LEKTURY OBOWIĄZKOWE
MATURA 2016
Na pierwszą zwrotkę składa się modlitwa do Matki Boskiej, będąca prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa i wyjednanie obfitych łask.W drugiej zwrotce prośba zbiorowego podmiotu lirycznego skierowana jest do Syna Bożego, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela wysłuchał on modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, zaś po śmierci dał im życie wieczne. Obie strofy kończą się zwrotem Kyrie elejson , który w tłumaczeniu brzmi Panie, zmiłuj się nad nami.
Wszystkie prośby zawarte w utworze można ująć w trzy rodzaje:
1. ogólne o pozyskanie Chrystusa: zyszczy nam, spuści nam,
2. o usłyszenie, wysłuchanie, spełnienie: usłysz głosy, napełń myśli, słysz modlitwę,
3. prośby szczegółowe: dać raczy na świecie zbożny pobyt / po żywocie rajski przebyt.
Kunsztowne jest w wierszu także ułożenie adresatów próśb dwójkami, na zasadzie połączenia ról: adresat właściwy prośby i orędownik (ten, za wstawiennictwem którego zwracamy się do adresata właściwego):
1. Bogurodzica (adresat właściwy) i Bóg (orędownik) – Bogurodzica dziewica Bogiem sławiena Maryja,
2. Chrystus (orędownik) i Maryja (adresat właściwy) – U twego syna gospodzina matko zwolena Maryja,
3. Chrystus (adresat właściwy) i Jan Chrzciciel (orędownik) – Twego dziela Krzciciela, bożycze.
Forma Bogurodzicy nawiązuje do średniowiecznej pieśni religijnej zwanej kierleszem (od Kyrie elejson). Pieśń została napisana zwięzłym językiem, a mimo to ma charakter uroczysty. Cała pierwsza zwrotka jest apostrofą . Rozpoczynają ją liczne wołacze, a właściwie mianowniki w funkcji wołaczy. Wszystkie tworzą rozbudowaną, monumentalną apostrofę skierowaną do Maryi, połączone są do tego rymami wewnętrznymi- zdania wyrazające prośbę. Dodatkowo cztery rymy ( Bogurodzica – dziewica, syna – gospodzina) stanowią pary skontrastowane pod względem znaczeniowym, a odnoszące się do tych samych osób. Maryja jest jednocześnie matką Boga i dziewicą, a Jezus – jednocześnie jej synem i panem (gospodzinem). Takie zestawienie tworzy paradoks.
Układ pierwszej zwrotki jest więc wyraźny: najpierw apostrofa do Maryi w wołaczu (wers 1-2), potem skierowana do niej prośba w zdaniu rozkazującym (wers 3), a na koniec prośba do Boga w formie zwrotu liturgicznego Kyrie eleison (wers 4). Zwrot ten pełni w utworze funkcję refrenu, dodaje mu śpiewności. Poza tym jest kolejnym wyrazem bezpośredniego zwrotu adresata do Boga z prośbą o wysłychanie próśb - kolejną apostrofą.
Bogurodzica jest pisana wierszem asylabicznym - nierówna liczba sylab w wersach – każdy jest osobnym zdaniem lub samodzielną jego części, intonacyjno-zdaniowym- Poszczególne wersy tworzą całości o podobym układzie intonacyjnym (wznoszącym się bądź opadającym). Druga zwrotka jest dwa razy dłuższa od pierwszej. [w pierwszej zwrotce 5+3+5+3/5+4+5+3/3+3/5]. Ważną rolę pełnią rymy zewnętrzne ( nosimy/prosimy; pobyt/przebyt ) i wewnętrzne ( Bogurodzica/dziewica; dziela/krzciciela ). Służą rytmizacji tekstu a przede wszystkim wyznaczają koniec wersu – klauzulę – lub jego człon. W wierszu znajdziemy dużo paralelizmów, wyrażeń synonimicznych.
Bogurodzica to pierwszy hymn polski, najdawniejsza polska pieśń religijna. Jej najstarsza zachowana wersja pochodzi z 1408 roku. Utwór wyraźnie nawiązuje do tomistycznej idei hierarchii oraz idei pośrednictwa. W utworze zauważamy popularny motyw w sztuce średniowiecza: deesis. Matka boska wraz z Janem Chrzcicielem pośredniczą między ludźmi a Chrystusem. Bóg wyobrażony jest w centrum, a po jego obu stronach stoją pośrednicy – Bogurodzica i Jan Chrzciciel.
Kunszt Bogurodzicy sprowadza się nie tylko do zastosowania odpowiednich środków językowych. Opiera się on także na tym, że w tak krótkim tekście zostały zawarte tak bogate treści teologiczne. Analiza językowa najstarszej polskiej pieśni jest dobrym punktem wyjścia do przeprowadzenia jej interpretacji.
Ze względu na czas powstania język pieśni jest dla współczesnego czytelnika prawie zupełnie niezrozumiały. Występują w niej liczne archaizmy (formy dawne, które wyszły już z użycia). Archaizmy dzielimy na:
Leksykalne- wyrazy, które były powszechnie używane dawniej
Fleksyjne- wyrazy inaczej niż współcześnie się odmieniające, zazwyczaj wyłącznie czasowniki; w wyrazach, takich jak: zyszczy, spuści, końcówki „y”,”i” oznaczają tryb rozkazujący,
Słowotwórcze- wyrazy utworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia
Fonetyczne- wyraz współczesny różni się od archaizmu tylko jedną wymawianą głoską,
Składniowe- archaizm składający się z min. 2 wyrazów, których zestawienie jest inne niż współcześnie, najczęściej wzorowane na łacinie orzeczenie znajduje się na końcu,
| Rodzaj archaizmu | Przykłady |
|---|---|
| leksykalne | dziela- dla; przebyt-przebywanie, pobyt; gospodzin-pan; zbożny-dostatni, szczęśliwy |
| fleksyjne | -wołacz l. poj. Rzeczowników r.ż. występuje w formie mianownikowej: Bogurodzica- Bogarodzico (!) ; dziewica- dziewico (!); Maryja - Maryjo (!) |
| słowotwórcze | - konstrukcja słowa Bogurodzica – pierwszy człon Bogu jest w tzw. Celowniku pożytku (Matka Bogu), drugi człon rodzica oznacza wykonawcę czynności (ta, która rodziła) - forma patronimiczna (od ojca) w słowie Bożycze (mianownik- bożyc), formanty: -ic, -yc, -icz, -ycz tworzyły rzeczowniki określające syna ojca |
| fonetyczne | - obecnośćform poprzedzających tzw. Przegłos polski Sławiena-sławiona; zwolena- zwolona |
| składniowe | - występowanie przyimka dziela (dla) na drugim miejscu w konstrukcji zdania. Twego dziela Krzciciela- dla twojego Chrzciciela |
Motyw deesis- zwrot do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by wyjednała ludziom bogobojny żywot na ziemi i życie wieczne po śmierci. Trójpostać- Matka Boska, Jan Chrzciciel pośredniczy między ludźmi a Bogiem, Synem Bożym.
Motyw Boga- relacja Bóg-człowiek; Bóg- dawca łask; Prośba do Matki Boskiej, aby swym wstawiennictwem wyjednała łaskę Boga- spokojne, pobożne życie na ziemi i zbawienie, pobyt w raju po śmierci,
Motyw matki- Matka Boża- pośredniczka; w pieśni Matka Boża wyjstępuje jako pośredniczka między ludźmi a swoim Boskim Synem. Do niej zwracają sięwierni z miłością i ufnością, wierząc, że ich wysłucha, zrozumie i będzie się za nimi wstawiać u Chrystusa.
Utwór rozpoczyna się apostrofą Maryi do wszystkich ludzi; Matka Chrystusa prosi ich o wysłuchanie jej historii o tym, co stało się w Wielki Piątek. Maryja zakłada dobrą wolę słuchających jej ludzi, dlatego mówi do nich z czułością i przyjaźnią.Prosi ich nie tylko o wysłuchanie, ale także o współcierpienie wraz z nią, o okazanie jej litości.
Pierwsze dwie strofy pełnią rolę wprowadzenia do właściwego lamentu. Maryja zarysowuje przyczynę swojego cierpienia, którą jest śmierć jej jedynego syna.
W trzeciej strofie Maryja opisuje scenę ostatnich chwil Jezusa. Strofa czwarta i piąta zawierają fragmenty najbardziej przejmujące. Maryja zwraca się do Jezusa bardzo czule, używając zdrobnień i czułych określeń. Chce dzielić cierpienie z Chrystusem oraz ulżyć mu w niedoli – podeprzeć jego opadającą głowę, wytrzeć krew na ciele, dać pić. Bohaterka powołuje się na swoje macierzyństwo i służbę dla Syna.
Zwrotka szósta to pełen wyrzutu zwrot do Archanioła Gabriela. Maryja odwołuje się do sceny Zwiastowania, w której anioł obiecywał jej szczęście. Obietnica ta nie została spełniona, Maryja nie czuje miłości, ale „smutek” i „żałość”.
Strofa następna przybiera formę apostrofy do wszystkich matek. Maryja utożsamia się z nimi i życzy im, aby nigdy nie doświadczyły tak ogromnego jak ona cierpienia. Utwór zamyka powtórna apostrofa do Chrystusa, podkreślająca wyjątkowość jego śmierci. Jest on „jedynym” synem Maryi, będzie ona trwać przy nim do końca.
Lament Świętokrzyski/Żale Matki Boskiej pod krzyżem/ Posłuchajcie, bracia miła mnależy do gatunku wypowiedzi lamentacyjnej tzw. żalu, skargi. Dwie pierwsze zwrotki zawierają apostrofę Maryii do ludzi. W pierwszych strofach pojawiają się określenia ekspresywne, dwukrotnie występuje przymiotnik krwawy: „kcęć wam skorżyć krwawą głowę” i „krwawe gody”, co podkreśla tragizm głównej bohaterki.
W trzeciej strofie nie pojawiają się już żadni adresaci, jest to liryka pośrednia. Maryja mówi w czasie teraźniejszym, co uwydatnia ekspresję – czytelnik wiersza staje wraz z nią pod krzyżem, wraz z nią cierpi.
Kolejne strofy to przejmujący monolog liryczny, w następujących po sobie trzech apostrofach: do syna, Archanioła Gabriela i wszystkich matek. Fragmenty czwartej i piątej zwrotki mają formę jednostajnego zawodzenia – sprawiają to liczne paralelizmy i powtórzenia.
Lament Świętokrzyski składa się z 8 zwrotek o bardzo zróżnicowanej budowie. Dwie pierwsze są czterowersowe, trzecia i siódma – pięciowersowe, czwarta, piąta i szósta mają po sześć wersów, ósma jest dwuwersowa.
