Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.

Prowadzący: dr Maciej Siwicki.

Temat: Obowiązywanie prawa. System prawa.

X – Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowiązywania:

1. Aspekt czasowy obowiązywania normy:

   • Okres od wejścia normy w życie do momentu uchylenia.

   • Wejście w życie w momencie ogłoszenia normy w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym (np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski) albo w momencie późniejszym, który ona sama określa.

   • Vacatio legis (wakacje ustawy):

     • Czas między ogłoszeniem normy a datą jej wejścia w życie.

     • Stosowane by poczynić niezbędne przygotowania instytucjonalne do stosowania danego aktu i dać organom stosującym prawo możliwość zapoznania się z jego treścią.

     • Trwa od 2 tygodni do roku w zależności od przygotowań.

   • Ustawy czasowe lub epizodyczne: Akt normatywny podaje datę z którą przestaje obowiązywać.

   • Nadanie mocy wstecznej (retroaktywnej): akt normatywny stosuje się do wydarzeń, które miały miejsce przed jego wejściem w życie.

     • Wyjątek od zasady: lex retro non agit – prawo nie działa wstecz.

     • Zasada nadawana w ściśle określonych przypadkach.

2. Aspekt terytorialny obowiązywania normy:

   • Akty prawa wewnętrznego obowiązują na terenie danego państwa.

     • Akty prawa terenowego (miejscowego) mogą obowiązywać tylko na części terytorium państwa (np. państwa federalne, poszczególne województwa, gminy).

   • Terytorium państwa: lądowe, powietrzne, morskie (wody wewnętrzne oraz morza terytorialne maksymalnie do 12 mil morskich).

3. Aspekt personalny obowiązywania normy:

   • Wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium danego państwa (również obcokrajowcy – w niektórych przepisach osobne regulacje).

   • Jurysdykcji sądów nie podlegają osoby posiadające immunitet dyplomatyczny.

   • Prawo danego państwa obowiązuje jego obywateli także wtedy, gdy przebywają zagranicą.

XI – System prawa:

1. System prawa kapitalistycznego i socjalistycznego:

System prawa kapitalistycznego:

System prawa socjalistycznego:

Własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego. Demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego. System praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawą porządku społecznego.

Podstawą ustroju ekonomicznego jest własność państwowa (własność społeczna lub ogólnonarodowa) i gospodarka planowana. Podstawą ustroju politycznego jest dyktatura partii komunistycznej, dla której prawo i instytucje państwowe są jedynie pasem transmisyjnym do wykonywania zadań. Na płaszczyźnie społecznej prawo socjalne cechuje się daleko posuniętą negacją podstawowych praw i wolności obywatelskich, a szczególności wolności słowa i zrzeszania się. Prawo socjalistyczne o charakterze totalitarnym. Przykłady państw: Korea Północna, Chiny, Kuba, Wietnam.

1. Systemy civil law i common law:

System civil law:

System common law:

Systemy prawne wszystkich państw Europy Kontynentalnej i większości krajów Ameryki Południowej (silny wpływ prawa hiszpańskiego i portugalskiego). Zasada prymatu ustawy. Oddzielne tworzenie i stosowanie prawa. Zakaz tworzenia prawa przez sądy. Historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie. Podstawowym źródłem prawa konstytucja, ustawy tworzone przez parlamenty, akty podustawowe i normy prawa międzynarodowego (W Niemczech i Szwajcarii włączenie prawa zwyczajowego – rola wyraźnie podrzędna). Źródłem prawa nie są orzeczenia sądowe. Organy administracyjne tworzą prawo na podstawie upoważnienia ustawowego lub konstytucyjnego i w jego granicach. Najwyższą formą legislacji są kodeksy. Prawo cywilne i karne (materialne i proceduralne) skodyfikowane. Trójpodział władzy.

