XII Tablic (cura furiosi i cura prodigi)

Opieka nad majątkiem osoby a nie osobą, nie było zamkniętego katalogu przypadków, w których powoływano kuratora, teoretycznie zawsze ilekroć właściciel nie mógł zarządzać swoim majątkiem

Kurateli podlegał np. majątek:

1. Chorych umysłowo (furiosi)

2. Marnotrawców (prodigi)

3. Puberes minores viginti quinque annis (osoby, które nie ukończyły 25 roku życia jako niedojrzałe mogły na mocy lex (P)Laetoria (II w.p.n.e.), prosić pretora o szczególne środki ochrony (exceptio, restitutio in integrum) w sytuacji, gdy jakaś czynność prawna zawarta z osobą trzecią miałaby dla nich niekorzystne skutki. Jeżeli kurator zatwierdził czynność, to pretor nie mógł już interweniować. Początkowo kuratorów powoływano do konkretnych czynności, potem praktyką stała się stała obecność kuratora. Rozliczał się z minorem na podstawie prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

4. Osoby nieobecnej z powodów państwowych

5. Spadek nieobjęty

6. Nasciturusa

7. Osoby chorej lub ułomnej

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Zależała od:

1. Wieku

• do 7 roku życia infantes nie mieli zdolności do czynności prawnych

• od 7 do 14 roku życia ograniczona zdolność do czynności prawnych, impuberes mogli dokonywać czynności przysparzających, na rozporządzające i zobowiązujące musieli mieć zgodę tutora

• od 14 roku życia mężczyźni mieli pełną zdolność do czynności prawnych, do 25 roku mogli mieć kuratora; kobiety do II w.n.e. podlegały tuteli mulierum

1. Płci – instytucja tuteli mulierum dla kobiet

2. Stanu umysłowego – chory umysłowo nie mógł dokonać żadnej czynności prawnej, chyba że miał lucidum intervallum

3. Marnotawstwa- marnotrawca początkowo traktowany jak chory umysłowo, potem miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych (mógł dokonywać czynności przysparzających)

Infamia-utrata czci obywatelskiej

• zakaz brania udziału w uroczystych czynnościach prawnych, zakaz bycia procuratorem lub cognitorem i ustanawiania zastępców procesowych

• była skutkiem dezercji, skazania w procesie karnym i zasądzenia z niektórych powództw cywilnych

*****************

Czynności prawne

1. Definicja czynności prawnej

Oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych

1. Rodzaje czynności prawnych

• a) Formalne –złożone w ściśle określonej formie (uchybienie formy = nieważność czynności), np. forma słowna, gest, obecność świadków

b)nieformalne – wymaga porozumienia (konsensusu stron); składane w dowolnej formie, nawet w sposób dorozumiany; zaskarżalne dzięki działalności pretora;

• a) Jednostronne –wymaga oświadczenie woli tylko jednej strony (np. testament, zawłaszczenie)

b)dwustronne – wymaga porozumienia (konsensusu stron) i zgodnego oświadczenia woli dwóch stron (głównie umowy); mogą mieć char. jednostronnie lub dwustronnie zobowiązujący

• a)Między żyjącymi (inter vivos) – wywołują skutki za życia stron

b)na wypadek śmierci (mortis causa) – następują dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej czynności

• a)Rozporządzające – powodują natychmiastową, bezpośrednią zmianę w majątku osoby dokonującej czynności

b)zobowiązujące – rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej

• a)Odpłatne – obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe (np. umowa kupna – sprzedaży)

b)Nieodpłatne (pod tytułem darmym) – tylko jedna ze stron czynności odnosi korzyści majątkowe (np. nieoprocentowana pożyczka)

• a)przyczynowe (kazualne) – ich ważność uzależniona jest od przyczyny ich dokonania (causa); gdy brak causa albo jest niezgodna z prawem – czynność kazualna jest nieważna

b)abstrakcyjne(oderwane) – niezależne od przyczyny ich zawarcia (oderwane od causa); nieistotne jaki jest caus i czy w ogóle istnieje

