Akt – w filozofii urzeczywistnienie możliwości istnienia, wg tomizmu dokonuje się poprzez połączenie materii z formą.
Potencja (łac. potentia - zdolność, możliwość) - według Arystotelesa jest to moment możliwości (gr. dýnamis), który oznacza, że to, co rzeczywiste, ma możliwość stać się zupełnie czymś innym niż jest w tej chwili. Druga możliwość to moment aktualności (gr. erérgeia) - czyli akt (łac. actus)
Ruch zatem jest przejściem od potencji do aktu.
Pojęcie potencji musimy rozróżnić na:
potencję czynną: zdolność wywoływania aktu, np. potencję gracza względem piłki
potencję bierną: zdolność przyjmowania aktu, czyli bycia aktualizowanym przez akt, np. potencję piłki względem gracza.
Anamneza (gr. anamnesis - przypominanie) - sposób poznania danej rzeczy poprzez przypominanie sobie o niej niezależnie od doświadczenia zmysłowego danego człowieka. Według zwolenników teorii anamnezy, z których najbardziej znanym jest łączący wiarę w anamnezę z wiarą w metempsychozę Platon, umożliwia ona uświadomianie sobie wszystkich wrodzonych prawd religijnych, filozoficznych i moralnych, w które Bóg wyposażył każdego człowieka. Współcześnie teoria anamnezy jest dość powszechnie odrzucana przez filozofów i psychologów, podobne idee wyrażają jednak np. pojęcia archetypu i nieświadomości kolektywnej (zob. Jung) czy gramatyka generatywna.
Ataraksja (gr. αταραξια) - niewzruszoność, spokoj i rownowaga ducha, ideał spokoju.
Termin charakterystyczny dla cynizmu, stoicyzmu i sceptycyzmu. Miał być to stan
doskonały, stanowiący warunek szczęścia a niekiedy nawet z nim tożsamy. U sceptykow
wynikający z wstrzymania się od sądu (epoche, afazja).
Pojęciem zbliżonym do pojęcia ataraksji jest apatia.
Filozofia cynicka to zespół poglądów właściwych grupie filozofów antycznej Grecji, powstały w V wieku p.n.e. ,a gasnący dopiero pod koniec starożytności. Trudno rozstrzygnąć, czy filozofia cyników była sposobem życia, czy właściwą szkołą filozoficzną (do tego ostatniego poglądu przychyla się Diogenes z Synopy zwany także Psem Mądrości).
Starożytni cynicy greccy wywodzą swe poglądy od Sokratesa. Antystenes z Aten, pierwszy z cyników, był jego uczniem. Inni znani cynicy to legendarny Diogenes z Synopy, Krates z Teb i jego żona Hipparchia. Cynikiem był także wielki pisarz Lukian.
Nazwa szkoły wzięła się albo od gimnazjum Kynosarges w Atenach, gdzie nauczał Antystenes, albo od przezwiska psy (pies - grec. kynos) nadanego cynikom od właściwego im zwyczaju publicznego załatwiania wielu potrzeb, również fizjologicznych. Zwykłym Psem nazywano na przykład Antystenesa.
Cyrenaizm (naz. Arystyp z Cyreny założyciel szkoły filoz.) filoz. kierunek greckiej szkoły
filoz. sprowadzający całą filozofię do etyki, a przede wszystkim dohedonizmu w etyce,
przyjmujący względność wiedzy i subiektywizm w teorii poznania
fenomen (gr. phainomenon obserwowany) – pojęcie filozoficzne oznaczające
coś, co jest obserwowalne; często przeciwstawiane nieobserwowalnej, ale dostępnej
rozumowo rzeczywistości (Platon) bądź istocie rzeczy lub jako "rzecz dla nas" –
niepoznawalnym rzeczom samym w sobie przez Immanuela Kanta. Według Galileusza
zjawiska są jedynym przedmiotem nauki.
