Mitologia grecka – zbiór mitów przekazywanych przez starożytną tradycję grecką opowieści o bogach, boginiach, herosach, wyjaśniających miejsce człowieka w świecie, oraz samo funkcjonowanie świata, jego stworzenie i historię. Z mitologii czerpano wiedzę na temat świata i rozwijano na tej podstawie normy etyczne wyznaczające miejsce człowieka w ustalonym porządku świata. Wiedza płynąca z mitów nie stanowiła jednak nigdy "prawdy objawionej" i otwarta była na dyskurs, polemikę i krytykę. Sama zaś starożytna religia grecka, chociaż nie sposób o niej mówić w oderwaniu od mitologii będącej jej elementarną częścią składową, opierała się w znacznym stopniu na ortopraksji (jedności praktyk religijnych), nie zaś ortodoksji (jedności poglądów). Najstarszymi źródłami wiedzy o mitologii greckiej są dzieła Homera i Hezjoda. Mitologia stymulowała twórczość artystyczną do tego stopnia, że ciągle pojawiały się nowe wątki, odzwierciedlające relacje zachodzące między człowiekiem i bogami, służyły one głównie do określenia granic, których śmiertelnikom nie było wolno przekraczać. Mitologia grecka, poprzez mitologię rzymską, która z niej wiele zaczerpnęła, weszła do dziedzictwa kultury europejskiej i jest w dalszym ciągu obecna w różnych przejawach życia społecznego.
Mity greckie
Mity greckie są niezwykle zróżnicowane i urozmaicone. Opisano tam historie od potwornych morderstw wczesnych bogów, krwawej wojny tebańskiej i trojańskiej, poprzez młodzieńcze wybryki Hermesa, aż do poruszającego żalu Demeter po stracie Persefony. Niezliczony jest również zastęp bogów, bóstw, herosów, potworów, demonów, nimf, satyrów i centaurów zasiedlających świat mitów. Sprzeczności w materiałach źródłowych wykluczają możliwość bezspornego ustalenia czasu wydarzeń w nich opisanych, jednak mity posiadają pewną chronologię, gdzie można wyróżnić następujące po sobie okresy:
okres panowania bogów
okres bliskiego współistnienia bogów i ludzi
okres herosów, gdzie aktywność bogów jest ograniczona
Okres bogów
Podobnie jak inne sąsiadujące z nimi ludy, Grecy posiadali panteon bogów i bóstw, z których każdy odpowiadał za pewien aspekt rzeczywistości. Na przykład Afrodyta była boginią miłosnego pożądania, podczas gdy Ares był bogiem wojny a Hades bogiem śmierci. Niektóre bóstwa jak Apollo, czy Dionizos miały bardzo skomplikowaną osobowość i pełniły wielorakie funkcje. Istniały również bóstwa przypisane do miejsc: bogowie rzek, nimfy opiekujące się źródłami i jaskiniami, a także bóstwa troszczące się o groby zmarłych herosów. Najpotężniejsi według Greków bogowie przypisywani byli do największych części świata: Posejdon był władcą wód, Zeus jako król bogów rządził całym lądem i niebem, zaś Hades światem podziemnym. Wszyscy trzej byli braćmi. Oprócz tego istniały również setki innych bytów, których nie można zaliczyć do grona bogów ani herosów. Niektóre z nich istniały jedynie w świadomości lokalnych społeczności lub były czczone w określonych miejscach (np. Trofonios) lub podczas określonych uroczystości (np. Adonis). Wielkie miejsca kultu, świątynie, były poświęcane jedynie grupie najważniejszych bogów i na nich przede wszystkim skupiały się wierzenia świata helleńskiego. Jednakże wiele regionów i mniejszych miejscowości posiadało własne miejsca kultu lokalnych bóstw, nimf czy herosów. Również duże miasta oddawały cześć bogom z uwzględnieniem lokalnych tradycji.
Pierwsi bogowie
Mity odnoszące się do tego okresu opisują historię narodzin i konfliktów pierwszych bogów: Chaosa, Nyks (Nocy), Uranosa (Nieba), Gai (Ziemi), Tytanów, bogów o imionach: Okeanos, Hyperion, Kojos, Krios, Japetos, Kronos, boginek o imionach: Thea, Rea, Temida, Mnemosyne, Febe, Tethys oraz zwycięstwo Zeusa i bogów olimpijskich. Mity te stały się tematem Teogonii Hezjoda oraz wielu innych, obecnie zaginionych, poematów (również tych, których autorstwo przypisuje się Orfeuszowi, Musajosowi, Epimenidesowi, Abarisowi i innym legendarnym poetom) używanych podczas rytuałów oczyszczeń czy religijnych misteriów. Wiele z tych mitów dotrwało do naszych czasów dzięki cytatom w dziełach filozofów neoplatońskich oraz dzięki fragmentom zapisanym na zwojach papirusu. Najwcześniejsi Grecy, poezję teogoniczną oraz pieśni o narodzinach bogów, pojmowali jako prototyp twórczości poetyckiej i przypisywali jej moc magiczną. Orfeusz, archetyp poety, był również archetypem śpiewaka teogonicznego, który w Argonautice używa pieśni do okiełznania morza i sztormu oraz porusza serca bogów świata podziemnego w czasie pobytu w Hadesie. Również Hermes, wg homeryckiego Hymnu do Hermesa, zaraz po wynalezieniu liry śpiewa pieśń o narodzinach bogów.
