Formalna koncepcja państwa prawnego (Rechtsstaat)

Zwolennicy formalnej koncepcji (nazywanej także formalno-pozytywistyczną lub formalistyczną) za najważniejszą uważali zasadę, że prawo powinno być przestrzegane przez wszystkich jego adresatów, a przede wszystkim przez organy państwowe. Ograniczali sferę swoich zainteresowań w tym zakresie głównie do formalnoprawnych instytucji i rozwiązań zapewniających zgodne z prawem funkcjonowanie organów państwowych.

- najważniejsze dla państwa prawnego: istnienie w tym państwie zespołu formalnych gwarancji praworządności, określających zakres, formy i metody działalności organów państwowych

-wymóg legalizmu działania organów państwowych; wszelka działalność państwa i jego organów musi mieć podstawę prawną, głównie ustawową

-istnienie rozbudowanego, wieloczłonowego systemu skutecznej kontroli organów państwowych; starano się wykluczyć , względnie maksymalnie ograniczyć samowolę i nadużywanie władzy przez organy i instytucje państwowe.

- jej zwolennicy niemal nie zajmowali się problemem treści prawa, wartości jakich to prawo powinno być nosicielem; w koncepcji tej element formy uzyskiwał wyraźną przewagę nad elementem treści czy celu prawa (dlatego ją krytykowano)

I) I połowa XIX w. – do roku 1848

Termin państwo prawne w tym czasie - oznaczał przede wszystkim państwo, w którym byłyby realizowane ideały Oświecenia: równość wobec prawa, nietykalność własności; wolność słowa, sumienia, wyznania; zasada, że ustawy są wyrazem woli powszechnej; państwo jest służebne wobec jednostek, których prawa powinno chronić

- miał przede wszystkim treści polityczne- pojmowano je jako przeciwieństwo p. despotycznego, absolutnego

Poglądy te głosili gł.:

1) Placidus – wg. niego Rechtsstaat – państwo, którego najważniejszy cel to zabezpieczanie praw człowieka- jak największej jego wolności, przeciwstawiał państwo prawne despotyzmowi książąt Rzeszy

2) J.Ch Freiherr von Arenit- upatrywał w monarchii konstytucyjnej państwo prawne , rządzi się w nim wg woli ogółu, zmierzając do dobra wspólnego

3) R. von Mohl Rotteck – przeciwstawiał p.prawne p. despotycznemu, wg. niego w p. prawne to takie, w którym są wolne wybory, spełniające wymienione przez niego warunki konstytucyjności:

- ustanowienie reprezentacji

- wprowadzenie podziału władz i niezawisłych sądów

`Podobne poglądy głosił Carl Welcker

4) Robert von Mohl- p.prawne – uważał za szczególny rodzaj państwa, którego cel to: ochrona i umożliwienie istnienia wolności obywateli

- jego rozumienie p. prawnego było dalekie od p. formalnego

II) II połowa XIX w

- państwo prawne, rozumiano jako p. , które posiada pewne instytucje prawne i ustrojowe, takie jak konstytucję, niezawisłe sądy, sądownictwo administracyjne

- akcentowana konieczność instytucjonalnego zabezpieczenia praw obywateli

- podkreślano legalność działania organów władzy i administracji państwowej, istnienie podstawy prawnej

- akcentowano takie elementy p. prawnego jak : pewność prawa, obliczalność i przewidywalność zachowań organów państwa,

1) F.J von Stahl- p. prawne- granice działania państwa oraz sfera wolności jego obywateli mają być dokładnie określone i zabezpieczone za pomocą prawa

- nie powinno się bezpośrednio metodami państwowymi narzucać idei moralnych w stopniu większym niż jest to konieczne

- jego definicja nie obejmuje w ogóle celu i treści państwa, a jedynie sposób i charakter w jaki mają być one realizowane

- odrzucał ideę współudziału społeczeństwa w stanowieniu prawa; ideę , że państwo jest tworem odrębnym od osoby władcy

- rozkaz państwa sprzeczny z prawem boskim- nie jest bezprawny

2) Otto Bahr

W p. prawnym : stanowisko władcy ma nie tylko podstawy moralne, ale i prawne, gdyż p.prawne stwarza prawne podstawy działania władzy