Hedonizm (gr. hedone - przyjemność) to pogląd uznający przyjemność za najwyższe
dobro, natomiast unikanie cierpienia i bolu jest głownym warunkiem osiągnięcia szczęścia.
Hylozoizm - (filoz.) koncepcja ożywionej materii, pogląd filozoficzny, wg ktorego zasada
ruchu jest jej immanentna. Powstał na tle przekonań przedfilozoficznych typowych dla
animizmu. Został sformułowany przez Talesa z Miletu w twierdzeniu: "wszystko jest
ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie". Do hylozoistow należą m.in. także
pozostali (procz Talesa z Miletu ) tzw. filozofowie jońscy czyli Anaksymenes i
Anaksymander, ponadto Heraklit, Leukippos czy Demokryt. Hylozoizmowi ostro
przeciwstawili się np. pitagorejczycy, Empedokles czy Anaksagoras. Do koncepcji
hylozoistycznej powrocono w filozofii hellenistycznej, np. epkiurejczycy czy stoicy.
Idea (gr. ιδέα) to jedno z głownych pojęć filozofii wprowadzone przez Platona. W
metafizyce platońskiej (ontologii) przez występujące w liczbie mnogiej idee rozumie się
tożsame z sobą, niezłożone, niezmienne i doskonałe byty duchowe, poznawalne rozumowo i
będące realnymi odpowiednikami pojęć powszechnych oraz wzorami zmiennych rzeczy
materialnych. Idea to myśl przewodnia wyznaczająca cel i kierunek działania.
Idealizm
Idealizm filozoficzny ontologiczny to każdy system filozoficzny zakładający realność świata
idei i nierealność bądź wtorność świata materialnego w stosunku do idei. W skrajnych
postaciach idealizm odrzuca w ogole istnienie świata materialnego, uważając go za złudzenie.
Najbardziej znanymi idealistami byli: Platon, Św. Augustyn, Plotyn, George Berkeley.
Idealizm filozoficzny poznawczy to taki system filozoficzny, ktory zakłada całkowitą
niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości materialnej i twierdzący, że jedyne, co
jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia. W skrajnej postaci idealizm
poznawczy zakłada, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własną jaźń, a zatem dla każdego
jego świat składa się wyłącznie z niego samego oraz własnych myśli i uczuć. Najbardziej
znani idealiści poznawczy to: George Berkeley, Fryderyk Nietzsche oraz w pewnym sensie
Kartezjusz
dyskusji i ktorą można bezpośrednio wywieść z założeń teoretycznych. Imperatyw może mieć
charakter zasady moralnej, artystycznej lub ideowej.
Termin ten szczegolnie często występuje w etyce wywodzącej się z filozofii Immanuela
Kanta. Kant podzielił imperatywy moralne na warunkowe lub inaczej hipotetyczne oraz
imperatywy kategoryczne. Te pierwsze przyjmują jego zdaniem formę zdań warunkowych w
rodzaju "gdy wystąpią okoliczności A należy postąpić tak, a tak". Te drugie mają charakter
nakazow działających zawsze, wszędzie i w każdych okolicznościach.
Kant probował wykazać, że wszystkie moralne imperatywy warunkowe można z dedukcyjną
dokładnością wywieść z imperatywow kategorycznych, a wszystkie kategoryczne daje się
sprowadzić do jednego zasadniczego:
Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki ktorej możesz zarazem chcieć, żeby stała
się powszechnym prawem[1]
Poglądy Kanta były jednak silnie krytykowane już za jego życia, on sam aby je obronić podał
jeszcze dwa inne sformułowania imperatywu kategorycznego, ktore jednak rownież zostały
poddane krytyce. Wspołcześnie, stosunek do istnienia bądź nie imperatywu kategorycznego
jest podstawą na podział teorii etycznych na obiektywistyczne (rygoryzm moralny) i
subiektywistyczne (liberalizm moralny).
Intelektualizm etyczny – pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie
od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle – jeśli
zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.