Nowi bogowie
Inna grupa mitów przedstawia historię narodzin, wyczynów, kłótni i zatargów oraz panowania na Olimpie młodszej generacji bogów, do której zalicza się Apollina, Hermesa, Atenę, Afrodytę, Artemidę, Hefajstosa, Aresa. Żoną Zeusa byłą Hera, braćmi Posejdon oraz Hades. Reszta bogów była dziećmi Zeusa. Najstarszym źródłem tych mitów są Hymny homeryckie, często nawiązujące w swej treści do ośrodków kultu danego boga np.: Hymn do Apollo nawiązuje do mitu o narodzinach boga w Delos oraz innego mitu o założeniu wyroczni w Delfach. Z kolei Hymn do Demeter z opisem uprowadzenia Persefony przez Hadesa, opisuje wydarzenia, które stały się motywem przewodnim misteriów eleuzyjskich.
Okres bogów i ludzi
Okresem łączącym czasy, w których bogowie samotnie zamieszkiwali świat oraz okres kiedy ich interwencja w sprawy ludzkie stała się ograniczona, występuje epoka bliskiej koegzystencji bogów i ludzi. Najbardziej popularnym typem opowiadań nawiązujących do tych czasów są mity opisujące uwodzenie śmiertelnych kobiet przez bogów (najczęściej Zeusa) skutkujące narodzinami herosów. Nierzadko również boginie wiązały się ze śmiertelnikami wydając z takich związków potomków (np. w homeryckim Hymnie do Afrodyty opisano związek Afrodyty i Anchizesa, ojca Eneasza). Kolejna grupa mitów opisuje okoliczności przyswojenia lub odkrycia ważnych zjawisk lub przedmiotów związanych z kulturą starożytnych Greków: wykradzenie bogom ognia przez Prometeusza, wykradzenie bogom przez Tantala ambrozji i nektaru i obdarowywanie nim swoich poddanych oraz ujawnienie przez niego boskich tajemnic, zapoczątkowanie składania ofiar bogom przez Prometeusza lub Likaona, nauczenie ludzi rolnictwa przez Demeter, zapoczątkowanie misteriów przez Triptolemosa, wynalezienie aulosu przez Marsjasza i jego uczestnictwo w muzycznych zawodach z Apollinem. Jeszcze inne mity odnoszą się do Dionizosa – boga, którego kult przywędrował do Grecji z zewnątrz. Kultowi boga sprzeciwiali się królowie Likurg i Penteusz, zostali jednak przez niego surowo ukarani.
Okres herosów
Pierwsi herosi
Wśród herosów najbardziej znany i poważany był Herakles znany głównie z wykonania 12-prac. Jego bohaterskie czyny stały się tematem wielu lokalnych podań jak i powszechnie znanych legend. Przez swoje obżarstwo i rubaszny charakter stał się tematem wielu komedii, jednocześnie w tragediach przedstawiano dramatyczne okoliczności jego śmierci. Inni herosi tej generacji, Perseusz i Bellerofont, mieli wiele cech wspólnych z Heraklesem. Podobnie jak on, swoich nadludzkich czynów dokonywali samotnie, a zabicie Meduzy i Chimery podobnie jak zabicie Hydry ma cechy opisu baśniowego. Dokonania pierwszych herosów nie były popularnym tematem dzieł poetów – znane są dzięki opisom mitografów i późniejszym wzmiankom w utworach prozaików. Były one jednakże częstym tematem dzieł rzeźbiarzy i malarzy.
Pokolenie Argonautów
Kolejne pokolenie herosów, ale również Herakles, wzięło udział, pod wodzą Jazona, w wyprawie po złote runo. Oprócz Argonautów do tego pokolenia zalicza się również: heroinę Atalantę, Meleagra oraz Tezeusza, który wyruszył na Kretę, by zabić Minotaura.
Królewskie zbrodnie
Okres między wyprawą Argonautów a wojną trojańską uchodzi za czas przerażających zbrodni i morderstw, wśród których należy wymienić historię Atreusa i Tiestesa w Argos oraz Lajosa i Edypa w Tebach, która doprowadziła do splądrowania miasta podczas wyprawy siedmiu przeciw Tebom oraz późniejszej Epigonów. Mity z tego okresu były częstym tematem ateńskich tragedii.