Systemy prawne krajów anglosaskich (USA i Wielka Brytania) oraz byłe kolonie brytyjskie. Zasada prymatu ustawy (może uchylić każdy precedens – nie na odwrót). Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa. Sądy mogą tworzyć prawo. Precedens – prawo tworzone przez sąd. Nie jest nim cały wyrok, ale sformułowana w wyroku reguła ogólna (ratio decidendi) w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu spraw tego samego rodzaju w przyszłości. Pozostałe elementy (obiter dicta) pozbawione mocy wiążącej. Zasada stare decisis – sądy niższe są obowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe. Odstąpienie od precedensu przez sąd który go ustanowił lub przez sąd wyższy. Brak recepcji prawa rzymskiego. Prawo rodzime wywodzi się z prawa zwyczajowego.

1. System konkretny:

   • Systematyzacja pionowa: Przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę.

   • Systematyzacja pozioma: Przepisy prawne pogrupowane są w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo.

Systematyzacja pionowa:

Systematyzacja pozioma:

Hierarchiczna struktura norm prawnych (odpowiada hierarchii organów państwowych). Konstytucja. Ratyfikowane umowy międzynarodowe. Wytyczne i dyrektywy UE. Ustawy i akty prawne o mocy ustawy. Rozporządzenia. Akty prawa miejscowego. Moc prawna – cecha stopniowalna, może być większa bądź mniejsza. Moc obowiązująca – cecha niestopniowalna, akt albo obowiązuje albo nie i nie może obowiązywać bardziej niż inny. Akt normatywny który zajmuje pozycję wyższą (norma wyższa: Nw) w hierarchii nad aktem, który zajmuje pozycję niższą (norma niższa: Nn) ma wyższą moc prawną. Własności wyższej mocy prawnej: Nw może uchylić lub zmienić Nn, ale nie odwrotnie. Nn powinna być zgodna (nie może być sprzeczna) z Nw. Nw może stanowić podstawę obowiązywania Nn, ale nie odwrotnie. Nw może upoważniać do utworzenia Nn, ale nie odwrotnie. Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn.

Prawo dzieli się na działy obejmujące normy regulujące stosunki społeczne tego samego rodzaju – nazywamy je gałęziami prawa. Gałęzie prawa: Prawo wewnętrzne: Konstytucyjne : reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego. Administracyjne : reguluje działalność administracji państwowej. Cywilne: reguluje stosunki osobowe i majątkowe, w normach prawa cywilnego wyróżniamy: Prawo rzeczowe. Spadkowe. Autorskie. Rodzinne i opiekuńcze: reguluje stosunki majątkowe i niemajątkowe w ramach rodziny. Karne: reguluje zakazy, nakazy zachowań ludzkich oraz określone rodzaje kar. Finansowe: reguluje tworzenie i wydawanie finansów publicznych, określa ono: Prawo bankowe. Prawo ubezpieczeń. Prawo budżetowe. Pracy: reguluje stosunki dotyczące umowy o pracę i zasady BHP. Międzynarodowe prywatne: wskazuje, który system prawny ma być stosowany w danej sprawie. Prawo międzynarodowe: Międzynarodowe publiczne: reguluje stosunki między państwami. Europejskie: reguluje porządek prawny w UE. Prawo Kościelne: w przypadku Kościoła Katolickiego jest to prawo kanoniczne. Prawo zwyczajowe: prawo niespisane, wynika z tradycji społecznej i zwyczaju ale jest uznane za obowiązujące. Podstawowe kryteria podziału prawa na gałęzie: Przedmiotowe: Podstawą dla podziału prawa na różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków społecznych. Podmiotowe: Istotna rola w wiekach średnich, utrata pierwszorzędnego znaczenia wraz z rozwojem społeczeństw kapitalistycznych. Każdy stan (szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi) rządził się swoim własnym prawem. Obecnie różne sektory, branże, grupy społeczne i zawody (np. wojsko, rolnictwo, ochrona zdrowia, edukacja, rolnicy, górnicy, lekarze, nauczyciele) często posiadają regulacje w odrębnych aktach normatywnych. Rola posiłkowa dla kryterium przedmiotowego. Kryterium metody regulacji: Cywilna: obejmuje te dziedziny prawa, gdzie respektuje się autonomię woli stron, pozwala podmiotom prawa swobodnie kształtować stosunki prawne (wolność umów), strony są równorzędne – nie ma relacji hierarchicznego podporządkowania. Karna: używana tam, gdzie w pewnych przypadkach są czyny zabronione (przestępstwa i wykroczenia) przez ustawę pod groźbą kary. Podstawą odpowiedzialności karnej wyłącznie wina indywidualnego sprawcy. W demokratycznym państwie postępowanie karne toczy się wyłącznie przez niezawisłym – niezależnym sądem. Administracyjna: stosowana tam, gdzie jeden z podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany drugiemu – hierarchiczne podporządkowanie. Podstawą regulacji stosunków są władze decyzyjne (np. polecenia służbowe, decyzje administracyjne, różnego typu nakazy i zakazy. Charakterystyczne zespoły zasad tworzenia się gałęzi prawa: Instytucja prawna: kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość, które regulują jakiś typowy zespół stosunków społecznych (np. instytucja małżeństwa, darowizny, testamenty). Kodeks: akt normatywny, zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne. W sposób kompleksowy reguluje stosunki w danej dziedzinie prawa. Inkorporacja: prywatny lub urzędowy uporządkowany zbiór już obowiązujących w danej gałęzi prawa aktów normatywnych, by łatwiej z nich korzystać.