• fiducjarne (powiernicze) – oparte na zaufaniu

1. Elementy czynności prawnej

• -Essentialia negoti – istotna treść danej czynności prawnej, będąca warunkiem jej ważności, która powodowała, że daną czynność zaliczano do tego, a nie innego typu (np. towar i cena w umowie kupna-sprzedaży)

• (Fakultatywne)

-Naturalia negotii – postanowienia wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego (domniemywane)

-Accidentalia negotii – dodatkowe, nietypowe postanowienia, które strony momogą dodać do podstawowej treści czynności prawnej; Najczęściej stosowane to:

• Warunek (condicio) –zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Dzieki warunkowi czynność prawna ważna jest od samego początku, ale jej skuteczność jest ogarniczona w czasie

- warunek zawieszający – skutki czynności prawnej powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego, niepewnego zdarzenia (np. otrzymasz dyplom jeśli zdasz wszystkie egzaminy)

-warunek rozwiązujący – czynność prawna jest od razu skuteczna, ale jej skuteczność ustaje po spełnieniu się przyszłego, niepewnego zdarzenia (np. będziesz dostawał stypendium, dopóki nie dostaniesz pierwszej dwójki); nie dotyczy ustanawiania dziedzica

-warunek potestatywny – spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia zależy od woli warunkowo uprawnionego (np. jeśli się ożenisz, otrzymasz spadek)

-warunek kazualny (przypadkowy) – spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia nie zależy w ogóle od woli warunkowo uprawnionego

-warunek mieszany – spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia częściowo zależne jest od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie

-warunek dodatni - polega na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy

-warunek ujemny - polegające na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy

• Termin (dies) – zdarzenie przyszłe, zawsze pewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej ; może być określony ścisłą datą albo przyszłym pewnym zdarzeniem ( np. opady deszczu, śmierć osoby)

-termin zawieszający (początkowy – dies a quo) – powstanie skutków czynności prawnej odsunięte jest w czasie do momentu spełnienia się tego pewnego, przyszłego zdarzenia

-termin rozwiązujący (końcowy – dies ad quem) – skuteczność czynności prawnej ustaje po upływie tego terminu

• Polecenie (modus) – nakłada obowiązek określonego zachowania się; dodawany do czynności nieodpłatnych; nie powoduje ograniczenia skuteczności czynności prawnej (w przeciwieństwie do warunku i terminu); niewypełnienie polecenia przez osobę odnoszącą korzyści nie powoduje ustania skuteczności takiej czynności

1. Wady oświadczeń woli

Oświadczenie woli nie na serio ( na scenie, w żarcie) nie wywoływało żadnych skutków prawnych.

• Symulacja (czynność pozorowana - simulatio)- umowa między stronami, że dokonana czynność nie będzie wywoływać dla stron skutków prawnych, np. w celu obejścia obowiązującego prawa

• Niezgodność woli z oświadczeniem (Reservatio mentalis) – jednostronnie zamierzona, nieujawniona; złożenie oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych, nie miała żadnego znaczenia prawnego

• Błąd (error) – mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości ( np. obowiązującego prawa – error iuris) lub nieznajomość prawa ( ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi, poza minores, kobietami, żołnierzami i rustici); skutki czynności dokonanej pod wpływem error nadal obowiązują

• Podstęp (dolus) – dokonywanie czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej; czynność wedle ius civile ważna; prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę przed skutkami takiej czynności

Groźba (metus) – dokonywanie czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą innej osoby; czynność wedle ius civile ważna; prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę przed skutkami takiej czyn

PRAWO DOTYCZĄCE OSÓB

ROZDZIAŁ IV. OSOBY

§ 14. Prawo dotyczące osób w systematyce Instytucji Gaiusa

• "Instytucje" Gaiusa - trzy podstawowe zagadnienia

1. osoby (personae)

2. rzeczy (res)