Wojna trojańska i jej następstwa
Wojna trojańska jest punktem zwrotnym, gdyż oznaczała przejście od epoki herosów (czasów mitycznych) do czasów, które Grecy uważali już za okres historyczny. Okres trojański w mitologii greckiej przebiega wg scenariusza, w którym można wyodrębnić następujące etapy: - zdarzenia prowadzące do wybuchu wojny: sąd Parysa, uprowadzenie Heleny, ofiarowanie Ifigenii w Aulidzie - zdarzenia opisane w Iliadzie, kłótnia Achillesa z Agamemnonem, śmierć Patroklosa i Hektora - fortel z użyciem konia trojańskiego i zniszczenie Troi - powrót bohaterów spod Troi, tułaczka Odysa, śmierć Agamemnona - dzieje potomków bohaterów trojańskich m.in. Orestesa i Telemacha
Teorie o pochodzeniu mitów
Autorzy starożytni, np. Herodot, głosili teorię, że Grecy całość swoich wierzeń zapożyczyli od Egipcjan. Pisarze chrześcijańscy twierdzili z kolei, że helleński poganizm opierał się na Biblii w mocno zniekształconej formie. W XIX i XX w., w wyniku badań archeologów i lingwistów, poglądy na temat pochodzenia mitów greckich zostały zweryfikowane. Z jednej strony językoznawcy wskazują, że część bóstw, podobnie jak język grecki, wywodzi się od ludów indoeuropejskich. Grecki Zeus, jest utożsamiany z łacińskim Jupiterem, sanskryckim Dyausem, germańskim Tyrem, z kolei Uranos z sanskryckim Warunem. W innych przypadkach bliskie podobieństwo w charakterze i funkcjach poszczególnych bóstw wskazuje na wspólne pochodzenie, jednak brak lingwistycznych analogii nie pozwala tego jednoznacznie stwierdzić (np. Mojry i nordyckie Norny). Z drugiej strony archeolodzy udowadniają, że duża część zapożyczeń ma swoje źródło w cywilizacjach Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu. Kybele jest doskonałym przykładem zapożyczenia z kultury Anatolii, zaś Afrodyta swoją rolę w greckim panteonie oraz wizerunek w ikonografii zawdzięcza bóstwom ludów semickich: Isztar i Astarte. Badania materiałów źródłowych ujawniają wiele warstw, np. w wątku pobocznym mitu o dwunastu pracach Heraklesa występuje Tezeusz. Podobnie jak opowiadania odnoszące się do plemiennych eponimów pokazują one proces wchłaniania mitologii jednej tradycji przez drugą oraz przenikania się różnych kultur. Część naukowców, oprócz źródeł indoeuropejskich i bliskowschodnich, podejrzewa, że część zapożyczeń pochodzi z kultury i wierzeń wciąż słabo znanych ludów prehelleńskich: minojczyków oraz pelazgów. Teorie te wydają się być zasadne szczególnie w odniesieniu do bóstw chtonicznych oraz bogiń matek. Inni naukowcy, w trzech generacjach bogów wymienionych w Teogonii Hezjoda (Uranos, Gaja itd.; Tytani; bogowie olimpijscy), dostrzegają odległe echo konfliktów między społeczeństwami trzech głównych kultur greckiej cywilizacji: Minojczykami, Mykeńczykami i Hellenami. Znaczące podobieństwa pomiędzy utworem Hezjoda a mitologią Hurytów i ich bóstwami Anu, Kumarbi i Teszubem uprawdopodobniają tezę, że Teogonia jest raczej adaptacją mitów huryckich niż uporządkowanym opisem wydarzeń historycznych. Widoczne są również podobieństwa między generacją wczesnych bogów (Chaosem i jego potomstwem) i Tiamat, bohaterką eposu Enuma Elisz. Zwolennicy psychologii Junga (np. Karl Kerényi) są zdania, że źródłem mitów (jak i marzeń sennych) są uniwersalne archetypy. Pomimo że nie wszyscy zgadzają się z interpretacją mitów w oparciu o psychologię Carla Gustava Junga, jak czynią to Karl Kerényi czy Campbell, nie sposób jednak nie zgodzić się z poglądem, że mity wykazują podobieństwo do snów w dwóch aspektach: nie są spójne (przynajmniej w szczegółach) oraz, podobnie jak sen składający się z sekwencji wydarzeń, są często odbiciem chwilowego doświadczenia obecności bóstwa, rodzajem epifanii, które musi zostać przełożone na opowieść.