- żeby można było uznać p. za p. prawne musi ono posiadać konstytucję (Bahr odrzucał możliwość istnienia jakiegoś prawa nadrzędnego nad konstytucją)

- za bardzo istotne cechy p. prawnego uważał :

`poddanie niezawisłemu orzecznictwu decyzji administracji państwowej

`zasadę niezawisłości sędziowskiej

- zadania p. prawnego:

`stworzenie przepisów regulujących działania organów państwa

`oddzielenie prawa prywatnego od publicznego

`stworzenie sądownictwa prawa publicznego

- istnienie prawa w państwie jest wg, niego gwarancją wolności, gdyż prawo jest identyczne z wolnością

- odrzucał koncepcję umowy społecznej

3) Rudolf Gneist

- państwo prawne to państwo sprawne, dobrze służące interesm narodowym i społeczeństwu pojmowanemu jako solidarna całość, nie zaś ochronie indywidualnych praw jednostki

- gwarancje praw dla jednostki – poprzez zorganizowanie instytucji państwa prawnego

- opowiadał się za wewnętrzną rozbudową konstytucji

- odrzucał ideę suwerenności ludu i nienaruszalnych paw człowieka

- dokładnie omawiał skład, kompetencje i zasady działalności poszczególnych organów władzy, opowiadał się za stworzeniem sądownictwa administracyjnego (nie żądał , aby było ono sprawowane wyłącznie przez niezawisłych sędziów)

4) Richard Thoma

- podkreślał, że działanie administracji „w wykonywaniu władzy wojskowej, finansowej, policyjnej, wywłaszczeniowej, w nadzorze nad gminami, kościołami i stowarzyszeniami, czy władzy dyscyplinarnej nad urzędnikami” ma być zgodne z ustawą

-zła ustawa może być oceniana jako niesprawiedliwa, czy narzucona gwałtem, może być pogardzana ze względów moralnych, ale zawsze musi być traktowana jak wiążące prawo

(pr. natury- nie mają dla niego znaczenia prawnego)

5) Heller

- idea państwa prawnego opiera się na założeniu, że:

` ustawy są źródłem prawa i wyrazem woli powszechnej, dlatego muszą traktować równo wszystkich obywateli

- uważa, że na początku XXw. z idei państwa prawnego pozostała jedynie formalna równość wobec ustawy, przy czym równość ta dotyczy jedynie stosowania, a nie treści ustawy

6) Philip Kunig

- podkreśla następujące aspekty państwa prawnego: zakaz samowoli, dążenie do dobra wspólnego i sprawiedliwości materialnej, zapewnienie sprawiedliwych i równych procedur,

Pewność prawa, związanie prawem organów państwa,

7) Klaus Stern

Wymienił 8 zasad państwa prawnego:

1. państwo i władza państwowa są oparte na konstytucji, która jest aktem najwyższej rangi

2. relacja między obywatelami, a państwem jest określona przez prawa zasadnicze- prawa człowieka i prawa obywatelskie- które gwarantują przede wszystkim osobiste wolności

3. władza państwowa jest skoncentrowana w jednym organie, ale podzielona według funkcji, a podział ten to zazwyczaj podział na : władzę: prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

4. podstawą i granicą wszelkiego działania państwa są:

- prawo i konstytucja- dla władzy ustawodawczej;

- ustawy i rozporządzenia- dla administracji i sądów

1. wobec ustawy każdy jest równy ( równość ozn. połączenie państwa prawnego /prawnopaństwowości/ z zasadą demokracji)

2. istnieją gwarancje szerokiej ochrony prawnej sprawowane przez niezawisłe sądy, w ramach ustawowo przewidzianego postępowania, ochrona ta służy także przeciw działaniom władzy państwowej, w tym władzy ustawodawczej

3. istnieje system odpowiedzialności funkcjonariuszy państwowych przejawiający się w ich odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności za szkody wyrządzone obywatelom względnie za uszczuplenie praw obywateli

4. na pojęcie państwa prawnego składają się też zasady ukierunkowujące działalność organów państwa , a sprecyzowane przez niemiecki TK

8) Herbert Schambeck

- za istotę p. prawnego- uznał, że p. prawne nie traktuje prawa (ustawy) jedynie jako narzędzia do osiągania celu, ale za miarę własnego postępowania

- w p. prawnym- podległość państwa normom jest wartością samą w sobie