3. skargi - powództwa (actiones)

• persona - każda osoba (rozumienie Rzymian); określane są jej prawa i obowiązki

• zagadnienia dotyczące osób u Gaiusa - współczesne prawo osobowe i rodzinne

§ 15. Osoby fizyczne

1. Wolni - niewolnicy

1. Uwagi wstępne

• położenie prawne osób w Rzymie zależy od tego czy są wolne czy nie

• podział na wolnych i niewolników

• niewolnicy = rzeczy - osoby; podlegali władzy właścicieli

• sytuacja prawna niewolników - fragmenty Instytucji Gaiusa, Instytucji justyniańskich

1. Powstanie niewoli

• niewolnik (servus) - na skutek urodzenia w niewoli lub popadnięcia w niewolę

• pierwotnie niewolnikami byli jeńcy wojenni (nazwa servi - niewolnik od servare - pozostający przy życiu)

• urodzenie z matki niewolnicy = zostanie niewolnikiem - najważniejsze źródło "dopływu"

• czasy archaiczne - niewolnikiem stawał się niewypłacalny dłużnik, jeśli został sprzedany poza granicami Rzymu lub osoba pojmana przez korsarzy i skazana na dożywotnią pracę w kopalni (servi poenae)

1. Sytuacja prawna niewolników

• sytuacja społeczno - ekonomiczna niewolników zróżnicowana w zależności od miejsca i czasu

• sytuacja prawna - dla wszystkich niewolników taka sama

• pr prywatne - niewolnik nie miał żadnych uprawnień; zrównanie z rzeczą - nie mógł mieć własnego majątku, stanowił przedmiot własności

* PECULIUM - majątek dany przez właściciela niewolnikowi do swobodnego zarządzenia (III - II w. p. n. e.), peculium stanowiło jednak nadal własność właśc.. i mogło być w każdej chwili zabrane niewolnikowi

• niewolnik = instrumentum vocale - narzędzie mówiące

• właśc.. czasami powierzali swoje interesy niewolnikom - ich czynności były surowo oceniane + interpretacja tylko na korzyść właśc.. (właśc.. nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika)

• skargi kontraktowe - oparte na zobowiązaniu zaciągniętym przez podwładnego (niewolnik, osoby alieni iuris); wydawane prze pretora; w średniowieczu nazwano ten zespół skarg ACTIONES ADIECTICIAE QUALITITAS

1. actio de peculio - właśc.. odpowiada za zobowiązanie zaciągnięte przez niewolnika do wysokości jego peculium, sam najpierw może potrącić swoje własne wierzytelności - tzw. prawo dedukcji

2. actio tributoria - peculium niewolnika jest ustanowione na cele handlowe i jeśli zaciągnięte zobowiązanie przekracza jego wartość, to właściciel powinien podzielić (tribuere) majątek między wierzycieli (proporcjonalnie do wartości ich wierzytelności)

3. actio quod iussu - właśc.. odpowiadał do pełnej wartości zaciągniętego zobowiązania w przypadku gdy polecił w dowolnej formie (iussum) osobie trzeciej zawrzeć z niewolnikiem czynność prawną

4. actio de in rem verso - jeśli poprzez zawartą przez niewolnika czynność majątek właściciela powiększył się, to odpowiadał on do wysokości przysporzenia

5. actio exercitoria - właśc..(execitor) odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika ustanowionego kapitanem statku (magister navis) do pełnej ich wysokości (warunek: musi się mieścić w granicach ustanowienia (praepositio))

6. actio institoria - właśc.. odpowiada do pełnej wysokości zobowiązania w przypadku ustanowienia niewolnika kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego (institor) (zobowiązanie nie mogło być związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa)

• inna odpowiedzialność za delikty (przestępstwa pr cywilnego) popełnione przez niewolnika → poszkodowany mógł wystąpić ze skargą z właściwego deliktu przeciw właśc.. niewolnika → ODPOWIEDZIALNOŚĆ NOKSALNA (podążała za sprawca czynu)