Lament świętokrzyski to pierwszy polski wiersz, w którym zawarte zostały liryczne przeżycia ,można traktować go jako wewnętrzny zapis dramatycznych przeżyć Marii, wzruszenia podmiotu. Autor czyniąc podmiotem Maryję wyposażył ją we wszystkie emocje ludzkie, takie jak żal, poczucie straty, nieszczęścia, smutku, a nawet bunt. Utwór można uznać za odmianę średniowiecznego gatunku o nazwie planctus (lament, płacz, żal, narzekanie). Wielokrotnie występujące w wierszu apostrofy do różnych osób mogą świadczyć o tym, że był on fragmentem misterium przedstawiającego wydarzenia wielkopiątkowe.
motyw Chrystusa cierpiącego na krzyżu- Kult Matki Bboskiej tak charakterystyczny dla literatury średniowiecznej. Motyw stabat Mater dolorosa- matki rozpaczającej przy ukrzyżowanym synu. Pragnie ulżyć w cierpieniu i wziąć je na siebie. Ból, rozpacz z powodu bezsilności wobec męki i cierpienia jedynego dziecka.
Motyw cierpienia- cierpienie matki po śmierci syna. Maryja cierpi pod krzyżem Syna. Bezradna w swoim bólu przypomina zwykłą kobietę.
Motyw krzyża- krzyż jako znak męki. Krzyż oznacza mękę nie tylko dla Chrystusa, ale i dla jego Matki. Utwór jest pełen matczynej rozpaczy, bólu, bezradności matki, której zabito syna.
Motyw matki- matka bolejąca; utwór jest monologiem Matki Chrystusa, cierpiącej pod krzyżem Syna. W kolejnych apostrofach Mmaryja zwraca się do całej lludzkości, do syna umierającego na krzyżu, do Anioła Gabriela i do wszystkich matek świata. Zrozpaczona, bezradna w swoim bólu Maria przypomin zwykłą kobietę, a nie istotę boską.
Motyw syna- syn-ofiara; W tkich kategoriach patrzy na syna Mmatka Boska stojąca pod krzyżem i opłakująca jego śmierć. Wie, że to wielka ofiara, ofira miłości, ale dla niej jest to tylko biedny, umęczony człowiek-jej dziecko.
Motyw śmierci- śmierć- tragedia; śmierć Chrystusa na krzyżu to tragedia dla jego matki. W utworze akcentowany jest ból kobiety, która straciła syna, bezbronność, bezradność człowieka wobec śmierci najbliższych, rozpacz tych, którzy zostają na ziemi i muszą się pożegnać z ukochanymi zmarłymi.
Tren V- jego konstrukcja opiera się na porównaniu homeryckim, które ukazuje analogię między zwiędnięciem młodego drzewa oliwnego, podciętego przez nieostrożnego ogrodnika a śmiercią Urszulki. Wykorzystanie porównania homeryckiego nobilituje zmarłą dziewczynkę. Podmiot liryczny odkrywa jeszcze jedną właściwość śmierci – jest to ślepa siła, która zbiera swe żniwo nie przebierając, jest bezwzględna, obojętna na cierpienia.
Tren VII- podmiot liryczny opisuje wyjmowane ze skrzyni stroje swojej zmarłej córki. Uświadamiają mu one ogrom straty, którą poniósł, rozbudzając w nim żal, czułość i smutek. Poeta odwołuje się tu do sfrey materialnej związanej z codziennością. Pogrążony w bólu skarży się na okrutny los, który nie pozwolił dziecku dorosnąć, a rodzicom – cieszyć się z jego dojrzałym wiekiem. W zakończeniu wiersza poeta rozwija motyw stroju. Zestawia na zasadzie kontrastudwa obrazy: ubioru do trumny i wyprawki weselnej. Jest kontynuacją lamentu z Trenu VI . W tym trenie Kochanowski zastosował peryfrazy (omówienia):śmierć - „sen żelazny, twardy, nieprzespany” , trumna – „skrzynka” oraz liczne zdrobnienia, które służą podkreśleniu niewinności, delikatności dziecka i miłości, jaką darzyli je rodzice.
Tren VIII- To wielka pochwała Urszulki. Ukazuje jej niezwykłe zalety i pustkę, która zapanowała w domu poety po śmierci dziewczynki. Teraźniejszość wyraźnie kontrastuje z przeszłością. Już nie tylko martwe przedmioty – zabawk, ubranka – ale i atmosfera, nastrój: cisza i pustka nie pozwalają znaleźć pocieszenia i zapomnienia po śmierci Urszulki.
Tren IV- rozpozęty został znaczącą dla poety-filozofa skargą: „Zgwałciłaś, niepobożna Śmierci, oczy moje,/ Żem widział umierając miłe dziecię swoje!”. Artysta nie buntuje się przeciwko śmierci – ten wyznawca filozofii stoickiej, horacjańskiej, epikurejskiej i chrześcijanin wie, że jest ona nieodłącznym elementem ludzkiego istnienia. Nie potrafi jednak zrozumieć śmierci dziecka, przestaje widzieć sens świata, na którym porządek rzeczy jest tak okrutnie zaburzony. Już w tym trenie pojawia się zarzut wobec Boga: „… ona, by był Bbóg chciał, dłuższym wiekiem swoim/ Siła pociech przymnożyć mogła oczom moim”.
Tren IX- tren jest polemiką poety z jego dotychczasowymi przekonaniami, z bliskim mu dotąd stoicyzmem. Według stoików najwyższą cnotą, celem, do którego powinien dążyć człowiek, była Mądrość. Dzięki rozsądkowi, umiarkowaniu człowiek miał wznosić się ponad sprawy doczesne, stać się niewrażliwy na cierpienia niezwiązane z przemijaniem. Po stracie dziecka poeta z ironią wypowiada się na temat tej teorii. Ma poczucie, że zmarnował czas na poszukiwanie Mądrości. Przyznaje, że jest człowiekiem z krwi i kości i targają nim normalne ludzkie emocje, przed którymi żadna Mądrość nie może go uchronić. Intelektualista ustępuje cierpiącemu ojcu.
Tren X- Rozpaczający ojciec zadaje córce pytania o jej losy pośmiertne, apeluje o litość, jakiś znak z zaświatów, który ukoiłby jego ból. Tren jest świadectwem pogłębiającego się kryzysu światopoglądowego poety, który kwestionuje postawy renesansowej filozofii życia. Kochanowski zastanawiając się, gdzie trafiła po śmierci jego córka, rozważa chrześcijański raj, mitologiczne wyspy szczęśliwe, krainę podziemii z wierzeń starożytnych Greków. Gotów jest też przyjąć, że Urszulka uległa metamorfozie i jak w Owidiuszowych Przemianach zamieniła się w słowika. Na koniec zadaje dramatyczne pytanie o nieśmiertelność duszy, kwestionując w ten sposób fundament wiary chrześcijańskiej. Religia nie pomogła złagodzić mu cierpienia, w dramatycznym momencie nie stała się oparciem. Renesansowa koncepcja świata i Boga załamała się.
Tren XI- Tren przełomowy w całym cyklu. To monolog wewnętrzny poety, który dokonuje rewizji swojej filozofii życiowej, podważa wszystkie podstawy humanistycznego poglądu świata. Porażony śmiercią córki podaje w wątpliwość cenione dotąd wartości – wiara w cnotę, w boski porządek świata, w to, że dobro uchroni człowieka przed złym losem. Upada renesansowa wiara w rozum. Poeta dochodzi do wniosku, że ludzie żyją iluzjami, bezskutecznie próbując poznać boskie tajemnice, będąc skazanymi na życie w ciemności i bezradność wobec praw których nie rozumieją. Cierpienie doprowadza Kochanowskiego do zanegowania wszystkiego w co wierzył, rozpacz osiąga apogeum.
Tren XIX albo Sen- Ostatni tren jest podsumowaniem całego cyklu, odpowiada na wyrażone wcześniej rozterki. Poeta opowiada swój sen, w którym odwiedziła go nieżyjąca od dawna matka z Urszulką na ręku. Celem wizyty było ukojenie bólu syna, pocieszenie go i przywrocenie mu spokoju wewnętrznego oraz pomog w odbudowie renesansowego światopoglądu. Okazuje się, że Urszulka wraz z babcią znajduje się w niebie, dusze są nieśmiertelne, a Uurszulka pod postacią aniołka modli się za rodziców i czeka na spotkanie z nimi. Śmierć, czas i niezmienna Fortuna nie mają już nad nią władzy a ciało przestało być przeszkodą w bezpośrednim oglądaniu Boga. Spokój i wiekuiste szczęście, którymi cieszą sięw niebie, skontrastowane są z pełnym trosk, niepewności i udręki życiem ziemskim. Dzięki temu, że trwało tak krótko, Urszulka uniknęła nieszczęść i chorób. Matka przekonuje poetę, że zaufanie Bogu i pogodzenie się z jego wyrokami przynosząspokój i nadzieję. Podobnie jak akceptacja zmienności i niepewności ludzkiego losu – nie ma sensu walczyć z naturą człowieka i jego przeznaczeniem.
Fraszki
| Tematyka | Przykład utworu |
|---|---|
Obyczajowe:
|
|
Filozoficzno – refleksyjne:
|
|
Biesiadne:
|
|
Miłosne:
|
|
Patriotyczne:
|
|
Autobiograficzne:
|
|
Autotematyczne
|
|
Pieśni
Pieśń XXV z Ksiąg Wtórnych/ Czego chcesz od nas, Panie… - Najwcześniejsza chronologicznie pieśń Kochanowskiego. Hymn opiewający Boga poprzez piękno i harmonię stworzenia. Świat jest idealny, każdy element jest pasującą do siebie częścią całości ponieważ Bóg ukształtował go na swoje podobieństwo. W przyrodzie odbija się doskonałość Stwórcy. Ludzie mogą podziękować za ten dar okazywaniem mu miłości. Wiersz jest manifestem humanistycznej religijności, pełnej ufności w boże miłosierdzie i poczucia bezpieczeństwa.
Pieśń o spustoszeniu Podola – Utwór jest nawiązaniem do wydarzeń z 1575r., kiedy to Tatarzy złupili Podole, biorąc 50 tysięcy jeńców. Powstał w czasach, gdy Rzeczypospolita była pogrążona w kryzysie: po ucieczce Henryka Walezego panowało bezkrólewie. Poeta wyraził w tej pieśni swój niepokój o losy ojczyzny i pełnił cele dydaktyczne – miał zmobilizować Polaków do ddziałania. Podmiot apeluje o ukaranie najeźdźców i zorganizowanie obriny rubieży kraju, krytykuje szlachtę, budzi gniew na niewiernych i wstyd z powodu bierności Polaków.