Stosunek Greków do mitów
Mity odbierane były przez Greków jako coś realnego i rzeczywistego, jako część historii. Niewielu z nich powątpiewało w prawdziwość wojny trojańskiej opisanej w Iliadzie i Odysei. Grecy za pomocą mitów wyjaśniali i opisywali fenomeny natury, zróżnicowanie kultur, tradycyjnych wrogów i przyjaciół. Posiadanie w swoim rodowodzie przodka, który był herosem lub bogiem było powodem do dumy.
Mitologia (z gr. mythología = 'opowiadanie legend, starych podań') – zbiór mitów i podań o bogach i bohaterach, funkcjonujący w danej religii lub społeczności. Terminem tym określa się również naukę zajmującą się badaniem mitów. Mitologie mają znaczący wpływ na rozwój kulturowy prawie wszystkich społeczeństw i narodów (wyjątkiem są najprymitywniejsze ludy, jak brazylijscy Pirahã). Na kulturę europejską (literatura, dramat, malarstwo) wpłynęła zwłaszcza mitologia grecka. Nazwy zaczerpnięte z mitologii są często używane do nazywania obiektów astronomicznych.
Definicja mitu, podział mitów
Mit pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu. Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy, Rzymianie, Aztekowie, Inkowie, Majowie i wiele innych. Bohaterowie tych narracyjnych opowieści byli bogami lub mieli cechy boskie. Mity więc służyły przede wszystkim celom religijnym, próbowały wyjaśnić pewne zjawiska (np. zjawiska przyrody, zdarzenia losowe, przypadki historii) za pomocą wierzeń w świat bogów i herosów, którzy w taki sposób oddziałują na ziemię i jej mieszkańców. Mity odwołują się raczej do przeżyć, emocji, wyobrażeń, przesądów niż do racjonalnej wiedzy.
Mity greckie opisują wydarzenia historyczne – zwycięstwa, porażki w wojnach (np. mit o wojnie trojańskiej czy o Tebach) dzieje rodów greckich, dzieje poszczególnych ziem i całego państwa. Poza tym w opowieściach tych zostały uwiecznione nigdy nie spełnione pragnienia ludzkie, uniwersalne prawdy o człowieku. W wielu mitach zostały zawarte prawdy moralne i przepisy życia społecznego. Dlatego mity mają wartość ponadczasową. Inne z tych opowieści tłumaczą miejscowe osobliwości geograficzne, zjawiska przyrodnicze – m.in. zmiany pór roku, wybuchy wulkanów, kształt terenu (np. wąwozy, góry). Mity doszukują się często nadprzyrodzonych źródeł obyczaju lub instytucji, jak mit o założeniu miasta Cyreny przez Apollina i Kyrene lub mit o plemieniu Dorów, które miało pochodzić od Heraklesa.
Według badaczy mity greckie są pozostałością kultury mykeńskiej (ok. 1200 p.n.e.), nazywanej epoką heroiczną. Zachowane fragmenty mitów−1600 pochodzą z lat począwszy od 775 do 750 p.n.e., kiedy wynaleziono alfabet grecki. Wcześniej wszystkie mity krążyły jako opowieści ustne, przekazywane starannie każdemu nowemu pokoleniu. Najwcześniejszym i najważniejszym zarazem zapisem mitów jest Iliada i OdysejaHomera. Inni poeci greccy, którzy utrwalili mity to: Hezjod, Pindar; dramatopisarze: Ajschylos, Sofokles, Eurypides; poeci aleksandryjscy: Kallimach, Apollonios oraz rzymski Owidiusz.
W XIX wieku powstała sentencja: mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki. Narracje mitologiczne są najstarszymi tekstami, zawierającymi takie środki artystyczne jak: symbol, alegoria oraz takie figury jak: topos i archetyp. Symbol (z gr. „symbolon” - „znak rozpoznawczy”) - jest to pojedynczy motyw lub układ motywów występujących dziele artystycznym jako znak treści głęboko ukrytych. Symbol można nazwać skrótem, ponieważ odbiorca musi samodzielnie zrozumieć znaczenie symbolu, które jest szersze niż samo przedstawienie symboliczne, np. taniec chocholi w „Weselu” Wyspiańskiego. Do symboli mitologicznych należą m.in. upadek Ikara (sam Ikar jako symbol ludzkich marzeń, starań – wielokrotnie interpretowany w literaturze i sztuce motyw); postaci z greckiego panteonu, jak Atena – symbol wojny i mądrości, Zeus – symbol władzy i sprawiedliwości (ale także rozpusty), Afrodyta – symbol piękności, kobiecości (i zdrady). Do dziś stosuje się wiele mitycznych symboli, jak np. atrybuty bogów i bóstw: lira – symbol muzyki i poezji; trójząb – symbol potęgi morza; maska – oznaczająca grę aktorską, sztukę dramatu, czy też wrażliwość w ogóle (lub przeciwnie: perfekcyjną obłudę). Symbol ma charakter indywidualny, ponieważ zarówno autor jak i odbiorca mogą go interpretować według własnych kryteriów sensu (inaczej w alegorii, której znaczenie ustala konwencja).
Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek – alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą – sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży, czy wymienionych wcześniej mitologicznych rekwizytów) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań
Funkcje mitów
Mity spełniały następujące funkcje:
poznawczą (wyjaśnienie niezrozumiałych zjawisk, głównie przyrodniczych, np. wulkany, trzęsienia ziemi, pioruny);
światopoglądową (wyznaczały system wierzeń i normowały życie społeczności greckiej);
sakralną (utrwalały wzorce obrzędowe i schematy zachowań rytualnych, np. składanie ofiar).
Podział mitów
Mity dzieli się na:
teogoniczne (o pochodzeniu bogów);
kosmogoniczne (o pochodzeniu świata);
antropogeniczne (o tym, skąd się wziął człowiek i jak kształtowała się jego historia);
genealogiczne (opowiadające historie rodów i wielkich familii greckich);
eschatologiczne (o przeznaczeniu człowieka i świata, o problemach śmierci i życiu pozagrobowym);
soteriologiczne (o zbawieniu człowieka).
Związki frazeologiczne zaczerpnięte z mitów greckich:
Amazonka – współcześnie mają kilka znaczeń np.: kobiety, które dobrze jeżdżą konno, kobiety, które w wyniku operacji straciły jedną pierś oraz wojownicze kobiety. Amazonki w mitologii to legendarny ród wojowniczek, które nie znosiły mężczyzn w swoim gronie i prowadziły ciągłe walki z sąsiadami. Nazwę wyprowadzano pierwotnie z amazon (greck.) bezpierśna, niektóre źródła podają, że amazonkom w młodości hamowano rozwój jednej piersi, aby im łatwiej było władać łukiem i strzałami. Niezrównane były również w jeździe konnej.
Amazonki kompleks – Dotyczy kobiet, a jego źródłem jest specyficzna struktura rodzinna: córka identyfikuje się nadmiernie z dominującą w rodzinie matką, wobec ojca odczuwa lekceważenie. Amazonki, legendarna społeczność kobiet z Kaukazu lub Tracji, stały się archetypowym modelem tego kompleksu.
Ambrozja – wyśmienite jedzenie, „niebo w gębie”. Ambrozja to w greckiej mitologii pokarm bogów dający im nieśmiertelność. Ambrozja odznaczała się nadzwyczajną słodyczą i zapachem.
Amory – miłostki, romansowanie, flirt. Amor to bożek miłości.
Ateny kompleks – Postawa kobiety polegająca na identyfikacji z męską psychiką oraz męskim stylem bycia. Powstaje, gdy córka nadmiernie utożsamia się z ojcem. U niektórych kobiet występuje charakterystyczny typ męskiej sylwetki (szczupła linia bioder, mały biust). Mitycznym wzorem jest dziewicza bogini Pallas Atena, która była przedstawiana w zbroi.
Atlas – zbiór map geograficznych, astronomicznych, tablic, wykresów itd., również góry w pn–zach Afryce. Atlas według mitu greckiego trzyma sklepienie niebieskie, jest uważany za pierwszego astronoma. Za niegościnność został później przemieniony w łańcuch górski Atlas.
Chaos – w sensie przenośnym każdy bezład, nieporządek, zamęt, chaotyczny — bezładny. Chaos (grec.), ziejąca pustka, niezapełniona przestrzeń przed stworzeniem świata, bezwładna materia, z której został dopiero uformowany Kosmos.
Choroby weneryczne – choroby przenoszone drogą płciową. Wenera lub Wenus rzymska bogini miłości i piękności.
Dafne kompleks – u kobiet postawa niechęci do mężczyzn, seksualności, brak potrzeby miłości w związku heteroseksualnym. Prawzorem jest nimfa Dafne, córka boga tesalskiej rzeki; daremnie próbując uciec od zakochanego w niej Apollina, Dafne wyprosiła u ojca, aby zmienił ją w drzewo wawrzynu.
Diany kompleks – podświadome pragnienie kobiety, aby stać się mężczyzną, które wiąże się z przejmowaniem męskiego stylu zachowań, ubioru. Prawzorem jest rzymska bogini Diana, patronka łowów, gór, księżyca, utożsamiana z grecką Artemidą. Przedstawiano ją z łukiem.
Echo – fala akustyczna odbita od przeszkody i powracająca do słuchającego po zaniku wrażenia słuchowego wywołanego falą pierwotną. W greckiej mitologii nimfa górska, (istnieje kilka wersji mitów o niej np.: Hera ukarała ją za jej gadatliwość tym, że nie mogła ani pierwsza mówić, ani gdy inni mówili, milczeć. Odtrącona Przez Narcyza, którego kochała, zmarniała z miłości i pozostał z niej jedynie głos, rozlegający się jako echo. Zataiła przed Herą miłostki Dzeusa, za co Hera skazała Echo na powtarzanie ostatniego słowa rozmawiającej z nią osoby).
