Po sporządzeniu głównej części pracy dyplomowej i zapisaniu ostatniego rozdziału można przystąpić do opracowywania zakończenia. Powinny się w nim znaleźć ustalenia nawiązujące do problemów przedstawionych we wstępie. Zakończenie winno współgrać ze wstępem i uwzględniać najważniejsze poczynania ze wszystkich rozdziałów.
Pisząc zakończenie należy cały czas mieć na uwadze zagadnienia nadmienione we wstępie oraz zebrane z poszczególnych rozdziałów wnioski. Można również bezpośrednio nawiązać do wstępnych uwag i nadać im ostateczny kształt. Zakończenie jest niejako traktowane jako wizytówka każdej pracy dyplomowej. Jego konstrukcja jest odmienna w zależności od charakteru napisanego dzieła. W jednej pracy ważniejsze będą wnioski z obserwacji praktycznych, a w innej uwagi teoretyczne. Istnieje możliwość w pracy porządkowania problematyki omówionej w poszczególnych rozdziałach zaś w alternatywnej wersji zakończenie będzie stanowić zbiór ostatecznych ustaleń. Wyjątkowo cały ostatni rozdział może zamykać wywód składający się na pracę i wtedy formalnego zakończenia można nie dopisywać.
Zakończenie nie powinno streszczać pracy ani zawierać wszystkich wniosków zebranych z całej pracy. Nie może także stanowić odrębnego rozdziału z cytatami i omówieniem własnych badań. Nie należy powtarzać wcześniejszych fragmentów tekstu ani podejmować krytyki czy polemiki z cudzymi poglądami. W zakończeniu winno omówić się problemy wspomniane we wstępie, umieścić cel i zadania całej pracy. Poza tym odpowiedzieć na postawione wcześniej pytanie, przedstawić rezultaty badań i studiów seminarzysty, ujmując je syntetycznie. Według H. Sobisa1 zakończenie musi być:
- zwięzłe – aby czytający mógł je zachować w pamięci,
- jego forma – wypadałoby aby zależała od tematu i osobistego smaku autora,
- a objętość - nie powinna przekraczać trzech stron.
Oprócz problemów rozwiązywanych w pracy dyplomowej można umieścić uwagi o kwestiach nierozstrzygniętych w dziele. Np. plany prawdopodobnych obszarów przyszłych badań, które są rezultatem prób opisanych w danej pracy. To przejaw pewnej autentycznej twórczej postawy autora danej pracy dyplomowej.
Po zakończeniu zwykle następuje bibliografia. Jest to „opis książek, druków czasopism, artykułów oraz dokumentów, uporządkowany według określonych kryteriów, zawierający najważniejsze dane o każdej wymienionej w niej pozycji (autor, tytuł, miejsce, rok wydania itd.)”2. Bibliografia, zatem, poza wykazem literatury, zawiera wykazy źródeł prawa, orzecznictwo sądów i ewentualnie innych dokumentów. W obszerniejszych pracach sama literatura także może zostać podzielona np. na książki, artykuły naukowe, artykuły prasowe, opracowania w językach obcych itp.
W przypadku ograniczenia się tylko do pozycji cytowanych w pracy nadaje się jej tytuł „Wykaz cytowanej literatury lub Cytowane piśmiennictwo”. Natomiast „Literaturę” zapisuje się, gdy podaje się także opracowania w ogóle niecytowane, ale przydatne przy tworzeniu w sensie wzbogacania naszej wiedzy i ogólnej inspiracji. W pracach dyplomowych raczej nie informuje się o korzystaniu z literatury wybiórczo. Za to w większych opracowaniach, monografiach występuje „Wybrana literatura, czy Wybór piśmiennictwa”.