• za przestępstwa pr publicznego (crimina publica) niewolnik odpowiadał samodzielnie

• CONTUBERNIUM - zw "małżeński" niewolników → nie mogli mieć rodziny, w świetle pr rzymskiego taki zw był nieważny; dzieci urodzone stawały się niewolnikami właśc.. matki i nie miały żadnego pokrewieństwa

• PRAWO ŻYCIA I ŚMIERCI (ius vitae ac necis) - właśc.. mógł zrobić z niewolnikiem co tylko chciał

1. Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolnika

• wolnourodzony (ingenuus) - urodził się wolny (liberi)

• wyzwoleniec (libertinus) - niewolnik otrzymujący wolność → po wyzwoleniu stawali się obywatelami Rzymu (cives Romani), Latynami (Latini) lub peregrini dediticii

• formalne sposoby wyzwolenia

1. manumissio testamento - dwa sposoby: 1) bezpośredni (manumissio testamentaria directa) - odpowiednie sformułowanie nadające niewolnikowi wolność, kt uzyskuje on w chwili objęcia przez spadkobiercę spadku; patron wyzwolonego - zmarły właśc..; 2) powierniczy przez fideikomis wolności (fideicomissum libertatis; manumissio fideicomissaria; manumissio testamentaria indirecta) - prośba testatora do spadkobiercy/zapisobiorcy o wyzwolenie niewolnika; patronem wyzwolonego stawał się spadkobierca lub legatariusz

2. manumissio censu - wyzwolenie poprzez wpisanie na listę obywateli

3. manumissio vindicta - przeprowadzenie postępowania przed pretorem, opartego na procedurze in iure cessio; adsertor libertatis (obrońca wolności) twierdzi, że niewolnik jest wolny + kładzie na jego ramieniu rękę, właśc.. przytakuje lub milczy, a pretor dokonuje addictio

* manumissio in ecclesia - wyzwolenie dokonane w kościele

• nieformalne sposoby wyzwolenia

1. w gronie przyjaciół (inter amicos)

2. napisanie listu (per epistulam)

3. posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej (per mensam)

• LEX IUNIA - ustawa stabilizująca sytuację wyzwoleńców nieformalnych - wyzwoleńcy nieformalni (lub ↓ 30 lat) stawali się Latynami juniańskimi; Latini Iuniani - os wolne za życia, po śm majątek dla właśc.. , brak możliwości sporządzeni testamentu

• stanie się cives: Latyn juniański - 1) jeśli pojął za żonę obywatelkę rzymską lub Latynkę + posiadanie dziecka; 2) kilkuletnia służba wojskowa

• peregrini dediticii - nie mogli stać się obywatelami rzymskimi ani nie mogli przebywać w Rzymie

• Latini Iuniani i peregrini dediticii - zrównani z wyzwoleńcami dzięki konstytucjom Justyniana

1. Ustawodawstwo Augusta dotyczące niewolników

• ograniczona lb wyzwoleń

• LEX FUFIA CANINIA (2 r. p.n.e.) - ograniczenie liczy wyzwalanych niewolników w zależności od stanu posiadania (bez ograniczeń - tylko 2 niewolników; potem ułamkową część [ułamek zmniejsza się wraz z lb niewolników])

• LEX AELIA SENTIA (4 r. n.e.) - dotyczy ograniczenia wieku wyzwalanych i wyzwalającego;

1. Sytuacja prawna wyzwoleńców

• PRAWO PATRONATU - dot wyzwoleńców + zakaz zawierania małżeństw z osobami ze stanu senatorskiego

• patron wyzwolonego - ten który go wyzwolił

• wyzwoleniec ma wobec patrona określone obowiązki: usługi (dona, munera), obowiązek alimentacyjny

• patron dziedziczył po wyzwoleńcu, prawo karcenia oraz odwołania wyzwolenia (revocatio in servitutem ingrati liberti)

• pr patronatu nie obowiązuje gdy patron dopuścił się wzgl wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego karą