Pieśn świętojańska o sobótce – Sielanka przedstawiająca wieś jako arkadię. Jej mieszkańcy prowadzą beztroskie życie wypełnione przyjemną i pożyteczną pracą. Wszyscy znają swoje miejsce, żyją w idealnej harmonii ze sobą i otaczającą przyrodą. Gospodzarzy cechyje szlachetność, uczciwość, cnota. Postępują zgodnie z zasadą złotego środka, zachowując równowagę między pracą i zabawą oraz umiejętnie korzystają z różnych przyjemności. Wychwalany wzór szlachcica – ziemianina jest zgodny z renesansowym światopoglądem.
Pieśń XIV z Ksiąg Wtórnych – przedmiotem jest poeta – mentor, który poucza rządzących i apeluje do nich o odpowiedzialne traktowanie powierzonej im władzy. Przesłanie utworu jest uniwersalne, odnosi się do wszystkich przywódców (włączenie pieśni do Odprawy posłów greckich). Wyboru należy dokonać pomiędzy prywatą a domem publicznycm.
Psalm
Psalm 130 - przedstawia stopniowe pokonywanie słabości przez człowieka i dążenie do wewnętrznego rozwoju. Duchowy postęp dokonuje się tu dzięki pomocy Boga. To On jest ludzką ostoją i gwarantem bezpieczeństwa. Bóg zostaje porównany do światła, które rozjaśnia duchową ciemność. Człowiek ufający Panu zaczyna wydobywać się z otchłani grzechu i dążyć w kierunku świętości. Bóg jest najwyższym szczytem ludzkich dążeń, ostatecznym celem jego podświadomych pragnień. Boskie miłosierdzie nie zna granic i godne jest pochwalnych pieśni. Słowo wypowiedziane przez Pana – Logos – posiada moc twórczą, może odmienić ludzki los i obdarzyć go wewnętrznym spokojem. Psalm tenjest zatem utworem błagalnym i pochwalnym, jednocześnie jednak stanowi również wypowiedź o charakterze profetycznym. Zakończenie modlitewnej pieśni zapowiada bowiem odkupienie całego narodu Izraela, a więc mówi o przyjściu Mesjasza.
Motywy w utworach Kochanowskiego:
Motyw poety – wstęp do Psałterzu Dawidów, Kochanowski zdaje sobie sprawę z wielkości swojej poezji, z tego, że jest najzdolniejszym poetą swego czasu.
Motyw autobiografizmu –Do gór i lasów - poeta wspomina wydarzenia ze swojego życia. Mówi o podróżach o krajach, które poznał. Zastanawia się co będzie dalej, ale nie martwi się zbytnio o przyszłość, w myśl hała epikurejczyków carpe diem.
Motyw autotematyzmu – Do fraszek – Kochanowski określa swoje fraszki mianem labiryntu, którego ośrodkiem jest on sam – człowiek, poeta, humanista, ojciec. Fraszki to zbiór twórczych myśli poety, bogactwo wiedzy z epoki, w której żył, obraz jego jako człowieka i artysty.
Tren IX – Poeta występuje tu jako ojciec, humanista, filozof, który przeżywa kryzys światopoglądowy spowodowany śmiercią ukochanej córki. Wuznaje, żę przez całe życie trudził się, wykorzystując wiedzę. Teraz, kiedy spotkała go osobita tragedia, zrównał się w tym z innymi ludźmi. Poeta ubolewa, że wiedza, którą posiada, nie przydała siena nic w obliczu tragedii i nie uchroniła go przed okrutnym losem, który go spotkał.
Tren XI – Poeta coraz bardziej wątpi w odzyskanie dawnej kondycji pisarskiej i życiowej. Kpi ze wszystkich mędrców i filozofów. Wskazuje, że mądrość to „sny lekkie (…), sny płoche”. Człowiek nigdy się nie dowie, jaka jest naprawdę natura jego i świata.
Motyw człowieka – Treny - człowiek w obliczu tragedii ma prawo do manifestowania swoich uczuć. Poeta przyznaje prawo jednostce ludzkiej do płaczu, wypowiedzenia rozpaczy i bólu. Nie można pozostać obojętnym wobeć tregedii jaka nas bezpośrednio dotyka. Śmierć coprki spowodowała kryzys światopoglądowy ojca. Jednak człowiek nie może tylko rozpaczać. Musi odnaleźć dla siebie złoty środek, który złagodzi wewnętrzne cierpienie i da siłę do dalszego życia.
O żywocie ludzkim – Człowiek to lalka w teatrze życia. Ma do odegrania swoją rolę i schodzi ze sceny. Bóg, los, Fortuna pociąga za sznurki, a człowiek po prostu żyje i musi wiedzieć, że na świecie nie ma nic pewnego.
Motyw domu – Pieśń świętojańska o sobótce – dom jako arkadia, miejsce absolutnej harmonii i doskonałego szczęścia, poeta chwali zalety żzycia na wsi. Ludzie zajmują się pracą na roli – daje im to utrzymanie a praca włożona w uprawy jest powodem do dumy. Człowiek żyje na wsi zgodnie z rytmem natury, wszyscy czują się tu bezpiecznie, cała społeczność tworzy jedną rodzinę, a wieś jest dla nich domem, o który wspólnie dbają.
Treny – dom jako symbol szczęścia rodzinnego; Urszulka wnosiła za życia w dom poety wiele szczęścia i radości. Wszędzzie, gdzie się pojawiła, panowało gwar i poruszenie. Poeta udowadnia, ile szczęścia może wnieść w dom rodzinny male dziecko. Dziecko staje się dopelnieniem rodziny, która tworzy dom – symbol bezpieczeństwa, przystań, miejsce, gdzie można szczęśliwie spędzić życie. / Dom jako symbol żałoby po śmierci dziecka – śmierć Urszulki spowodowała smutek w domu poety. Ubolewa nad tym, że utracił to, co miał najdroższego. Brak jednej osoby w rodzinie zburzył spokój i harmonię w domu poety. Zapanowała w nim pustka, odeszła ukochana istota. Ten dom już nigdy nie będzie taki sam jak za życia Urszulki.
Motyw dworu królewskiego – O doktorze Hiszpanie – Autor fraszki opowiada o przygodzie tytułowego bohatera, który wcześniej opuścił dworską biesiadę, bo chciał się położyć. Biesiadnicy jednak na to nie pozwolili, wzięli dzbanek wina i udali się do doktora aby go upić.
Motyw kobiety – Do Hanny – w tej krótkiej fraszcze poeta ukazuje kobietę, której serce jest twarde jak diament w jej pierścieniu.
Motyw przyrody – Pieśń świętojańska o sobótce – przyroda jako przyjaciel człowieka, wystylizowana na arkadyjską, harmonijna, ulega człowiekowi, ofiarowuje mu swoje skarby Na lipę – przyroda jako przyjaciel człowieka, lipa to przyjaciółka poety – przy jej szumie tworzy najpiękniejsze utwory, słodko śpi, jej kwiaty dają mu pyszny miód. Lipa jest gościnna, serdeczna, pięka, dostojna. Daje wytchnienie, odpoczynek w cieniu swych liści. Hymn do Boga – Poeta pokazuje ład, porządek i harmonię świata, stworzonego przez Boga a także jego piękno.
Motyw przemiany – Treny – Utwory te to przykład głębokiej przemiany światopoglądowej poety. W trenach IX, X, XI podmiot liryczny odrzuca wszystkie ideały etyczne, religijne i filozoficzne. Zanika wiara w rozum, znika także optymizm religijny. Próbą powrotu do równowagi staje się Tren XIX. Jest to synteza ideałów humanistycznych. Tu poeta ostatecznie otrzymuje pocieszenie.
Motyw snu – Tren XIX albo Sen – miejsce spotkania, w ostatnim trenie poeta wspomina swój sen. We śnie przyszla do niego zmarła matka z Urszulką na rękach. Matka pociesza syna mówiąc, że Urszulka poprzez swoją przedwczesną śmierć uniknęla wielu cierpień. Mówi również aby znosił swoje cierpienia z godnością, jak przystało na humanistę.
Motyw teatru – O żywocie ludzkim - ludzie jako marionetki. W tym utworze życie człowieka zostało przyrównane do teatru, a ludzie do kukiełek. Poeta utwierdza odbiorcę w przekonaniu o znikomości ludzkich poczynań. Człowiek, będący jedynie kukiełką w teatrze życia ma do odegrania odpowiednią dla siebie rolę. Kiedy umiera, jego rola dobiega końca. Po odegraniu kukiełka przestaje już być potrzebna, spotyka ją taki loś jaki spotkał inne kukiełki./ Teatr – relacje międzyludzkie, w fraszce pojawia się obraz ludzi walczących o sprawy – z boskiego punktu widzenia – błahe i niepotrzebne. Bóg z nieba obserwuje różne sprawy z dystansem. Rolę widza – obserwatora ludzkich spraw chce przyjąć również podmiot liryczny, nie zamierza przyłączyć się do ludzi. Pragnie stać z boku i obserwować otaczającą go rzeczywistość, zachowywać dystans wobec niej.
Motyw vanitas – O żywocie ludzkim - nietrwałośćdóbr doczesnych i przemijanie człowieka, człowiek hołduje dobrom doczesnym, które mijają, w otaczającym go świecie nie ma nic pewnego. Ludzkim wysiłkom przygląda się ze śmiechem Fortuna. Człowiek porównywany jest do marionetki, którą po skończonym przedstawienu chowa się do worka.
Motyw bibli – Czego chcesz od nas, Panie – nawiązanie do wizji stworzenia świata, która jawi się jako doskonałe dzieło wspaniałego, wielkiego i dobrego stwórcy. Pieśń głosząca pochwałe Boga. Prośba o opiekę i łaskę.
Treny – Cierpiący ojciec i poeta – przyrównanie do biblijnego Hioba. Chwila buntu i zachwiania wiary w sens, doskonałość i sprawiedliwośćwyroków boskich. Cierpienie, ból po stracie dziecka spowodowały zachwianie wiary w opatrzność boską. Wreszczie jednak przychodzi uspokojenie i ufnośćdo Boga; zachowanie podobne do biblijnego Hioba, który stał się symbolem niezawinionego cierpienia.
Motyw idealizmu – Pieśń świętojańska o sobótce – arkadyjska wizja przyrody i człowieka. Przedstawiono arkadyjski, pełen spokoju, szczęścia i harmonii obraz życia ludzi na wsi, gdzie życie biegnie zgodnie z rytmem natury.
Motyw naprawy państwa – Pieśń o spustoszeniu podola - Kochanowski ubolewa nad najazdem Tatarów na Podole. Uważa, że taka sytuacja nie powinna się zdarzyć. Polska powinna mieć silne wojsko, które będzie skutecznie broniło granic ojczyzny. Proponuje, aby szlachta część swoich kosztowności przeznaczyła na te cele, skoro sama nie chce bronić ojczyzny. Poeta ostrzega, jeśli rodacy nie posłuchają jego rady to kraj upadnie.