Sformułowanie tego stanowiska przypisuje się Sokratesowi, ktory pierwszy twierdził, że
grecka αρετη (arete) – szeroko pojmowana cnota – tożsama jest z επιστημη (episteme) –
wiedzą, poznaniem naukowym.
Jak podaje Arystoteles w Etyce eudemejskiej (1216 b):
Sądził przecież (Sokrates), że każda cnota jest wiedzą, z czego wynikało, że kto wie o
sprawiedliwości, jest sprawiedliwy.
Podobnie pisze Ksenofont w swoich Wspomnieniach o Sokratesie (III 9, 5):
Sokrates mowił, że sprawiedliwość i każda inna cnota jest mądrością, bo
sprawiedliwe i w ogole wszystkie cnotliwe czyny są piękne i dobre. Mowił dalej, że ani
ci, ktorzy posiadają ich wiedzę (tj. wiedzę o cnotach), nie wybiorą zamiast nich
niczego innego, ani też ci, ktorzy jej nie posiadają nie mogą ich dokonywać, lecz jeśli
nawet sprobują, to bładzą.
Konsekwencją tego poglądu było twierdzenie, że cnoty można się nauczyć, wbrew elitarnym
poglądom artystokratow, że jest ona czymś przyrodzonym. Dalej, cnota, jako tożsama z
wiedzą, jest jedna i nie można być cnotliwym w pewnej dziedzinie, a w innej już nie.
Przekonanie to musiało prowadzić do paradoksow, ktore dostrzegał sam Sokrates. W
Hippiaszu Mniejszym znajdujemy między innymi taki ustęp:
Bo mnie się wydaje, Hippiaszu, coś całkiem przeciwnego niż ty mowisz. Ci, ktorzy
szkodzą ludziom i krzywdzą ich, i oszukują, i uchybiają prawu rozmyślnie, a nie mimo
woli, ci mi się wydają lepsi, niż ci co mimo woli. Niekiedy znowu wydaje mi się wprost
przeciwnie; więc błąkam się na tym punkcie: oczywista dlatego, że nie mam wiedzy.
Wybrnąć z problemu można jedynie zajmując nieludzką postawę albo-albo: kto źle czyni, nie
może wiedzieć; kto wie, nie może czynić źle, opisaną wyżej przez Ksenofonta. Postawa ta
dostępna jest jedynie (jeśli w ogole) nielicznym. Jak zauważył Owidiusz w Metamorfozach
(VII 20-21):
widzę i pochwalam to, co lepsze, lecz wybieram gorsze.
Zdecydowanymi zwolennikami intelektualizmu etycznego byli cynicy i stoicy.
Kategoria - Zgodnie z koncepcją Kanta myślenie to – po pierwsze – zdolność tworzenia
pojęć oraz – po drugie – zdolność wyciągania wnioskow. Władzę poznawczą odpowiedzialną
za pierwsze nazwał rozsądkiem, a za drugie – rozumem. Według niego nie tylko zmysłowość,
ale też rozsądek ma swe aprioryczne formy. Aby przyobleczone w czasoprzestrzenną formę
wrażenia stały się dostępne dla naszego umysłu, muszą zostać pojęciowo zorganizowane.
Zmysły dostarczają nam rożnorodnych wyobrażeń – rozsądek je zespala.
Rozsądek to zdolność łączenia a priori. Służą mu do tego specyficzne narzędzia – czyste
pojęcia rozsądku, czyli kategorie. Kant wyszczegolnił stosunkowo skomplikowaną ich
typologię. Dzielą się one u niego na cztery głowne grupy:
i lości,
j akości,
s tosunku
i modalności.
Wiodące role pełnią należące do grupy kategorii stosunku kategorie przyczyny oraz
substancji. To dzięki nim możliwe jest scalanie oderwanych od siebie wyobrażeń w
kompleksy zwane fenomenami. W sumie wszystkich kategorii było według Kanta dwanaście
– po trzy w każdej grupie – i odpowiadało im dwanaście rodzajow sądow.