• cesarstwo - natalium restitutio, czyli uznanie wyzwoleńca za os wolno urodzoną

1. Osoby in mancipio i stany podobne

• personae in mancipio - os będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji; os wolne odsprzedane przez swojego zwierzchnika familijnego w celu uzyskania korzyści materialnych albo na skutek noxae datio

• grupy, kt sytuacja prawna był podobna do sytuacji niewolników:

1. addictus - dłużnik oddany wierzycielowi (do czasu odpracowania długu)

2. redemptus ad hostibus - czł wykupiony z niewoli, aż do czasu uiszczenia kwoty

3. liber homo bona fide serviens - os wolna, kt służyła w dobrej wierze u rzekomego pana

4. colonus - os wolna, ale przywiązana do ziemi, nie może jej opuścić (glebae adscriptus)

PRAWO RODZINNE

1. Patria potestas

1. Wejście pod patria potestas

1. Uwagi wstępne

• władza ojcowska rozciągała się tylko nad dziećmi zrodzonymi z iustum matrimonium lub dziećmi przysposobionymi

• pozamałżeńskie dzieci nie miały patria potestas

• dzieci pozamałżeńskie = liberi naturales, spurii, vulgo quaesiti → nabywały status libertatis i civitas, jaki miała ich matka w chwili urodzenia

• cesarstwo - reguła: dziecko niewolnicy rodzi się wolne, jeśli matka w chwili poczęcia/rozwiązania była wolna; takie dziecko określane było mianem favor libertatis

• dziecko pozamałżeńskie Rzymianki = sui iuris, brak pokrewieństwa z ojcem, kognat matki i jej krewnych

• dziecko z iustum matrimonium → patria potestas i prawa w rodzinie

1. Urodzenie z iustum matrimonium

• patria potestas → tylko nad dziećmi z iustum matrimonium + ew. wnuki (dzieci syna jeśli pozostawał on pod opieką ojca, czyli dziadka)

• dyskusyjne - czy potrzebne było uznanie dziecka przez ojca do nabycia patria potestas

• ustalenie czy dziecko jest z iustum matrimonium - dwa domniemania:

1. określenie minimalnego i maksymalnego czasu trwania ciąży (dziecko jest z iustum matrimonium jeśli urodziło się nie wcześniej niż po 182 dniach od zawarcia małżeństwa i nie później niż w 300 dniu po rozwiązaniu małżeństwa)

2. ojcem dziecka jest mąż matki (łatwe do obalenia, jeśli, np.: mąż w czasie poczęcia dziecka był nieobecny)

1. Przysposobienie: adoptio i adrogatio

• adoptio → adoptować można było TYLKO osobę alieni iuris (skomplikowana czynność - mancipatio + in iure cessio)

• adopcja syna - uciążliwa, należy go sprzedać trzy razy, potem przeprowadzić fikcyjny proces windykacyjny (in iure cessio) w czasie którego adoptujący oświadczał pretorowi, że ma nad dzieckiem patria potestas, a faktyczny ojciec nie zaprzeczał, pretor dokonywał addictio

• adrogatio - osobą przysposabianą była dojrzały mężczyzna sui iuris → po przysposobieniu tracił on podmiotowość prawną, cały jego majątek przypadł przysposabiającemu, osoby które były pod władzą przysposabianego przechodziły pod władzę przysposabiającego

• proces adrogatio (przy współudziale zgromadzenia ludowego - comitia curiata)

1. kolegium pontyfików badało czy adrogowany spełnia odpowiednie wymogi

2. adrogujący składa przysięgę (iusiurandum) iż jego zamiary są uczciwe i słuszne wobec adrogowanego → I w. p.n.e.