W opisie bibliograficznym umieszcza się także wykaz aktów prawnych (lub źródła prawa) wtedy, gdy w pracy korzysta się z przynajmniej kilku ustaw. Dla obszerniejszych pozycji do literatury dzieli się akty prawne np. na ustawy i rozporządzenia. Można porządkować pod względem czasowym i podmiotowym. Wszystko zależy od bazy źródłowej i autora dzieła.
Oprócz źródeł prawa, literatury, często występuje również orzecznictwo sądowe. Czasem niektórzy umieszczają wykaz np. publikowanych dokumentów historycznych czy nieopracowanych materiałów źródłowych dotyczących funkcjonowania danej instytucji.
Bibliografia ma często wartość naukową, pozwala na ocenę naukowej podstawy pracy dyplomowej3. W celu jej łatwiejszego i szybszego sporządzenia można zastosować fiszki bibliograficzne. Dla literatury – notę bibliograficzną, dla aktów prawnych – numer i pozycję dziennika publikacyjnego, a dla innych dokumentów – źródło publikacji lub pochodzenia.
W niektórych pracach dodatkowo umieszcza się Aneks lub Załączniki. Są w nich materiały o różnym charakterze nieumieszczone ani w tekście głównym ani w przypisach z różnych powodów. Zawierają dane statystyczne, rysunki, fotografie, mapy, schematy, formularze ankiet, a czasem kserokopie materiałów źródłowych. Aneks ze swej istoty ma charakter różnorodny. Każdy z zawartych załączników powinien posiadać swój własny numer, tytuł i źródła pochodzenia. Na początku aneksu zwykle znajduje się wykaz załączników. A tak w ogóle załączniki zebrane w aneksie pełnią rolę dokumentów źródłowych, co odróżnia je od wykresów czy wykazów tabel.
Wymagania redakcyjne stanowią, że pracę należy pisać jednostronnie. Winno się na niej mieścić około 30 wierszy na stronie, po 60 znaków pisarskich w wierszu. Margines lewy wynosi zwykle 3-4 cm, prawy 1 cm a górny i dolny po 2,5 cm. Pierwsze strony wstępu, spisu treści, czy bibliografii powinny zaczynać się od nowej kolumny po wyraźnym górnym odpuście i bez zaznaczania numeru strony. Aby wyczerpać temat potrzeba objętościowo około 40-70 stronic maszynopisu4.
Na karcie tytułowej znajdują się: nazwa uczelni i wydziału, imię i nazwisko autora, tytuł pracy, nazwisko i tytuł naukowy promotora, nazwa katedry, miejsce i rok przedstawienia pracy. Na dalszym miejscu znajduje się spis treści z podaniem wszystkich rozdziałów i podrozdziałów i numeracją stron. Kolejnymi częściami są wykaz skrótów, wstęp, część właściwa pracy – rozdziały, zakończenie, aneks, wykazy oraz bibliografia.
Tytuły wszystkich jednostek redakcyjnych powinny zostać wyróżnione wraz z dodatkowymi odstępami międzywierszowymi. Z reguły w treści poszczególnych rozdziałów nie stosuje się podkreśleń, pogrubień czcionki i dużych liter. Można natomiast używać kursywy i pisma rozstrzelonego (tzw. spacji). Wyróżnień w tekście nie należy stosować zbyt często, aby nie utrudniać czytelności pisma. Estetyka pracy wymaga nierozpoczynania zdań skrótem lub nieumieszczenia 2 skrótów obok siebie. Powszechnie znane skróty (np. itd.) powinno stosować się z umiarem, nie dotyczy to jednak przypisów. Nazwiska piszemy z podaniem pierwszej litery imienia, lecz wspominając pierwszy raz o autorze można podać całe imię. Liczby pisze się słownie, chyba, że mamy do czynienia z większymi liczebnikami. Daty najlepiej pisać z podaniem miesiąca w postaci cyfry rzymskiej.