Dziady cz. II
Geneza
Mickiewicz napisał II część Dziadów w Kownie w latach 1820/1821. Od miejsca powstania utwór nazywamy Dziadami wileńsko – kowieńskimi.
Gatunek
Jest to dramat romantyczny; posiada charakterystyczne dla niego cechy:
Otwarta, fragmentaryczna kompozycja: (dramat rozpoczyna się drugą częścią, z pominięciem pierwszej), niedostosowana do wymogów technicznych widowiska teatralnego sprawia, że utwór ma charakter niesceniczny
Przemieszanie świata fantastycznego z rzeczywistym: (dusze czyśćcowe, które przychodzą na obrzęd dziadów i rozmawiają z ludźmi: widmo młodzieńca o nieustalonym statusie, z pogranicza żywych i umarłych)
Tajemniczość, elementy grozy i szaleństwa: (niezwykli bohaterowie, o których niewiele wiadomo, niesamowity obrzęd o pogańskim rodowodzie)
Synkretyzm gatunkowy: (łączenie powagi i groteski, realizmu i fantastyki, komizmu i tragizmu)
Treść
Akcja dzieje się w noc zaduszną z 1 na 2 listopada i trwa kilka godzin. Zdarzenia dzieją się w kaplicy cmentarnej. W pomieszczeniu jest ciemno, wszyscy zgromadzili się wokół trumny. Guślarz przywołuje po kolei pokutujące dusze, częstuje je jedzeniem a następnie je odpędza.
Bohaterowie
Guślarz – prowadzi obrzęd dziadów, kapłan, poeta, przywołuje duchy
Chór wieśniaków i wieśniaczek – mieszkańcy wsi, w której odbywa się obrzęd. Powtarzają słowa Guślarza, kreują prawdy moralne wyrażające mądrośćludową
Duchy Józia i Rózi – aniołki ubrane w stroje zrobione z promieni słońca. Nie mogą dostać się do nieba bo nie zaznały żadnych trosk na ziemi.
Widmo Złego Pana – duch najcięższy, budzi przerażenie, duch właściciela wioski, cierpi męki głodu i pragnienia, ponieważ każdy kęs jedzenia zabierają mu ptaki – duchy jego poddanych, nigdy nie zazna zbawienia.
Chór Ptaków Nnocnych – dusze poddanych właściciela wioski, prześladują go po śmierci
Zosia – najpiękniejsza dziewczyna we wsi, żyła beztrosko, lekceważąc uczucia zakochanych w niej chłopców, zawieszona między niebem a ziemią
Widmo młodzieńca – pojawia się pod koniec obrzędu, jest smutny i ponury, za nim ciągnie się czerwony ślad, zapatrzony w pasterkę, nie daje się odpędzić Guślarzowi
Pasterka – mężatka ubrana w strój żałobny, również milczy, wpatrując się w widmo młodzieńca.
Najważniejsze problemy:
Romantyczny światopogląd – manifest romantycznego światopoglądu poety, fascynacja folklorem, nie istnieje wyraźna granica między światem żywych i umarłych
Ludowa moralność – każda wina musi pociągać za sobą karę, przed którą nie uchroni nawet śmierć, aby zasłużyć na zbawienie, trzeba osiągnąć pełnię człowieczeństwa.
Dziady cz. III
Geneza
Mickiewicz napisał tą część Dziadów w 1832 r. w Dreźnie. Poeta pragnął usprawiedliwić swoją nieobecność w szeregach powstańców listopadowych. Tą częśćutworu nazywamy Dziadami drezdeńskimi.
Gatunek
Jest to dramat romantyczny, posiadające następujące cechy:
Odrzucenie klasycznej zasady trzech jedności – wydarzenia rozgrywają się w kilku miejscach i w różnym czasie, nie zawsze ułożone są chronologiczne
Luźne związki przyczynowo skutkowe między kolejnymi scenami
Mieszanie elementów świata rzeczywistego i fantastycznego
Otwarta kompozycja – brak wyraźnego zakończenia np.: zamykającego losy głównego bohatera
Synkretyzm – utwór łączy elementy liryczne i epickie, tragizm sąsiaduje z komizmem, groteską i satyrą
Symboliczna wymowa wielu epizodów
Nastrojowość
Bohater, który przechodzi przemianę wewnętrzną
Treść
Utwór podejmuje temtykę walki o wolność ojczyzny i martyrologii narodu polskiego. Prezentuje też charakterystykę Rosji i jej społeczeństwa. Pojawiają się również wątki przemiany głównego bohatera oraz proroczą wizję losów Polski.
Akcja dramatu rozgrywa się 1 listopada 1823 r., w wigilię 1823 r., na początki 1824 r. i w listopadzie 1824 r. Miejscami wydarzeń jest: Wilno, wiejski dworek pod Lwolem, salon warszawski, droga na zesłaie w Rosji i Petersburg. Dramat składa się z dedykacji, przedmowy, prologu, 9 scen oraz ustępu.
Sceny:
Scena więzienna – przemiana Gustawa w Konrada
Wielka Improwizacja – prometejski bunt Konrada przeciwko losowi Polaków
Egzorcyzmy - ksiądz Piotr odprawia egzorcyzmy, bo Konrad został opanowany przez szatana
Widzenie Ewy - w jednym z dworków młoda dziewczyna śni o tym, że stroi kwiatami obraz Matki Boskiej
Widzenie Księdza Piotra – Polska Chrystusem Narodów
Sen Senatora – szatani dręczą Senatora snami
Salon Warszawski - w jednym z arystokratycznych salonów ma miejsce spotkanie towarzyskie, Zgromadzeni przy drzwiach słuchają historii narodowego męczennika, Cichowskiego, którą opowiada Adolf. Scena kończy się znaną charakterystyką Polaków: „nasz naród jak lawa...”.
Pan Senator (bal u Senatora) – rozmowa Rolinsonowej z Nnowosilcowem, śmierć Doktora, przepowiedzenie wolności Konrada
Noc Dziadów - Guślarz i tajemnicza kobieta widzą ducha z raną na czole. Kobieta rozpoznaje w nim ukochanego.
Bohaterowie:
Konrad – główna postać dramatu, przechodzi przemianę, która uświadamia mu, że ojczyzna i szczęście ludzkości jest ważniejsze od spraw prywatnych. Dzięki spotkaniu z Księdzem Piotrem staje się nosicielem przesłania nadziei i jednym z wybranych, którzy doprowadzą do spełnienia przepowiedni
Ksiądz Piotr – przeciwieństwo Konrada, pełen miłości i pokory, jest gotów wziąć na siebie grzechy Konrada. Zapowiada nadejście tajemniczego zbawcy „czterdzieści i cztery”, ratuje duszę bohatera i dostępuje łaski jasnowidzenia.
Postacie historyczne
Najważniejsze problemy:
Bunt – bunt Konrada wynika z niezgody na cierpienie Polaków pod rosyjskim zaborem. W Wielkiej Improwizacji domaga się od Boga władzy nad ludzkimi duszami. Jak Prometeusz sprzeciwia się Bogu w imię ludzkości. Zarzuca Stwórcy, że przekłada mądrość nad miłość – co jest ciężkim oskarżeniem z perspektywy romantyka.
Dobro a zło – przeciwstawienie zdrady, pogardy dla bliźnich z miłością do ludzi, wiernością, patriotyzmem. Przenikanie świata ludzi dobrymi i złymi duchami. Walka o duszę głównego bohatera.
Mesjanizm – III cz. Dziadów dawała nadzieję Polakom pogrążonym w rozpaczy po klęsce powstania listopadowego. Męczeństwo narodu polskiego jest ofiarą, dzieki której cała ludność uwolni się od tyranii, był wyrazem wiary w odrodzenie Polski i szacunkiem dla Boga.
Motywy w Dziadach:
Motyw artysty słowa - Artystą słowa, poetą – pieśniarzem i wielkim improwizatorem jest Konrad z III części Dziadów. Wielka Improwizacja to wspaniały monolog o potędze słowa i myśli, za pomocą których bohater tworzy gwiazdy i planety.
Motyw balu - Bal u Senatora w Dziadach cz. III jest obrazem polskiego społeczeństwa i ludzkiej dwulicowości. Spotykają się na nim ci, którzy są ślepo oddani Nowosilcowowi oraz ci, którzy zostali zmuszeni do uczestniczenia w przyjęciu, lecz w sercach są patriotami oddanymi sprawom ojczyzny.
Motyw bohatera romantycznego - Gustaw z II części Dziadów oraz Konrad z III części Dziadów to typowi bohaterowie romantyczni. Obaj są jednostkami wybitnymi, o silnej osobowości i indywidualizmie. Gustaw to romantyczny kochanek, żyjący miłością i wybierający samobójstwo, po utracie ukochanej. Konrad cierpi, widząc męki swojego narodu, utożsamia się z nim i buntuje się przeciwko Bogu.
Motyw Boga - Bóg w Dziadach cz. III ma dwa oblicza. Dla Konrada jest on rozumem świata, z którym bohater prowadzi walkę o władzę nad duszami ludzkimi. Ostatecznie Konrad przegrywa walkę z Bogiem, przeciwko któremu się zbuntował. Dla Księdza Piotra Bóg jest miłością świata, od którego dzięki pokorze, uzyskuje łaskę ujrzenia przyszłych zdarzeń. Natomiast Bóg z II części Dziadów jest sprawiedliwością – łaskę zbawienia otrzymują ci, którzy idąc przez życie wypełniali boskie prawa.
Motyw buntu - Konrad, wygłaszając Wielką Improwizację, buntuje się przeciwko niesprawiedliwościom i cierpieniu ojczyzny. Uważa, że gdyby miał władzę nad ludźmi, potrafiłby stworzyć szczęśliwy naród. Jego wystąpienie przeradza się w bunt przeciwko Bogu. Bohater obwinia Stwórcę, że, rządząc światem, kieruje się rozumem, a nie uczuciem. Bunt Konrada kończy się jego klęską. Zostaje on opętany przez złego ducha i zepchnięty do otchłani.
Motyw mesjanizmu - Mesjanistyczna koncepcja losów Polski pojawia się w III części Dziadów podczas Widzenia Księdza Piotra. Polska, podobnie jak Chrystus, odbywa swoją drogę krzyżową i zostaje przybita do krzyża, by zmartwychwstać jako wolny naród. Mesjanizm był próbą wyjaśnienia martyrologii narodu polskiego i jej sensu w historii.