3. adrogujący pytał zgromadzonych o zgodę na posiadanie takiej władzy nad adrogowanym jakby był on jego legalnym synem

4. zebrani udzielali odpowiedzi - pozytywnej lub negatywnej

• adrogatio → później można było adrogować osoby niedojrzałe i kobiety (od czasów Dioklecjana)

• na prowincjach adrogatio była niemożliwa - brak comitia curiata/ 30 liktorów

• ces. Dioklecjan - nowa forma adrogatio → adrogatio per rescriptum principis - przysposobienie poprzez reskrypt cesarski - dla prowincji (później wprowadzona jako obowiązująca w całym Rzymie)

• reforma adoptio dokonana prze ces. Justyniana - adoptio plena i adoptio minus plena

1. adoptio plena - gdy adoptującym był krewny wstępny, adoptowany tracił wszystkie więzi ze swoją rodziną dotychczasową

2. adoptio minus plena - gdy adoptujący był osobą obcą, adoptowany nie tracił więzi ze swoją poprzednią rodziną

• nowa procedura adoptio (ces. Justynian) - złożenie przed urzędnikiem (iudex) oświadczenia woli adoptującego, oddającego w adopcję w obecności adoptowanego, który musiał wyrazić zgodę

• możliwość adopcji przez kobietę, której dzieci zmarły (ces. Justynian)

1. Legitimatio

• sposób wejścia pod patria potestas dzieci zrodzonych w konkubinacie (liberi naturales)

1. zawarcie późniejszego małżeństwa między konkubentami (legitimatio per subsequens matrimonium)

2. reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca (legitimatio per rescriptum principis)

1. Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas

• akcentacja uprawnień ojca

• ius vitae ac necis - prawo życia i śmierci (od czasów archaicznych)

1. później ograniczone, bo ojciec musiał wychować wszystkich synów i pierworodną córkę

2. zakazywano zabijanie dzieci do lat 3

3. możliwość zabicia każdego kalekiego dziecka/potworka → ALE należy pokazać go najbliższym sąsiadom

4. jeśli dzieci starsze i popełniły przestępstwo - śledztwo w obecności iudicium doemsticum, czyli najbliższych krewnych, musi być ich zgoda na karę śmierci (w okresie republiki obowiązek karania)

5. pryncypat - ograniczenie możliwość karania śmiercią (regulacja wyjątkowych przypadków, w których mógł tego dokonać ojciec (karanie przestępstw politycznych należało do obowiązku państwa))

6. zniesienie prawa - Kodeks Teodozjański (438 r. n.e.) → konstytucja Konstantyna Wielkiego (318r.n.e.) → zabójstwo krewnych stanowiło kwalifikowaną formę zabójstwa (parricidium) + specjalna kara śmierci (poena cullei)

• porzucenie i sprzedanie dziecka

1. porzucanie praktykowane w rodzinach ubogich → córki

2. dyskusyjne - sprzedaż dziecka w Rzymie czy trans Tiberim; w przypadku skrajnej nędzy czy za karę

3. ustawa XII tablic - ograniczenia w ilości dokonywanych sprzedaży syna

4. fiducjarana sprzedaż dzieci → by doszło do emancipatio i adoptio

5. ograniczenia co do sprzedaży w konstytucjach cesarskich (okres poklasyczny) + kary za porzucenie dziecka

• obowiązki

1. zapewnienie utrzymania

2. wychowanie w dobrych obyczajach (boni mores)

3. koniec republiki - pojęcie pietas → oparte na miłości poczucie obowiązku wobec ojca

4. pryncypat - zapewnienie utrzymanie, dobrego wychowania i WYKSZTAŁCENIA

1. Wyjście spod patria potestas

• dzieci - alieni iuris, tak długo jak żyje ojciec

• spod patria potestas wychodzili synowie wybierani na wyższe urzędy kapłańskie oraz córki, mające być westalkami

• utrata patria potestas - gdy na skutek wyroku ojciec traci obywatelstwo rzymskie lub został skazany na roboty w kopalni

• jeśli ojciec w niewoli - położenie prawne dzieci jest w zawieszeniu; po powrocie odzyskanie praw, bo ius postliminii