Makiawelizm, zespoł działań politycznych i społecznych opierający się na podstępie,
surowości, przebiegłości i oszustwie. Synonim bezwzględnego postępowania w myśl hasła
“cel uświęca środki”. Makwiawelizm jako doktryna polityczna głosi, iż dobra i skuteczna
polityka musi być nastawiona na osiągnięcie wyznaczonych celow. Podstęp, brutalna siła,
terror i obłuda to metody sprawowania władzy. Machiavelli uważał, że polityk musi być
przede wszystkim skuteczny. Wychodząc z założenia, że ludzie z natury są źli, zawistni i
niesprawiedliwi, władca powinien dbać o pozory łaskawości i prawości, łamiąc je w razie
potrzeby. Według Machiavellego republikańska forma rządow jest najlepsza, gwarantuje
bowiem nie tylko stabilność i praworządność sprawowania władzy, ale też wolność, rowność
i możliwość nieustannego bogacenia się poddanych. Fundamentem takiej formy rządow są
prawa, stąd siła i przemoc nie odgrywa szczegolnej roli. W praktyce jednak jest to trudne do
osiągnięcia, gdyż wymaga wiedzy, doświadczenia i politycznego talentu władcy.
Makiawelizm był wielokrotnie wykorzystywany dla uzasadnienia antydemokratycznych
rządow faszystowskich (faszyzm) i totalitarnych (totalitaryzm).
Manicheizm to system religijny stworzony w III wieku przez Maniego. Był syntezą wielu
religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe
elementy systemu filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w
procesie wyzwalania się spod wpływu zła. Wyznawcą (374-383), a poźniej krytykiem
manicheizmu był m.in. święty Augustyn. Manicheizm objął swoim zasięgiem znaczne
obszary Azji, połnocnej Afryki i Europy. Więcej: http://pl.wikipedia.org/wiki/Manicheizm
Materializm to ogolna nazwa systemow filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym
bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. W
przypadku nauk humanistycznych za materializm uważa się pogląd, według ktorego
wszystkie myśli, uczucia, decyzje pojedynczych ludzi oraz wytwory kultury i istniejące
struktury społeczne wynikają bezpośrednio z "walki o byt", tj. z uwarunkowań materialnoekonomicznych
i są w stosunku do nich wtorne.
Monadologia || monadyzm (monada + gr. logos ‘nauka’) filoz. teoria stworzona przez
G.W. Leibniza, oparta na konstrukcji świata z jednostek monad
monada (gr. monas, monados ‘jednostka’) 1. filoz. w monadologii Leibniza – indywidualna
substancja prosta, stanowiąca jednostkę podstawową budowy materii prawdziwej, ktora sama
w sobie jest zamkniętym kosmosem, ma zdolność przekształcania się, harmonijnego
tworzenia bytow; m. są ułożone w hierarchii od nieświadomych aż do m. doskonałej – Boga
Nadczłowiek (Homo superior) jest pojęciem stworzonym przez niemieckiego filozofa,
Fryderyka Nietzschego opisanym w dziele Tako rzecze Zaratustra. Oznacza ono jednostkę
obdarzoną niezwykłą wolą mocy, "jednostkę wybitną" - jakby to nazwał Hegel - ktorej wola
będzie niewzruszona i ktorej należy wybaczyć przewinienia ze względu na ich cel - dobro
wyższe.
Pojęcie nadczłowieka wykorzystali ideologowie hitleryzmu włączając je do niemieckiego
Herrenvolku.
Przykładem swego rodzaju eksperymentu pisarskiego jest student Raskolnikow w powieści
Fiodora Dostojewskiego Zbrodnia i kara. Tenże student - uwierzywszy, że jest jednostką
wybitną - dokonuje zabojstwa. Po tym czynie, ku swemu rozczarowaniu, dowiaduje się, że
nadczłowiekiem być nie może - zaczyna żałować swych czynow, czego Nietzsche'owski
wytwor nie robi.