Elektry kompleks – podświadoma i stłumiona skłonność płciowa do ojca i strach przed odwetem matki, jako rywalki budzącej nieuświadomioną wrogość dziecka; żeński odpowiednik komplesu Edypa. W mitologi gr. Elektra, nakłaniała brata do zabicia matki dla pomszczenia zamordowanego przez Klitemnestrę ich ojca, Agamemnona. Patrz Klitajmestry kompleks.
Geniusz – w znaczeniu abstrakcyjnym najwyższy stopień duchowego uzdolnienia, w znaczeniu konkretnym człowiek obdarzony takimi zdolnościami. U starożytnych Rzymian boskie wcielenie sił działających w człowieku, jego wewnętrzna wyższa istota, zarazem duch opiekuńczy, rodzący się wraz z człowiekiem.
Hermafrodytyzm – obojnactwo, występowanie organów rozrodczych męskich i żeńskich na jednym osobniku (hermafrodyta. obojnak). Hermafrodyta w mitologii greckiej to syn Hermesa i Afrodyty, na prośby wzgardzonej przez niego nimfy Salmakis złączony z nią w jedno ciało, z czego powstała istota podwójna, pół mężczyzna, pół kobieta.
Higiena – to część nauki lekarskiej, która zajmuje się warunkami życia człowieka i stara się odkryć i usunąć czynniki, wywołujące zaburzenia w organizmie ludzkim. Higieja to grecka bogini zdrowia, córka Asklepiosa.
Hipnoza – stan podobny do snu, wywołany sztucznie przez sugestywne oddziaływanie na drugą osobę. Hypnos to grecki bóg snu, syn Nyks i Erebu, brat bliźniak Tanatosa, ojciec Morfeusza.
Ikarowe loty – śmiałe plany, które mogą się tragicznie skończyć. Ikar był synem Dedala. Na skrzydłach zbudowanych przez ojca z piór i wosku ( mimo ostrzeżeń ojca) wzniósł się za blisko słońca, co spowodowało, że wosk stopił się i spadł do morza gdzie zginął.
Jokasty kompleks – chorobliwe przywiązanie matki do syna o podtekście erotycznym, wyraża się w nadopiekuńczości, a niekiedy prowadzi do zachowań kazirodczych. Mitycznym prawzorem jest Jokasta, żona Lajosa, która po urodzeniu syna Edypa straciła go w wyniku woli męża. Edyp zabił Lajosa i poślubił matkę, nie wiedząc, że byli jego rodzicami. Patrz kompleks Edypa.
Klitajmestry Kompleks – Podświadoma nienawiść żony do męża, wynikająca ze związanych z jego osobą, silnych, negatywnych przeżyć, pozornie zapomnianych, jednakże rzutujących na jej późniejsze zachowanie. Mitycznym prawzorem jest Klitajmestra, żona Agamemnona. Po powrocie męża spod Troi Egist zabił go za namową Klitejmestry, a ona sama zabiła Kasandrę, kochankę męża.
Koło fortuny – oznacza, że raz jest lepiej raz gorzej, raz na górze raz na dole. Fortuna – bogini losu, urodzaju i szczęścia, koło jest jednym z jej atrybutów (inne to: róg obfitości, wiosło sterowe, skrzydła i kula pod stopami).
Kompleks Edypa – konflikt psychiczny na tle płciowej miłości syna do matki, lub córki do ojca, przy czym występuje uczucie nienawiści i zazdrości w stosunku do drugiego rodzica. Edyp nieświadomie zabił swego ojca i ożenił się z własną matką z którą spłodził Eteokla, Polinika, Antygonę i Ismenę.
Koń trojański – symbol podstępu. Grecy zdobyli Troję wprowadzając do miasta drewnianego konia z żołnierzami w środku.
Koszula Dejaniry – rzecz niszcząca, której trudno się pozbyć. Dejanira podarowała Herkulesowi szatę nasmarowaną krwią Nessosa, która przywarła do ciała i paliła ciało herosa.
Mania – obsesja, obłęd stan chorobowego podniecenia psychicznego i ruchowego ze wzmożonym dobrym samopoczuciem. W mitologii greckiej personifikacja wściekłości, również starorzymska bogini zmarłych, matka lub babka larów.
Marsowe oblicze – Potocznie oznacza zmarszczone oblicze, ponure, wrogie. Mars był bogiem wojny, wrogi ludziom i bogom.