• uwolnienie od patria potestas na skutek emancipatio - sp. sztuczny

1. za pomocą mancipatio i in iure cessio

2. syn sprzedawany 3x zaufanej osobie, która wyzwalała go za pomocą manumissio

3. córka lub wnuki - sprzedaż jeden raz

4. prawo poklasyczne - emancypacja przez reskrypt cesarski

5. ces. Justynian - oświadczenie woli przed sądem

1. Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas

• dzieci będące alieni iuris nie mogły mieć majątku

• syn - mógł dostać peculium (ojciec mógł je w każdej chwili odebrać, nie odpowiadał za długi kontraktowe syna)

• pretor → udzielnie skargi z zobowiązań kontraktowych osób alieni iuris przeciw pater familias → te same okoliczności co w przypadku skarg z zobowiązań kontraktowych niewolników

• koniec republiki - zobowiązania zawarte przez filius familias = zobowiązania cywilne, możliwość wytoczenia skargi przeciw synowi + zasądzenia wyroku, brak osobistej i majątkowej egzekucji

• senatus consultum Macedonianum (Wespazjan) - synowi nie można udzielić pożyczki; powstaje zobowiązanie naturalne, jeśli zaistniałą pożyczka, dochodzenie jej zwrotu → exceptio senatus consulti Macedoniani

• delikt osoby alieni iuris - pater familias ma odpowiedzialność noksalną → zapłata pieniędzy zasadzonych wyroku lub noxae datio, czyli wydanie sprawcy

• ograniczona zdolność prawna majątkowa filius familias - od czasów Augusta → początkowo tylko synowie na służbie wojskowej

• peculium castrense - majątek dla syna na służbie wojskowej, mógł nim swobodnie rozporządzać za życia i w drodze testamentu (brak testamentu = dziedziczy ojciec) → syn alieni iuris ma PODMIOTOWOŚĆ PRAWNĄ MAJĄTKOWĄ

• peculium quasi castrense - majątek syna, który pełnił różne godności państwowe, stosowanie tych samych wyjątków jak w przypadku peculium castrense

• Konstantyn Wlk - co syn odziedziczył po matce (bona materna) staje się jego własnością; ojciec ma ususfructus (użytkowanie, dawało uprawnionej osobie dożywotnie prawo używania (uti) i pobieranie owoców (frui) z cudzej rzeczy bez naruszenia jej substancji) → potem: rozciągniecie zasady na majątek syna uzyskany w drodze spadkobrania lub darowizny od wstępnych matki

• za Justyniana → to co syn dostał od ojca - peculium profecticium było własnością ojca; inne nabytki - peculium adventicium było własnością syna

1. Opieka (tutela) i kuratela

1. Powołanie opiekuna

• opiekun lub kurator - gdy osoba sui iuris nie może sama pokierować swoimi czynami

• opieka była sprawowana nad niedojrzałymi (M i K) sui iuris → tutela impuberum oraz dojrzałe kobiety sui iuris - tutela mulierum

• powołanie opiekuna - w testamencie (tutela testamentaria) , określona forma, imperatywne słowa

• brak wyznaczonego opiekuna dla dzieci niedojrzałych lub żony in manu → na mocy ustawy XII tablic (tutela legitima) opiekę sprawują agnaci najbliżsi, ew. gentyle (członkowie rodu)

• ces. Klaudiusz - zniesienie ustawowej opieki agnatów nad kobietami

• opieka - początkowo tylko M; prawo poklasyczne - dopuszczenie krewnych kognacyjnych

• brak wyznaczonego opiekuna i brak krewnych - tutor wyznaczany przez pretora (tutela dativa) → lex Atilia (210 p.n.e.) - praetor urbanus; lex Iulia et Titia (31 p.n.e.) - namiestnik prowincji w prowincjach; później stworzono specjalny urząd - praetor tutelaris

• opiekun - piecza nad podopiecznym i jego majątkiem

1. Tutela impuberum

• tutor impuberis - zarządzanie majątkiem pupila + nauka jak prowadzić sprawy majątkowe