"Rzecz sama w sobie", noumen (gr. rzecz wyobrażona; pomyślana od nous - rozum,
duch) - termin wprowadzony do filozofii przez Immanuela Kanta na oznaczenie
rzeczywistości, ktora istnieje niezależnie od świadomości i jest absolutnie niepoznawalna, nie
może się stać "rzeczą dla nas", tzn. nie może być poznana. Kant twierdził, że "rzecz sama w
sobie" jest przedmiotem transcendentalnym, oznacza coś-x, o czym nic nie wiemy ani (przy
obecnym ustroju naszego intelektu) nic wiedzieć nie możemy. Według Kanta nie możemy
poznać "rzeczy samej w sobie", ktorą nazywa także noumenem, gdyż ludzkie poznanie
dotyczy tylko zjawisk, tj. fenomenow.
Patrystyka (łac. patristica, od gr. πατήρ) – nauka starożytnych i wczesnośredniowiecznych
Ojcow Kościoła (Patres), także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, jako pewną
całością. Patrystyka jest ściśle powiązana z dogmatyką (a konkretnie z historią dogmatow),
odnoszącą się do jej okresu starożytnego. W tejże gałęzi teologicznej do norm nauki wiary
należy tzw. consensus patrum, czyli jednomyślność Ojcow Kościoła w sferze moralności.
antropologicznym nastawieniu, przykładających szczegolną wagę do pojęcia osoby (łac.
persona):
1. termin ten po raz pierwszy użyty został przez Friedricha Schleiermachera na
określenie koncepcji Boga osobowego, ktora była przeciwstawna panteizmowi;
2. system filozoficzny Charlesa Renouviera;
3. wszystkie koncepcje filozoficzne, ktore uznawały szczegolną rolę osoby ludzkiej za
byt wykraczający poza naturę i historię (m. in. Bowne, Flewelling, Johna
McTaggarta);
4. nurt XX-wiecznej filozofii, ktory głosił nadrzędność wartości osoby ludzkiej wobec
uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz historycznych, rozwinął się on w
dwoch wersjach: humanizmu integralnego (Jacques Maritain, Karol Wojtyła) oraz
wersji społecznej (Emmanuel Mounier). Zob. personalizm chrześcijański.
Pierwszy Poruszyciel (albo Nieruchomy Poruszyciel) - w filozofii Arystotelesa
przyczyna ruchu obrotowego piątego elementu (pozostałe to ziemie, ogień, powietrze i woda)
znajdującego się na obwodzie świata.
Jest przyczyną ruchu (Fizyka, ks. VII, roz. 6, 259a, 1-13) i podtrzymuje ruch w trwaniu
(Metafizyka, ks. XII, roz. 7, 1073a, 6). Porusza kochającego (Metafizyka, 1072b, 3). Jest to
żywy byt, wieczny i najdoskonalszy (Metafizyka, 1072b, 28).
Pneuma to żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch, i nadaje kształt. Ma ona charakter racjonalny – jest, jak mówili stoicy, tożsama z logosem, czyli świadomością, ale jest też jednocześnie materialna. Wyobrażali ją sobie jako rodzaj wiatru – "tchnienia", skąd pochodzi jej nazwa.
Pneuma "gra" na materii biernej, napinając ją i wprowadzając ją w drgania "tonalne", tak jak skrzypek poruszający strunami. Z ruchów "tonicznych" materii wynikają wszystkie prawa ruchu i przemian, które sterują losami świata. Pneuma nie ma charakteru osobowego, lecz jest tylko specjalnego rodzaju materialnym żywiołem, ma jednak wiele cech "boskich", jak np. wszechwiedzę i omnipotencję. To ona "wie" dokąd świat dąży i kieruje wszystkim tak, aby ten cel osiągnąć
Pozytywizm - kierunek myśli w filozofii i literaturze zainicjowany przez Augusta Comte'a
w połowie XIX wieku (Kurs filozofii pozytywnej) i kontynuowany do czasow wspołczesnych
(zob. empiriokrytycyzm, pozytywizm logiczny). Podstawową jego teza głosi, że jedynie
prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, ktora może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej
afirmacji teorii za pomocą empirycznej metody naukowej.