Motyw przemiany wewnętrznej - Przemianie wewnętrznej ulega Konrad. W prologu III części Dziadów z kochanka przeradza się w patriotę. Z buntowniczego poety i samozwańczego proroka staje się osobą pokorną, oddaną sprawom narodowym. Gustaw z II części Dziadów pod wpływem książek staje się romantycznym kochankiem, dla którego miłość stanowi sens życia.
Geneza
Przygnębiony klęską Polaków Mickiewicz postanowil napisać utwór, który będzie źródłem pociechy i wezwaniem do jedności i wspólnego dzialania na rzecz odzyskania niepodległości.
Gatunek
Pan Tadeusz jest uznawany za epopeję narodową ponieważ:
Odgrywa ważną rolę w kształtowaniu tożsamości narodowej
Jest to obszerny utwór napisany trzynastozgłoskowcem, który w literaturze polskiej odgrywa rolę heksametru – wiersza Homerowych eposów
Narrator jest obiektywny i wszechwiedzący – zachowuje dystans wobec przedstawianych wydarzeń
Rozpoczyna się od inwokacji
Charakteryzuje się podniosłym stylem, robudowanymi porównaniami homeryckimi
Zawiera szczegółowe opisy ważnych przedmiotów
Przedstawia dzieje bohatera zbiorowego na tle historii – polskiej szlachty
Kompozycja i styl
Dzieło ma charakter synkretyczny, łączy w sobie elementy poematu opisowego (fragmenty poświęcone obyczajom czy krajobrazom), sielanki (arkadyjska wizja Soplicowa i Zosi – niewinnej pasterki), gawędy szlacheckiej (narracje Wojskiego), powieści poetyckiej (dramatyzm losów Jacka Soplicy), poematu heroikomicznego (kontrast między wysokim stylem a błahą tematyką) i komedii (komizm sytuacyjny flirtu Tadeusza i Telimeny, którą omyłkowo wziął za Zosię).
Tematyka
Pełny tytuł utworu brzmi: Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem.Pan Tadeusz, przedstawiciel młodego pokolenia, zaprowadza we dworze nowe porządki i staje do walki o wolność ojczyzny.
Akcja rozgrywa się późnym latem 1811 r. oraz wiosną 1812 r. Na zasadzie retropekcji zostają przywołane również wcześniejsze wydarzenia. Miejscem akcji jest dworek szlachecki w Soplicowie na Litwie i jego najbliższa okolica.
Utwór składa się z 12 ksiąg:
Gospodarstwo – Soplicowo "centrum polszczyzny". Powrót Tadeusza z Wilna (po 10 latach nauki). Spotkanie Tadeusza z Zosią. Przyjęcie na zamku. Poznanie Telimeny. Kłótnia Asesora z Rejentem, czyj chart jest lepszy.
Zamek – Hrabia poznaje historię zamku i nie chce go oddać Soplicom, Hrabia jest oczarowany widokiem Zosi. Telimena uwodzi Tadeusza podczas śniadania. Dalszy ciąg sporu o charty.
Umizgi – Hrabia zaleca się do Zosi, jednak zostaje odrzucony. Podczas grzybobrania Sędzia opowiada Telimenie o swoich planach wobec Tadeusza. Hrabia i Tadeusz rywalizują o względy Telimeny - wygrywa Tadeusz, dostaje list i klucze do jej pokoju.
Dyplomatyka i łowy –Narada szlachty w karczmie u Jankiela. Przewodzi Ks. Robak. Podczas polowania Hrabia i Tadeusz uciekają przed niedźwiedziem. Ratuje ich ks. Robak. Wojski gra koncert na rogu myśliwskim. Wojski opowiada historię Domejki i Dowejki.
Kłótnia –Tadeusz poznaje osobiście Zosię. Dostrzega niedobory urody i Telimeny. Podczas uczty ma miejsce kłótnia Sędziego z Hrabią. Hrabia odwołuje się jako wróg Sopliców.
Zaścianek – Soplica wysyła pozew do Hrabiego i Gerwazego. Ks. Robak próbuje odwieść go od tego pomysłu. Hrabia udaje się do Dobrzyna.
Rada – w Dobrzynie ma miejsce Rada o tym czy wzniecić powstanie na Litwie. Maciej nad Maćkami nie zgadza się. Gerwazy namawia szlachtę do najazdu na Soplicowo.
Zajazd - Robak wyznaje Sędziemu kim jest. Tadeusz udaje się do Sędziego z prośbą o pozwolenie wyjazdu. Sędzia nie zgadza się. Kłótnia Tadeusza z Telimeną i definitywne rozstanie. Pojmanie Tadeusza przez Hrabiego i napad szlachty dobrzańskiej.
Bitwa - Dobrzyńscy plądrują Soplicowo. A rano zostają związani przez Rosjan. Ratuje ich ks. Robak i rozpoczyna się bitwa. Robak ratuje życie Gerwazemu a sam zostaje ranny. Polacy zwyciężają dzięki Wojskiemu, który atakuje starą sernicą.
Emigracja, Jacek - Tadeusz i Hrabia opuszczają Soplicowo. Hrabia wyznaje miłość Telimenie i dostaje od niej szarfę. Tadeusz dostaje od Zosi relikwiarz (suknia św. Józefa patrona par zakochany) i wizerunek św. Genowefy. Robak wyznaje Gerwazemu kim jest. Gerwazy mu przebacz i Robak umiera. Wybucha wojna Francji z Rosją.
Rok 1812 - "Obiad polski" na życzenie Dąbrowskiego. Powrót Tadeusza i Hrabiego. Zrehabilitowanie Jacka. Zaręczyny trzech par.
Kochajmy się! - Wilka uczta. Jankiel gra na cymbałach. Polonez: I para Podkomorzy i Zosia
Bohaterowie:
Jacek Soplica/ ks. Robak - jako młody szlachcic cieszył się dużym uznaniem i poparciem szlachty, nawet przezywano go w związku z tym Wojewodą (a także Wasalem). Starał się o rękę córki Stolnika Horeszki, jednak jego kandydatura została odrzucona. W wyniku tego, w porywie gwałtowności, zastrzelił Horeszkę w trakcie najazdu Rosjan na zamek. Swoją winę pragnął odkupić jako zakonnik. Walczył na wojnach, pełnił funkcję kuriera wojennego, co było bardzo niebezpiecznym zajęciem. Jest ojcem Tadeusza i nawet po swojej ucieczce z kraju, wciąż dba o jego wykształcenie.
Tadeusz Soplica - potomek Jacka Soplicy, który wychowywany jest przez dziadka. Nazwano go po Tadeuszu Kościuszce. Od lat młodzieńczych mieszka w Wilnie gdzie pobiera nauki i kształci się. Kiedy powraca do Soplicowa, ma już dwadzieścia lat. Późniejszy mąż Zosi. Po swoim ślubie postanowili wspólnie uwłaszczyć podlegających im chłopów.
Sędzia - jest bratem Jacka Soplicy oraz stryjem Tadeusza. Prawowity właściciel soplicowskiego dworu. Jest to człowiek starej daty, gloryfikuje dawną etykietę, którą nabył podczas służby w wojewodzim dworze. Jest jedną ze stron w procesie o Zamek, o który walczy z Hrabią.
Hrabia - jak pisze poeta, nie łączyło go za wiele z Horeszkami, był jedynie, jak mawiał Gerwazy, "...krewnym Stolnika po matce Lowczynie, która się rodzi z drugiej córki Kasztelana, który był, jak wiadomo, wujem mego Pana...", Był miłośnikiem francuszczyzny i początkującym malarzem. Postrzegany był jako dziwak, który walczył o ruiny z Sędzią.
Zosia - pochodziła z rodu Horeszków, prawowitą opiekę sprawował nad nią Jacek Soplica, ale pod jego nieobecność zajmowała się nią Telimena. Ostatecznie została zaślubiona Tadeuszowi.
Telimena - jest, zwolenniczką obcych trendów. Długi czas przebywała w Petersburgu, dlatego też jest osobą zorientowaną w świecie Wszyscy uważają ją za siostrę Sędziego. Ma się opiekować Zosią - ale wynika z tego małe nieporozumienia, ponieważ kiedy Tadeusz wraca to właśnie ją bierze za Zosię. Zafascynowana tym młodzieńcem próbowała konkurować z Zosią o jego względy. Później jej wybrankiem był Hrabia, ale ostatecznie zdecydowała się na Rejtana. Była wielką miłośniczką sztuki.
Wojski - jak pisze poeta: "...daleki krewny pański i przyjaciel domu..." Soplicowego. Kiedy sędzia był nieobecny, to właśnie jego zadaniem było przyjmowanie i zabawianie gości. Organizował biesiady i polowania, także na muchy, które dzielił na "zwykłe" i "szlachciców". Podczas polowań popisywał się wirtuozerska grą na rogu.
Grewazy - jest szlachcicem, ale pełni od lat funkcję służącego u Horeszków. W książce pojawia się również pod przezwiskami: Pólkozic ( taki ma herb ), Szczerbiec (blizny na łysej głowie ), Mopanku - tak bowiem zwracał ku ludziom. Sam jednak zwał siebie Klucznikiem. Brał udział w starciach, kiedy zginął Horeszka od kuli Jacka. Poprzysiągł, że zemści się na mordercy swego Pana i, że nigdy nie wybaczy tego czynu Soplicom. Jak zwykł mówić: "dziedzictwie Horeszków".
Najważniejsze problemy:
Spór między rodami – Konflikt o zamek między Soplicami a Horeszkami stanowi oś fabuły. Dwa rody toczą spór o własność, zamek staje się symbolem różnicy postaw. Soplica dostał go jako zapłatę od Moskali, gdy zastrzelił Horeszkę broniącego honory ojczyzny. Zatarg o zamek dzieli litewską szlachtę na tyle skutecznie, że dochodzi do zajazdu, bratobojczej walki. Zamiast wspólnie organizować powstanie przeciw najeźdżcy Polacy zajmują się załatwianiem interesów i zaszłości
Tradycja – pielęgnowanie dobrych obyczajów zostało podniesione w utworze do rangi patriotycznego obowiązku. Epopeja zawiera bogaty obraz kultury sarmackiej. Obyczaje podtrzymywane w dworkach szlacheckich stanowi esencję polskości, tak ważną w momencie utraty własnego państwa
Obraz przyrody – natura harmonizując ze stanem ducha postaci, staje się równoprawnym bohaterem utworu a nie tylko tłem wydarzeń. Przyroda pomaga w porozumieniu Tadeuszowi i Telimenie, wyznacza rytm dnia, chroni Soplicowo po bitwie. Czasem groźna ale rodzima.
Historia – rozgrywa się w tle perypetii bohaterów, ale wywiera na nich wpływ. Jest obecna we wspomnieniach, w kulcie narodowych pamiątek, w budowie fabuły. Szlachta, nawet jeśli czasem współpracują z Rosjanami, deklarują patriotyzm i dają temu wyraz.