• pupil po 7 roku życia może sam podejmować akty przysparzające

• czynności rozporządzając i zobowiązujące (zw z uszczupleniem majątku) → interpositio auctoritatis tutora, czyli przyzwolenie na Zawracie czynności

• opieka wygasała po dojściu pupila do dojrzałości → rozliczenie tutora z pupilem z działalności finansowej

• koniec opieki - śmierć lub capitis deminutio (tutora lub pupila)

• skargi karne na podstawie ustawy XII tablic, jeśli tutor źle sprawuje opiekę

1. accusatio suspecti tutoris - odsunięcie nieuczciwego tutora testamentowego od sprawowania opieki; infamia

2. actio rationibus distrahendis - przeciwko tutorowi, który sprzeniewierzył majątek pupila o podwójną wartość (in duplum) sprzeniewierzonego majątku; składana przez pupila

3. actio tutelae - infamująca skarga, charakter "jakby kontraktowy", podopieczny i opiekun za jej pomocą dochodzą swoich roszczeń

1. Tutela mulierum

• niezbędna była w okresie ustawy XII tablic → wykluczenie z procesu legisakcyjnego (najstarsza forma postępowania cywilnego w prawie rzymskim) i czynnościach formalnych

• później staje się przeżytkiem

• dojrzała kobieta sui iuris → możliwość swobodnego zarządzania majątkiem; przy innych czynnościach konieczna pomoc opiekuna

• republika - osłabienie tutela mulierum; tutoris optio (II w. p.n.e.) - możliwość wyboru opiekuna przez żonę na mocy odpowiedniego sformułowania w testamencie zmarłego męża

• IUS TRIUM LIBERORUM (August) - kobieta, która urodziła troje dzieci mogła pozbyć się opiekuna (wyzwolenica czworo)

• ces. Klaudiusz - zniesieni ustawowej opieki agnatów nad kobietami, rozszerzenie przywileju na kobiety, które dostarczały statków do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu

• II w n.e. - pretor mógł zmusić opiekuna kobiety do wyrażenia zgody na akt wykonywany przez podopieczną → słabość instytucji, opiekunowie stają się figurantami

• brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności za nienależyte sprawowanie opieki

1. Kuratela

• kurator - dbał o majątek

• ustawa XII tablic - najstarsza forma kurateli: kuratela nad osobami chorymi umysłowo (cura furiosi) i nad marnotrawcami (cura prodigi) → o tym, kto ma podlegać owej kurateli początkowo decydowała rada familijna; pretor (później prefekt Rzymu i namiestnik prowincji) - przeprowadzenie postępowania (cognitio) i wyznaczali kuratora (zazwyczaj krewni agnacyjni)

• ochrona osób dojrzałych, ale nie mających 25 lat (puberes minores viginti quinque annis)

• lex Laetoria (II w.p.n.e.) - w przypadku oszukania minora, każdy (actio popularis) mógł wnieść skargę actio legis Laetoriae o ukaranie kontrahenta

• rozszerzenie ochrony minorów poprzez udzielnie im zarzutu procesowego (exceptio) lub przywrócenie do stanu pierwotnego (restitutio in integrum) → pretor

• curator minorum - kurator minorów (współuczestnik czynności, udzielał przyzwolenia (consensus)), bo nie chciano zawierać z nimi czynności prawnych; ustanowiony przez pretora

*jeśli było consensus minor nie mógł się bronić exceptio ani występować o udzielnie restitutio In integrum

• minor mógł pociągnać do odpowiedzialności kuratora poprzez actio negotiorum gestorum

• inni kuratorzy (dla konkretnych spraw), np.:

1. curator hereditatis iacentis - kurator dla strzeżenia nieobjętej masy spadkowej

2. curator ventris - dla ochrony interesów dziecka poczętego

3. curator debilium personarum - do pomocy starcom, chorym, ułomnym

4. curator absentis - do załatwienia spraw nieobecnych

1. Zdolność do czynności prawnych