Tabula rasa (łac. "niezapisana tablica"), w filozofii i psychologii pojęcie mające wyrażać pogląd, że wszelka wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia a umysł pozbawiony doświadczeń jest "niezapisany". U Arystotelesa tabula rasa to niezapisana tablica, jaką według niego jest człowiek zaraz po urodzeniu, a która zostaje zapisana stopniowo w ciągu życia i zdobywania doświadczeń.
Termin ten znany był w średniowieczu. Wspominał o nim Tomasz z Akwinu cytując III cz. traktatu Arystotelesa "O Duszy" (1 Pars, q. 79, a 2). Użyty został także przez Dunsa Szkota (ok. 1266-1308) w średniowieczu. Duns Szkot rozumiał pojęcie tabula rasa w bardzo podobny sposób, co Arystoteles, z tą jednak różnicą, że dla niego tą niezapisaną tablicą był umysł ludzki.
Według Locke'a - któremu mylnie przypisuje się pierwsze użycie tego pojęcia - "tabula rasa" to umysł dziecka nietknięty przez żadne wpływy zewnętrzne. Locke zatem jedynie rozpowszechnił istniejące już od XIII/XVI wieku rozumienie tego pojęcia.Tabula rasa jest czystą "kartą", na której "zapisujemy" nasze doświadczenia podczas trwania naszego życia. Racjonaliści postulowali istnienie pewnej liczby wrodzonych idei. Locke z kolei twierdził, że umysł to coś w rodzaju pustego zbiornika, oświetlonego jedynie przez światło, które wpada z zewnątrz.
Poglądy Locke'a zostały sfalsyfikowane przez współczesną psychologię i neurofizjologię. Tabula rasa nie istnieje, zaś umysł człowieka natychmiast po urodzeniu zawiera pewne struktury pierwotne (np. struktury lingwistyczne), będące trwałą spuścizną ewolucji gatunku ludzkiego - jest to pogląd bardzo zbliżony, do prezentowanego przez natywistów (racjonalistów genetycznych).
Utylitaryzm (łac. utilis - użyteczny) zwany też "filozofią zdrowego rozsądku".
Programem utylitarystow była proba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących
pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozrożniania działań pozytywnych i
negatywnych stała się dla utylitarystow zasada użyteczności. Głosi ona, że "postępowanie
jest słuszne jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej
ilości nieszczęścia", przy czym dla rożnych odłamow utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia
było rożnie pojmowane przez rożnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło
często do skrajnie rożnych wnioskow praktycznych:)
Wariabilizm - pogląd filozoficzny, według ktorego wszystko jest zmienne, czy też, jak to
określił Heraklit z Efezu wszystko płynie (gr. panta rhei).
Wariabilizm jest poglądem przeciwstawnym do poglądu Parmenidesa z Elei o jedności i
stałości Bytu.
Zakład Pascala (Gra Pascala) - oparte na statystyce rozumowanie przedstawione przez
Blaise'a Pascala wykazujące, że warto wierzyć w Boga.
· jeśli wierzysz w Boga i Bog istnieje, twoja wygrana jest nieskończona (idziesz do
nieba);
· jeśli wierzysz w Boga i Bog nie istnieje, twoja przegrana jest skończona, a więc
pomijalna;
· jeśli nie wierzysz w Boga i Bog nie istnieje, twoja wygrana jest skończona, a więc
pomijalna;
· jeśli nie wierzysz w Boga i Bog istnieje, twoja przegrana jest nieskończona (idziesz do
piekła).