Milość – Mickiewicz ukazuje jej różne rodzaje; neszczęśliwą i tragiczną (Jacek i Ewa), fizyczną (Tadeusz i Telimena), prawdziwą i spelnioną, choć z przeszkodami (Tadeusz i Zosia), jako powierzchowne zauroczenie (Telimena i Hrabia), oraz żywioną do ojczyzny (ks.Robak)
Dom – Arkadyjski dworek w Soplicowie jest ostoją polskości. To miejsce bezpieczne, uporządkowane, gościnne, królestwo tradycji stanowiące fundament patriotyzmu.
Motywy w Panu Tadeuszu:
Motyw rodziny - – rodzinę Sopliców łączą silne więzi, oparte na szczerym oddaniu i zaufaniu. Sędzia traktuje Tadeusza jak syna, jest odpowiedzialny za jego wychowanie i pragnie jego szczęścia. Soplicowska rodzina jest także ostoją dawnej tradycji i obyczajowości, Członkowie rodu darzą się wzajemnym szacunkiem, są dla siebie wsparciem w trudnych chwilach. Nawet Jacek Soplica, który żyje przez wiele lat poza rodziną, na obczyźnie, stara się mieć wpływ na wychowanie syna
Motyw ojczyzny - Soplicowo urasta w dziele do rangi małej ojczyzny, miejsca, które pozostaje niezmienione biegiem zdarzeń, w którym w każdym kącie starego dworku wyczuwa się szczególne przywiązanie do utraconej ojczyzny. Również świadomość przynależności do kraju, którego w tamtych czasach nie ma już na mapach Europy, jest silna i przekazywana z pokolenia na pokolenie. Wspomnienia lat wolności i świetności ojczyzny są ciągle żywe i obecne w sercach bohaterów. Ta mała, nieomalże sielska ojczyzna, to odbicie całego narodu, z jego wadami i zaletami, z jego dorobkiem kulturowym, obyczajami i zwyczajami oraz z historycznym dziedzictwem.
Motyw emigranta - emigrantem jest Jacek Soplica, który ucieka z Litwy i w habicie mnicha próbuje odkupić swoje winy. Wyjazd z kraju i działalność poza jego granicami to swoista droga, dzięki której wyzbywa się swojej pychy i poprzez pokorę stara się zmienić na lepsze. Wraca na Litwę, by przygotować powstanie. Takim emigrantem jest również podmiot liryczny utworu, który ujawnia się w pierwszych słowach dzieła i pisze o tęsknocie za krajem ojczystym z perspektywy emigranta. Emigrantami z konieczności stają się Tadeusz i część szlachciców z Dobrzynia, którzy ratują swoje życie ucieczką do wojsk polskich za Niemnem.
Motyw przemiany wewnętrznej bohatera - rzemianie wewnętrznej ulega Jacek Soplica. Z awanturnika i warchoła, który znany był w okolicy ze swojego awanturniczego charakteru, z człowieka pełnego pychy, która nie pozwala mu błagać o rękę ukochanej Ewy, z zabójcy, którym się staje w porywie gniewu, zabijając Stolnika i z osoby, uważanej później za zdrajcę i sprzymierzeńca Moskali, staje się emisariuszem i patriotą. Przywdziewa mniszy habit i zmienia swe nazwisko na Robak. Jego wewnętrzna przemiana to droga pokuty i pokory, która sprawia, że pośmiertnie zostaje zrehabilitowany w oczach społeczności i odzyskuje swoje dobre imię.
Motyw zbrodni - zbrodniarzem staje się Jacek Soplica, który w afekcie zabija Stolnika Horeszkę. Zbrodnia, wynikająca z zemsty, staje się przyczyną wieloletniego konfliktu miedzy rodami. Sam Jacek ma świadomość, że zabił w przypływie złości i rozpaczy, jednak przez okoliczną ludność zostaje uznany za zdrajcę, mordercę i sprzymierzeńca wroga.
Geneza
Początkowo ukazywała się w odcinkach w „Kurierze Codziennym”. Prus pisał ją na bierząco. Pomysł fabuły zaczerpnął z notatki prasowej o procesie młodej kobiety oskarżonej o kradzież lalki. Kobieta została uniewiniona na podstawie zeznań sprzedawcy. Nawiązując do tej anegdoty, Prus zatytułował swoje dzieło Lalka choć przyznał że bardziej pasowałby tytuł Trzy pokolenia.
Gatunek
Lalka należy do prozy dojrzałego realizmu. Charakteryzuje się:
Ukazywaniem rzeczywistości w sposób pogłębiony
Nacisk naprawdę psychologiczną postaci
Obiektywizm obrazu świata
Tematyka
Główny wątek utworu to historia miłości kupca Stanisława Wokulskiego do arystokratki Izabeli Łęckiej. Wątek staran zamożnego i energicznego przedsiębiorcy o serce i rękę kobiety z wyższych sfer rozgrywa się na tle realistycznie ukazanej rzeczywistości polskiego schyłku XIX w. Powieśc Prusa stanowi rozległą panoramę polskiego społeczeństwa. Akcja toczy się w latach 1878-1879, głównie w Warszawie.
Kompozycja
Jest nietypowa i oryginalna, mamy tu do czynienia z dwiema naracjami: główna fabuła została zaprezentowana przez narratora trzecioosobowego,a Ppamiętnik starego subiekta to opisane wydarzenia w pierwszej osobie Rzeckiego. Prus często wykorzystuje technikę kilkukrotniego przedstawiania tych samych lub podobnych sytuacji/motywów z rozmaitych punktów widzenia podsuwając czytelnikowi ich różne interpretacje.
Bohaterowie:
Stanisław Wokulski - główny bohater,czterdziestosześcioletni kupiec,uczestnik powstania styczniowego,szlacheckiego pochodzenia, wdowiec, właściciel sklepu,nieszczęśliwie zakochany w Izabeli Łęckiej. Dla niej zdobył majątek , handlujac zbożem podczas wojny, dla niej zakłada spółkę do handlu ze Wschodem i powiększa majątek. Bezskutecznie stara się pozyskać miłość ukochanej, którą traktuje jak typowy romantyk-jako ideał kobiety. Zdobywa ją jako pozytywista , oplatając siecią finansowych intryg, uzalezniając finansowo od siebie jej ojca.
Izabela Łęcka – Izabela jest bohaterką powieści Bolesława Prusa Lalka. Ta dwudziestoparoletnia panna jest córką Tomasza Łęckiego. Jej dziadek posiadał wielki majątek, który jednak, ze względu na wydarzenia polityczne i zbyt wystawny sposób życia, został całkowicie roztrwoniony przez ojca Belci. Bohaterka jest arystokratką przyzwyczajoną do wszelkich wygód i luksusów. Gdy sytuacja finansowa na to zezwalała, kobieta wiele podróżowała. Obracała się w towarzystwie wielu znakomitych postaci (np. króla Włoch Wiktora Emanuela). Izabela interesuje się sztuką, podziwia piękno przyrody. Jest zafascynowana Rossim. Utrzymuje ze Starskim znajomość o dość dwuznacznym charakterze. Przyjmuje oświadczyny Wokulskiego. Po śmierci swojego ojca, wstępuje do zakonu.
Ignacy Rzecki - subiekt,przyjaciel i pracownik Wokulskiego, uczestnik Wiosny Ludów na Węgrzech, zagorzały zwolennik Napoleona, stary kawaler. Autor pamiętnika, z którego dowiadujemy się o przeszłości rzeckiegi i Wokulskiego. Jest oddanym przyjacielem, niezwykle sumiennym pracownikiem, sklep traktuje jako drugi dom. Obowiązkowy, systematyczny- został obdarzony przypadłością samego Prusa:nie znosi opuszczać Warszawy, podobnie jak autor Lalki, który cierpiał na agorafobię (lek przestrzeni)
Julian Ochocki - dwudziestoośmioletni artysta , wykształcony wynalazca. Jego zainteresowania i pasje są podobne do zainteresowań wokulskiego, ale ich droga do zdobycia wiedzy znacznie sie różni. W trakcie pierwszej rozmowy z Ochockim Wokulski przekonuje sie jak daleko mógłby zajść, gdyby dysponował od początku odpowiednim majątkiem. Julian jest pogrążony w pracy naukowej , nie interesują go kobiety , nawet Łęcka uchodzi za dziwaka.
Michał Szuman - Żydowski doktor, samozwańczy naukowiec, bliski znajomy Rzeckiego i Wokulskiego – racjonalista, sceptyk, w młodości „wyleczony” z romantycznego podejścia do życia (próba samobójcza wskutek nieszczęśliwej miłości). Jest doradcą Rzeckiego i wyjaśnia mu m.in. zawiłe postępowanie Wokulskiego, a często i bezwzględne zasady rządzące otaczającą rzeczywistością.
Kazimiera Wąsowska - Piękna wdowa zapoznana przez Wokulskiego podczas pobytu w Zasławiu. Kokietka i uwodzicielka, posiadająca jednak własny kodeks moralny. Rezygnuje z własnych planów na rzecz umocnienia związku Łęckiej i Wokulskiego, któremu chce pomóc. Jej wywody na temat charakteru współczesnych kobiet rozwiewają romantyczne iluzje bohatera.
Helena Stawska - Piękna lokatorka kamienicy Łęckich, samotna kobieta porzucona przez męża i matka wychowująca kilkuletnia córkę, Helunię. Postać zwracająca uwagę swoją urodą, sympatyczna, dzielna kobieta zapewniająca utrzymanie swojej rodzinie. Uczestniczyła w słynnym procesie o skradzioną lalkę i została uniewinniona dzięki zabiegom Wokulskiego. Według Rzeckiego to idealna kandydatka na żonę dla „Stacha”. Po otrzymaniu wiadomości o śmierci męża i wobec braku zainteresowania ze strony swego dobroczyńcy – przyjmuje oświadczyny Mraczewskiego.
Najważniejsze problemy:
Miłość – miłość Wwokulskiego do Izabeli jest motorem wszystkich działań bohatera powieści, może dlatego przynośi tak poważne konsekwencje ponieważ zdarzyła się w dojrzałym wieku. Fascynacja Łęcką przesłania mu cały świat. Wokulski idealizuje swoją wybrankę do tego stopnia, że kiedy w końcu pozbywa się złudzeń nie potrafi dłużej żyć.
Samotność – Wokulski, choć otoczony ludźmi, jest człowiekiem bardzo samotnym. Od dziecka odstaje od swojego środowiska. Jest inny, dlatego jego pragnienia i posunięcia spotykają się z nieporozumieniem wśród najbliższych. Bohater sam uważa, żę nigdzie nie pasuje
Idealizm – Bohaterem rozdartym między realizmem a idealizmem jest Wokulski. Jest całkowicie zawładnięty miłością. Idealistami są również Ochocki i profesor Geist gotowi rzucić życie prywatne na rzecz marzeń.