1. Prawo materialne, a prawo procesowe (formalne):

   • Prawo materialne: Zespoły norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków społecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze.

   • Prawo procesowe (formalne): Normy regulujące sposób postępowania w przypadkach, gdy doszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencję i organizację organów rozstrzygających te sprawy. Normy proceduralne są normami wtórnymi w stosunku do norm materialnych.

2. Prawo publiczne i prywatne:

Prawo publiczne:	Prawo prywatne:
Obywatel podlega zwierzchnictwu organów państwowych . Zbiór norm odnoszących się do interesu państwa. Np. Polityka zagraniczna, ochrona bezpieczeństwa i porządku, podatki, sądy. Kryterium podmiotowe: regulacja stosunków między organami państwowymi oraz organami państwa i obywatelami. Kryterium przedmiotowe: stosunki władcze, gdzie jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu (stosunki hierarchicznego podporządkowania). Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń: roszczenia publiczni – prawne są dochodzone z urzędu. Przyczyny rosnącej publicyzacji współczesnych systemów prawa: Rozrost funkcji współczesnych państw: Państwo nie tylko interweniuje w rozwój gospodarki ale i przejmuje cały szereg funkcji socjalnych. Rozwój nowych technik i technologii: Techniki zbierania i przetwarzania informacji zwiększają możliwość sterowania procesami społecznymi i stanowią dodatkowy impuls do wykorzystywania prawa jako instrumentu polityki społecznej. Powstanie reżimów totalitarnych: państwo ingeruje w każdą sferę życia społecznego i poddaje ją swojej kontroli, unicestwia tym samym ideę prawa prywatnego.	Obywatel jest wolny: nie podlega poleceniom władzy publicznej. Prawo odnoszące się do interesu jednostki. Np. Wolność zawierania umów, rozporządzanie swoją własnością, wolność wyboru światopoglądu, prawo decydowania o tym, jak wychowywać swoje dzieci. Kryterium podmiotowe: zajmowanie się stosunkami między obywatelami. Kryterium przedmiotowe: regulacja stosunków między podmiotami równorzędnymi (stosunki równorzędności). Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń: roszczenia prywatno – prawne dochodzone na wiosek (z inicjatywy) zainteresowanych stron.
Sfery ściśle ze sobą powiązane. Większość uprawnień prywatno – prawnych chroniona za pomocą instrumentów publiczno – prawnych i może być ze względu na interes publiczny w taki lub inny sposób ograniczona (np. wolność pracodawców ograniczona ze względu na ochronę pracowników).