Jeżeli w tekście są tabele, wykresy to ważne aby za każdym razem nazywać je w taki sam sposób, podawać kolejno liczebniki danej tabeli i wskazać źródło, skąd go zaczerpnięto. W tekście głównym należy umieszczać tylko takie materiały, które mają bezpośredni związek z tokiem wywodu i zostały w nim w jakikolwiek sposób omówione. W pozostałych przypadkach znajdują się te informacje w aneksie.
Pracę dyplomową pisze się najpierw „na brudno”. Następnie należy ją kilkukrotnie przeczytać i uzupełniać, coś poprawić, a coś zmienić. Dopiero wtedy, po pewnym uporządkowaniu, można oddać ją promotorowi. Samo poprawianie pracy może nastąpić według 2 schematów. Według Andrzeja Pułło „po ukończeniu pierwszej redakcji pracy poczekać kilka dni i zdystansować się wobec niej”5, a według niektórych przedstawicieli „po napisaniu pierwszej wersji pracy magisterskiej najlepiej jest natychmiast, na gorąco, przeczytać ją w całości w celu dokonania kontroli i korekty”.
Przy poprawianiu pracy należy mieć cały czas na względzie konstrukcję, cel i problemy badawcze dzieła. Poszczególne zdania i akapity powinny być skonstruowane w sposób logiczny i zrozumiały. Słownictwo należy ustawiać w odpowiednim szyku i unikać częstych powtórzeń wyrazów, aby było proste i niemonotonne. Nie należy zapominać o prawidłowej gramatyce, ortografii i interpunkcji. Na końcu sprawdza się jeszcze numerację stron, przypisy, rozmieszczenie tekstu i poprawność opisów, aby w całości uporządkować swoje dzieło.
Wszelki poprawki możemy wprowadzić po każdorazowym napisaniu rozdziału i dodatkowo po zakończeniu całej pracy. Unikniemy wtedy większych niedociągnięć.
Jak wiadomo błędy ortograficzne powstają wskutek napisania wyrażeń w sposób niezgodny z obowiązującym w danym języku normami. Poprawiamy je ze słownikiem ortograficznym. Natomiast niektóre błędy interpunkcyjne, jak stawianie kropki lub przecinka po pozycjach wymienionych w bibliografii nie są tak rażące jak kropka na końcu tytułu rozdziału. Najobszerniejszą grupę stanowią błędy językowe. Dzielą się na:
a) gramatyczne – popełnione w budowie zdań (zwane też składniowymi czy też syntaktycznymi) lub polegające na złej odmianie wyrazów (fleksyjne),
b) leksykalne – to błędne wykorzystanie słownictwa, np. zastosowanie obcojęzycznego wyrazu,
c) frazeologiczne – to niewłaściwe połączenie kilku wyrazów w dany zwrot,
d) stylistyczne – to niedostosowanie środka językowego do charakteru wypowiedzi (należy tu także nadmierne cytowanie)6.
Inną kategoria błędów stanowią „błędy maszynowe”, które dotyczą także komputerów. Są to przykładowo opuszczenia wyrazów lub liter, przestawienie ich, niewłaściwe użycie dużych liter, niezamknięcie cudzysłowu itp. Jeżeli na stronie jest do 5 błędów, to możemy je sami usunąć ołówkiem lub piórem. Lecz jeśli jest ich większa ilość, to poprawiamy je znakami korektorskimi i oddajemy osobie, która go przepisywała.
Mimo naszego niezawinienia przy tego typu błędach, błędy maszynowe wpływają na ogólne wrażenie pracy i ostateczną ocenę. Warto więc zadbać o jak najstaranniejszą korektę. Dopiero po niej można przekazać pracę do oprawienia.
A. Pułło, Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Warszawa 2003, s. 78.↩
Słownik języka polskiego, Warszawa 2003, s.50.↩
A. Pułło, Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Warszawa 2003, s. 79.↩
Idem, s. 83.↩
A. Pułło, Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Warszawa 2003, s. 86.↩
Idem, s. 88.↩