Społeczeństwo – Lalka w krytycznym zwierciadle ukazuje szeroką panoramę społeczenstwa polsiego. Zakorzeniona w feudalizmie struktura społeczna jest skostniała, utrudnia możliwość działania energicznym jednostkom. Warstwy ze sobą nie wspólpracują. Powieść dokonuje też rozrachunku z programem pozytywistycznym, którego efekty są rozczarowujące. Zdecydowanie pozytywny stosunek ma Prus do nauki, jednak w kraju jej pasjonaci nie mają możliwości rozwoju.
Motywy w Lalce:
Motyw bezdomności - Wokulski ogląda Powiśle - dzielnicę nędzarzy, niedołężnych, ludzi pozbawionych domu. Bezdomność w "Lalce" staje się symbolem nędzy, samotności.
Motyw cierpienia - Wokulski przeżywa romantyczną miłość do Izabeli Łęckiej. Idealizuje ją, dlatego bolesne staje się rozczarowanie bohatera, kiedy poznaje prawdziwe oblicze arystokratki.
Motyw dzieciństwa - Rzecki wychowany został w duchu patriotyzmu i religii, z kolei dzieciństwo Helenki Stawskiej przepełnione jest matczyną miłością.
Motyw kobiety - Izabela to kobieta sztuczna, pusta wewnętrznie, arystokratka o niskim poziomie moralnym (podobnie jak Ewelina Janocka). Przeciwieństwem jest Helena Stawska, kobieta - emancypantka. Stawska samodzielnie utrzymuje córkę i teściową. Jest zaradna, pewna siebie, pracowita i skromna. Prezesowa Zasławska z kolei to wzór gospodyni, jest życzliwa i serdeczna.
Motyw konfliktu - konflikt wewnętrzny odczuwa główny bohater powieści, Wokulski, który posiada cechy romantyka i pozytywisty. Nie może zdecydować się na określenie swojego stosunku do świata. Wybrankę zdobywa jak pozytywista, a kocha jak romantyk.
Motyw lalki - Rzecki powtarzał wielokrotnie, że świat jest teatrem, zaś ludzie marionetkami, które, wprawione w ruch, poruszają się po scenie. Każdy człowiek w teatrze swego życia pełni określoną rolę społeczną, która decyduje o jego przyszłości. Lalka to też przedmiot sporu w powieści Prusa. Izabela z kolei jest salonową lalką, pustą i bezbarwną, zachowującą się sztucznie.
Motyw retrospekcji - "Pamiętnik starego subiekta" zawiera liczne wspomnienia. Rzecki pisze o swej młodości, praktyce w sklepie Mincla, patriotycznej walce. Z ów pamiętnika dowiadujemy się również o wcześniejszych losach Wokulskiego.
Motyw anioła – Izabela Łęcka nazywa siebie aniołem i z własnego punktu widzenia ocenia ingerencję anielską w sprawy niższych warstw społecznych. Izabela lubi żyć w luksusie, ubierać się w piękne suknie, otaczać się bogatymi ludźmi. Małżeństwo traktuje jako sposób inwestycji na uratowanie jej sytuacji materialnej. Tylko warstwę arystokracji uznaje za idealną, oddaną Bogu.
Motyw arkadii – Zasławek – posiadłość prezesowej Zasławskiej, to piękne miejsce, otoczone lasami, nie skażone cywilizacją. Wokulski czuje się tu szczęśliwy i radzi prezesowej, by nie budowała tu cukrowni, gdyż stanie się ona zagrożeniem dla tego cudownego miejsca. Wzorowy stan posiadłości to efekt pracy prezesowej. Wciela ona w życie idee pracy u podstaw – w jej majątku jest przedszkole dla dzieci i chłopców, szkoła, opiekuje się starymi ludźmi.
Motyw miasta – Warszawa – miasto zróżnicowane społecznie – Opisując Warszawę , Prus starał się uwzględnić jej prawdziwą topografię, a także rzeczywistą sytuację miasta w XIX w. Miasto zostało ukazane jako rozległa przestrzeń, w której jak w soczewce, ogniskują się wszystkie problemy i konflikty narodu. Pojawia się świat arystokracji, żyjący jedynie własnymi sprawami. Obok pojawia się inny obraz – nędzy, brudu i niedostatku, czego dowodem jest Powiśle.
Miasto – utopia – Paryż – miasto to zostało ukazane jako utopia, miejsce, w którym żyje harmonijne społeczeństwo, a prężna cywilizacja potrafi sprostać najcięższym problemom. Prus w opisach Paryża zwracał uwagę na kult pracu, funkcjonalność przestrzeni architektonicznej, wiara w postęp naukowy, który udoskonali świat, pogoda, grzeczność i życzliwość mieszkańców. Paryż jawi się jako wzór miasta spełniającego wymogi nowoczesnej cywilizacji.
Motyw pojedynku – pojedynek hrabiego Krzeszowskiego z Wokulskim jest arystokratyczną zabawą oraz oznaką rodowej dumi i głupoty, Hrabia lekceważąco odnosi się do Wokulskiego w obecności jego ukochanej Izabeli. Bohater nie pozwala się upokażać i wyzywa Krzeszowskiego na pojedynek. Starszy mężczyzna bez wahania przyjmuje wyzwanie, wprawia go ono w świetny nastrój. Nie liczy się z własnymi siłai, nie zdaje sobie także sprawy, że to co on traktuje jako zabawę, dla Wokulskiego jest poważną decyzją. Zabicie człowieka, co może nastąpić w pojedynku, jesr dla Wokulskiego związane z tragedią, żadaniem śmierci, zniszczeniem życia, co dla mężczyzny, który brał udział w powstaniu i wojnie jest związane z bardzo negatywnymi odczuciami.
Motyw przemiany – Wokulski, zubożały szlachcic, dziedziczy sklep po zmarłej żonie. Tym samym wchodzi do stanu kupieckiego. Podczas wojny zdobywa fortunę, którą wykorzystuje, by dostać się na salony arystokracji, do której należy Łęcka. Nieszczęśliwa miłośc, rozczarowanie rzeczywistością powoduje, że zamierza zmienić swoje życie – być może przez wyjazd do profesora Geista.
Motyw samobójstwa – Wokulski, poznawszy prawdziwe oblicze Izabeli, próbuje popełnić samobójstwo, rzucając się pod pociąg w Skierniewicach. Ratuje go dróżnik Wysocki, któremu okulski znalazł tę posadę. Prawdopodobnie Wokulski nie zrezygnował jednak z samobójstwa i zginął, wysadzając ruiny zamku w Zasławiu.
Motyw śmierci – Ignacy Rzecki umiera, przygnębiony tajemniczym zniknięciem ( być może śmiercią) Wokulskiego. Wraz z nim odchodzi w przeszłość świat romantyków.W dłoni zmarłego znajduje się kartka ze słowami Horacego: „Non omnis moriar”.
Motyw utopii – dworek pani Zasławskiej przypomina utopię ze względu na panujące tam warunki i w sposób, w jaki Zasławska prowadzi swój dom i gospodarstwo. Pani Zasławska jest dobrą gospodynią. Nikt, ktozwróci się z potrzebą, nie odchodzi bez wsparcia.
Geneza
W końci XIX w. powszechnym zjawiskiem była fascynacja wsią i jej mieszkańcami. Jednym z przejawów chłopomanii były małżeństwa artystów z mieszkańcami wsi m.in.: poety i dramatopisarza Llucjana Rydla z Jadwigą z Bronowic. Ich wesele odbyło się 20.11.1900 r. w rodzinnej wsi panny młodej. Zaproszony na uroczystość Wyspiański wiernie sportretował wczestników wesela, tworząc zbiorowy portret polskiego społeczeństwa.
Gatunek
Wesele jest dramatem synkretycznym. W akcie I autor nie wykracza poza konwencję komedii obyczajowej. Konstrukcja tej cześci przypomina jasełka i szopki, dla których charakterystyczne jest nagromadzenie krotkich, luźno powiązanych ze sobą scenek. W aktach II i III autro wykorzystał formę dramatu symbolicznego, którą cechuje ukazywanie rzeczywistości za pomocą symboli, metafor itp. Wesele nawiązuje również do tradycji wielkich romantycznych dramatów narodowych – ukazuje stan ducha Polaków.
Tematyka
Głównym tematem dramatu jest wesele krakowskiego inteligenta z chłopką. Drugim wątkiem tematycznym sztuki jest analiza stanu ducha polskiego społeczeńswa, ukazanie rozmijania się wyobrażeń. Z wątkiem tym wiąże się trzeci temat sztuki – niegotowość narodu do podjęcia walki o niepodległość.
Kompozycja i styl
W Weselu wydarzenia rozgrywają się na dwóch planach – fantastycznym i realistycznym. Plan realistyczny jest stosunkowo skromny, kameralny, natomiast plan symboliczny stopniowo ogromnieje i przeobraża utwór w monumentalny dramat narodowy. Akt I utrzymany jet w konwencji realistycznej. W akcie II pojawiają się fantastyczne elementy, które w akcie III ukazują ukryte znaczenie. W tych dwóch aktach konqwncja realistyczna zostaje wyparta przez konwencję wizyjno – symboliczną. Większośćdramatu jest napisana wierszem ośmiozgłoskowym. Jego rytm zmienia się wraz z nastrojem utworu. Dialogi cechuje obrazowość, finezja i precyzja. Mieszkańcy Bronowic posługują się językiem stylizowanym na gwarę podkrakowskiej wsi.
Treść
Polska pod zaborami. W podkrakowskich Bronowicach, w domu Włodzimierza Tetmajera odbywa się wesele krakowskiego poety Lucjana Rydla i chłopki, Jadwigi Mikołajczykówny. Oprócz mieszkańców Bronowic na weselu goszczą krakowianie: pani Rydlowa, poeta Kazimierz Tetmajer, Dziennikarz. Okazuje się, że wciąż trudno jest się porozumieć mieszkańcom wsi i miasta.Późnym wieczorem do bronowickiej chaty przybywają duchy zaproszone przez państwa młodych dla żartu, za namową Racheli, mającej „poetyczną duszę”. Pierwszy nadchodzi Chochoł i zapowiada przybycie dalszych zjaw. Każdy widzi to, co dla niego jest uosobieniem niezrealizowanych marzeń: Poeta - Rycerza, który uświadamia mu, że jego poezja nie ma mocy oddziaływania na naród; Dziennikarz - Stańczyka (nadwornego błazna Zygmunta Starego), który ze smutkiem stwierdza, że swoimi artykułami Dziennikarz usypia rodaków, zamiast budzić w nich chęć walki o wolność. Ostatni przybywa duch Wernyhory, legendarnego ukraińskiego wieszcza, który zapowiada wyzwolenie Polaków. Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer) daje parobkowi Jaśkowi złoty róg, którym ma on wezwać wszystkich chłopów do walki. Niestety Jasiek gubi róg schylając się po krakowską czapkę z pawim piórem. W zakończeniu dramatu wszyscy tańczą chocholi taniec niemocy i słabości.Wyspiański zmierzył się w swoim dramacie z problemem: czy Polacy mogą odzyskać niepodległość, czy możliwe jest zjednoczenie narodu. Pokazał, że niestety inteligencja i chłopstwo to wciąż dwie odrębne siły. W tej sytuacji na wolność trzeba jeszcze poczekać.