Medei kompleks – nieuświadamiona wrogość matki wobec własnych dzieci, połączona z mimowolnym pragnieniem ich śmierci, u podłoża tkwi potrzeba zemsty na ojcu dzieci. Prawzorem mitycznym jest Medea, córka króla Aietesa, żona Jazona, z którym miała dwóch synów. Rozzłoszczona zdradą męża, zemściła się zabijając synów.
Meduzy kompleks – u mężczyzny poczucie zagrożenia prowokowane nadmiernym wyczuleniem na wyraz oczu kobiety. Archetypem jest antyczna Meduza, której wzrok zamieniał człowieka w kamień.
Męki Tantala – niemożność osiągnięcia tego, co jest w zasięgu ręki. Za podanie do zjedzenia własnego syna Tantala wtrącono do Tartaru, postawiono w sadzawce, w której jak się chciał napić wysychała woda, nad nim wisiała gałąź z jabłkiem, a jak po nie sięgał gałąź odchylała się. Nad nim zawieszono skałę, która się ciągle chwieje, jakby miała zaraz spaść.
Między Scyllą a Charybdą – między młotem i kowadłem, sytuacja bez wyjścia. Scylla i Charybda, dwa morskie potwory.
Narcyzm – stan samouwielbienia, płciowe upodobanie we własnej osobie. Narcyz w greckiej mitologii był pięknym synem boga rzeki Kephisos. Za odrzucenie miłości nimfy Echo ukarany miłością do samego siebie. Gdy zobaczył się w źródle zakochał się i umarł z tęsknoty z niezaspokojonej miłości, pośmiertnie zamieniony w kwiat narcyza.
Nektar – potocznie doskonały trunek. U dawnych Greków boski napój, obdarzający nieśmiertelnością.
Nestor – doświadczony starzec lub najstarszy członek jakiegoś towarzystwa. Mityczny król Pylos, najstarszy z Greków walczących pod Troją, słynny z mądrości.
Nić Ariadny – wskazówka, pomocna dłoń. Ariadna to córka Minosa i Pazyfae. Dała Tezeuszowi nić, dzięki której wydostał się z labiryntu Minotaura. Razem z nim uciekła z Krety. Po drodze Tezeusz porzucił ją na wyspie Naksoso. Tam znalazł ją Dionizos i poślubił.
Nocna zmora – zły sen, koszmar. Zmora to według wierzeń ludowych duch, męczący człowieka we śnie.
Odrodzić się jak feniks z popiołów – symbol odrodzenia, nieśmiertelności. Feniks, mityczny ptak, podobny do orła albo czapli, barwy purpurowej i złotej, przybywał, co 500 lat do Heliopolis, budował w świątyni boga słońca gniazdo i spalał się w nim, jak na stosie, aby z własnych popiołów powstać odmłodzonym.
Objęcia Morfeusza – zapaść w sen, zasnąć. Morfeusz, bóg marzeń sennych syn Hypnosa.
Olimp – grupa znakomitych pisarzy i poetów, także osób na wysokim stanowisku. Olimp to grecka siedziba bogów.
Panika – ślepy przestrach, popłoch, przerażenie. Pan to grecki koźlonogi, rogaty bóg pasterzy oraz opiekun ich stad, rozgniewany wzbudzał wśród ludzi i zwierząt lęk i wywoływał popłoch.
Parnas – środowisko poetów, artystów. Parnas to siedziba Apollina i muz.
Pięta Achillesa – słaby punkt, czułe miejsce. Matka wykąpała Achillesa w Styksie trzymając go za piętę. Stąd jego ciało było odporne na ciosy, a jego słabym punktem była pięta. Został zabity przez Parysa trafiony strzałą w piętę. Achillesa ścięgno, wspólne, silne ścięgno dla obu wielkich mięśni tylnej strony łydki, mięśnia brzuchatego i płaszczowego, przyczepiające się do tylnej powierzchni pięty.
Pod egidą – pod osłoną, godłem, znakiem, patronatem, opieką. Wg Homera tarcza Dzeusa wykonana przez Hefajstosa, ozdobiona pośrodku głową Gorgony, potrząsanie tą tarczą wzbudzało burzę i przerażenie. Później przedstawiano z egidą Atenę.
Poruszać się z gracją – poruszać się z wdziękiem, lekkością, pięknem, powabem i urokiem. Gracje to trzy rzymskie boginie wdzięku.
Prometeizm – bezinteresowna miłość do człowieka i wystąpienie w obronie tej miłości przeciwko wyższym siłom, Bogowi czy prawom rządzącym tym światu. Prometeusz w mitologii wystąpił przeciwko bogom by pomóc ludziom. Ukradł bogom ogień oraz zabił woła i podzielił go na dwie części, w pierwszej umieścił mięso owinięte w skórę a w drugiej kości pokryte tłuszczem, a następnie poprosił, by Dzeus wybrał część, która miała być składana w ofierze bogom. Dzeus wybrał tą z tłuszczem myśląc, że pod nią znajduje się mięso. Gdy zauważył, że padł ofiarą oszustwa kazał przykuć Prometeusza do skał Kaukazu, gdzie codziennie przylatywał orzeł i wygryzał mu wątrobę, która codziennie odrastała.