Bohaterowie
Panna Młoda – Jadwiga, najmłodsza z Mikołajczykówien, w chwili ślubu miała 17 lat
Pan Młody – Lucjan Rydel, poeta, dobroduszny idealista, gaduła, inteligent chłopoman
Gospodarz – malarz, Włodzimierz Tetmajer, brat K. Przerwy – Tetmajera, typ szlachcia – ziemianina, działacz polityczny i społeczny, cieszy się autorytetem na wsi, wesele odbywa się w jego bronowickiej chacie
Gospodyni – Anna Mikołajczykówna, jej ślub z Tetmajerem był sensacją towarzyską, chowa podkowę od Werynhory
Marysia – średnia z Mikołajczykówien, żona Wojtka, zanurzona we wsponieniach młodzienczej młodości
Wojtek – chłop z Bronowic, mąż Marysi, zmarł na suchoty po premierze Wesela
Ojciec – ojciec Mikołajczykówien, gospodarz z Bronowic
Jasiek – brat Mikołajczykówien, drużba, budzi podziw miastowych panien, lekkomyślny i próżny (gubi róg schylając się po czapkę z piór)
Kasper – drużba na weseelu
Poeta – Kazimierz Przerwa – Tetmajer, wysławia się w konwencji liryki nastrojowo – symbolicznej, ale chce stworzyć poemat narodowy, ale dystans do świata utrudnia mi zaangażowanie się w wielką sprawę
Dziennikarz – Rudolf Starzewski, krytyczny wobec rodakow, wini ich za klęske narodową, sceptyk
Nos – dekadent i pijak, reprezentat krakowskiej cyganerii artystycznej fascynującej się Stanisławem Przybyszewskim
Maryna – Maria Parneńska, siostra Zosi, córka Elizy Parneńskiej, znajomej Wyspiańskiego, rozmawia z Poetą o miłości
Zosia – Zofia Parneńska, siostra Marii, wraz z rodziną przybywa na wesele z Krakowa
Radczyni – Antonina Domańska, ciotka Lucjana Rydla, krytycznie nastawiona wobec idei małżeństwa inteligenta z chłopką
Haneczka – Anna Rydlówna, siostra Lucjana Rydla
Czepiec – wój Mikołajczykówien, uosobienie chłopskiej dumi i zadziorności, skłonny do bitki i wypitki
Czepcowa – żona czepca
Klimina – wdowa po wójcie, matka chrzestn Isi, pewna siebie gospodyni
Kuba – brat Mikołajczykówien
Żyd – Hersz Singer, karczmarz, trzeźwo ocenia bratanie się inteligencji z chłopstwem – nazywa wesele szopką
Rachela – Pepa Singer, córka karczmarza, młodopolski ideal kobiecości – wrażliwa, chłonąca literaturę, o rozbudowanej wyobraźni, emancypantka i muza, dostrzega poetycką aurę nocy weselnej i proponuje zaprosić zjawy
Ksiądz – wiejski duchowny o chłopskim pochodzeniu, robi interesy z karczmarzem
Isia – corka Włodzimierza i Anny Tetmajerow, przyszła malarka, pierwsza widzi Chochoła
Chochoł – hipnotyczny chocholi taniec w finale dramatu symbolizuje stagnację i marazm polskiego narodu, niezdolność do czynu, ukazuje się Isi na zaproszenie Pana Mlodego
Widmo – duch narzeczonego Marysi (Ludwik de Llveaux), ukazuje się niedoszłej żonie
Stańczyk – błazen Jagiellonów, ukazując się Dziennikarzowi, demaskuje nadmierny krytycyzm konserwatystów wobec narodu, niewiarę we własne siły, sianie defetyzmu
Hhetman – Franciszek Ksawery Branicki, targowiczanin, zdrajca i sprzedawczyk, może uosabiać lęki Pana Młodego, któremu się ukazał, że małrzenstwo z chłopką jest nielojalnością obec własnej klasy
Rycerz – Zawisza Czarny, wzór cnot rycerskich, wyraz tęsknoty młodopolskiego dekadenta (Poeta) za romantyczną wizją poety – wieszcza, który ożywia mity, budzi ducha walki i przewodzi narodowi, symbol młodopolskich snów o potędze
Upiór – Jakub Szela, przywódca rabacji galicyjskiej, przychodzi do Dziada, świadka rzezi i podważa wiarę w autentyczność pojednania panów o ludu, bez odkupienia win leżąctch po obu stronach konfliktu porozumienie jest pozorne
Werynhora – legendarny ukraiński lirnik, słynny z proroctw, w których miał przewidzieć rozbiory Polski i jej odrodzenie, powierza Gospodarzowi misję przygotowania powstania, wyraża lęki inteligencji.
Najważniejsze problemy
Portret społeczeństwa – Wyspiański w dramacie przedstawił obraz polskiego społeczeństwa – jego szamotanie się, zamknięcie w zaklętym kręgu mitów narodowych, niezdolność do przełamania marazmu i bierności. Autor uważał to za skutek braku porozumienia między warstwami, głównie inteligencji. Uważał ich za ludzi owładniętych niemocą, którzy tylko pozornie fascynowali się wsią. Lud z kolei pragnąl awansu społecznego, nie jest zdolna do działania bo nie może wyzbyć się poczucia wyższości inteligencji nad nimi. Akcja zbrojna w dramacie jest źle przygotowana, jej uczestniczy liczą na cud
Język symboli – ukryte treści w dramacie są ukazywane za pomocą symboli. Ukazująće się w dramacie zjawy uosabiają obawy bohaterów dramatu, kompleksy, ukryte pragnienia i wyrzuty sumienia. Symbolizują to, co nie daje spokoju, stanowi istotny element nieświadomości. Na granicy symboli osobowych i rzeczowych znajduje się chochoł – może on symbolizować codzienność, pospolitość zwykłego życia ale też symbolem sumienia narodu. W róży, chronionej przez chochoła, dopatrywano się symbolu poezji, życia, a także niepodległej Polski. Złoty róg symbolizuje wolność, złota podkowa – szczęście, czapka z piórami – prywatę, sznur – rozpacz, kosy z ostrzami na sztorc – chłopski czyn zbrojny, zarówno patriotyczny jak i rewolucyjny. Symboliczne znaczenie ma również w dramacie wiele elementów – wesele inteligenta i chłopki, chocholi taniec odzwierciedlająćy marazm polskiego narodu. Do budowania nastroju Wyspianski używa barw i dźwięków.
Teatr totalny – Wesele jest pierwszym dramatem realizującym ideę „teatru totalnego”. Wyspiański stworzył znakomite dialogi. Obudował je szczegółowymi didaskaliami. Wesele jest przykładem realizacji modernistycznej idei syntezy sztuk, łączy w spójną całość malarstwo, muzykę, literaturę, balet. Można tu odnaleźć wpływ wielu technik i konwencji artystycznych, od realizmu, przez impresjonizm, po symbolizm.
Motywy w Weselu:
Motyw domu – Bronowicka chata symbolem narodowych dziejów – Bronowicka chata jest wzorem gospodarskiej dbałości, wszystko znajduje się na swoim miejscu, panuje porządek.Meble nie są wyszukane, na świanie wiszą obrazy m.in.: Matki boskiej Ostrobramskiej i Matki Boskiej Częstochowksiej. W nim znajdują się typowe elementy i również takie, które świadczą o symbolicznym wymiarze domu, który staje się sceną narodowych dziejów.
Bronowicka chata symbolem narodu i jego możliwości wywalczenia niepodległości – Do chaty gospodarza przybywają przedstawiciele różnych klas społecznych. Obie strony pragną niepodległości, ale nie mogą dojść do porozumienia. Inteligenci lekceważą mieszkańców wsi, którym brakuje przewodnika w walce. Polacy, choć mają szlachetne cele, nie zrealilują tego ze względu na wewnętzne rozdarcie
Motyw kobiety – Femme Fatale – Takie cechy ma Rachela – postać tajemnicza, ulotna, niezrozumiana, czująca się we wsi obco, szukająća niezwykłych wrażeń. Wszędzie widzi poezję, czuje ją, choć sama nie pisze wierszy.
Motyw pieniędzy – Widmo hetmana Branickiego, zdrajcy ojczyzny, pojawia się w otoczenin szatanów, podzwaniających złotymi monetami. Pieniądz staje się tu symbolem zdrady narodowej, szlacheckiej prywarty.
Motyw Polski – Jak mówi poeta, Polska jest narodem uśpionym,niezdolnym do czynu. Okazuje się, że Iinteligencja jest obojętna na sprawy ojczyzny, a jej deklaracje nie niosą za sobą żądnych istotnych treści. Naród polski popada w stan marazmu, uśpienia i zobojętnienia, ale może się przebudzić w odpowiedniej chwili i stanąć do walki o wolność.
Motyw powstania – Wyspiański przywołał mit kosyniera, ukazując jakie wartości przetrwały a jakie zostały zatracone. Chłopi mogą nadaj stanowić siłę ale zapomiają o tym, po wypiciu alkoholu. Jasiek jest gotów zwoływać powstanie, ale nie chce się poświęcać. Wyspiański pokazuje prawdę – piękny i barwny jest mit racławickich kosynierów, ale nie przetrwała idea patriotyzmu i bohaterstwa.
Motyw próby porozumienia narodowego – która kończy się fiaskie, Iteligencja i chłopstwo nie mogą się porozumieć. Chłopi rwą się do walki, ale brak im przywódcy, który mogłby być inteligentem, gdyby nie lekceważył chłopów. Sprawdzian kończy się źle – Polacy są narodem pełnym wewnętrznych sprzeczności, nie mają szans na odzyskanie niepodległości, bo brak w nim jedności.
Motyw tańca – oznaka narodowej bezsilności, marazmu, chocholi taniec, będacy finałem dramatu, symbolizuje marazm, zniewolenie polskiego społeczeństwa, niezdolnego do walki o niepodległość.
Motyw wesela - opis najsłynniejszego polskiego wesela, autentyczny opis osób, pojawienie się osob dramatu odzwierciedlających myśli i uczucia współczesnnych ludzi