Prometeusza kompleks – Postawa mężczyzn polegająca na dążeniu do uzyskania przewagi nad własnym ojcem, np. w zakresie wiedzy, powodzenia u kobiet czy pozycji społecznej.
Puszka Pandory – przyczyna tragedii, nieszczęść. Pandora to pierwsza kobieta ulepiona z gliny przez Hefajstosa. Zesłana przez bogów na ziemię z posagiem w postaci tajemniczej puszki (ściślej beczki). Pandorę odprawił Prometeusz, ale zachwycony jej urodą Epimeteusz ożenił się z nią i za jej namową otworzył puszkę sprowadzając na ludzi nieszczęścia i choroby.
Puścić famę – rozgłosić pogłoskę, plotkę, opinię. Fama rzymska bogini, uosobienie pogłoski, odznaczająca się niezwykłą szybkością.
Róg obfitości – symbol bogactwa, Dzeus wychował się na mleku kozy Amaltei. Później Dzeus przemienił róg tej kozy w róg obfitości, który wypełniał się zgodnie z życzeniem posiadacza.
Satyra – utwór literacki, piętnujący (wyśmiewający) ludzkie słabostki, występki, zwyczaje itp. Satyry w greckiej mitologii to swawolni, lubieżni, pijani towarzysze Dionizosa, z długimi uszami i koźlim ogonem.
Sąd Parysa – sytuacja, w której bardzo trudno podjąć odpowiednią decyzję, jest to niemal niemożliwe. Parys miał ocenić, która bogiń jest najpiękniejsza i podarować jej złote jabłko. Jabłko otrzymała Afrodyta, co później przyczyniło się do wybuchu wojny o Troję.
Stajnia Augiasza – wielki bałagan, brud, nieporządek. Augiasz król Elidy miał od 30 lat niesprzątaną stajnię, w której było kilka tysięcy sztuk bydła. Herakles oczyścił ją puszczając przez stajnię strumień z przepływającej nieopodal rzeki Penejos.
Strzała Amora – (być ugodzonym strzałą Amora) zakochać się. Amor strzelał z łuku strzałami miłości. Osoba trafiona zakochiwała się.
Syzyfowa praca – bezowocowy trud, praca bezcelowa, nigdy się niekończąca. Syzyf to założyciel Koryntu, najchytrzejszy z ludzi. Za oszustwo i zdradę musiał w podziemiu toczyć na górę olbrzymi głaz, który wiecznie się staczał w dół.
Ślepa sprawiedliwość – symbolizuje sprawiedliwość dla wszystkich taką samą. Temida jest to bogini prawa i sprawiedliwości, dobrych obyczajów i porządku. Przedstawiana z zawiązanymi oczami z wagą i mieczem.
Wpaść w furie – wpaść w szał, być nieobliczalnym, wściekłym. Furie to rzymskie boginie zemsty. Wychodzą z podziemi, aby karać za grzechy przeciw bogom, rodzicom i rodzeństwu, naruszenie prawa gościnności i krzywoprzysięstwo. Ścigały zbrodniarza i doprowadzały go do szaleństwa.
Wyprawa po złote runo – wyprawa po skarb. Argonauci pod wodzą Jazona wyruszyli w długą podróż by zdobyć złote runo. Złote runo wisiało na gigantycznym dębie w Kolchidzie w gaju Aresa i pozostawało pod strażą potwornego, czujnego smoka.
Mit (gr. μῦθος mythos - "myśl, zamysł, temat rozmowy, opowieść, baśń") – opowieść o otaczającym ludzkość świecie, opisująca historię bogów, demonów, legendarnych bohaterów oraz historię stworzenia świata i człowieka. Próbowała ona dać wyjaśnienie odwiecznych zagadnień bytu ludzkiego, mistyki, życia i śmierci, dobra i zła, jak również istnienie zjawisk przyrody (np. pory roku, piorun). Opowieści mityczne są przejawem wczesnego stadium rozwoju doktryny religijnej, tzw. etapu mitycznego. Zbiór mitów danej społeczności określa się mianem mitologii. Współcześnie rozmaite zbiorowości ludzkie oraz poszczególne jednostki tworzą rozmaite opowieści mające na celu stworzenie i podtrzymanie fałszywego mniemania o grupie lub jednostce. Przykładem tego typu współczesnych mitów są mity narodowe. Chorobliwą skłonność do zmyślania kłamliwych opowieści określa się mianem mitomanii. Terminem mit określa się również formę literacką opowieści przekazującej wyobrażenia danej zbiorowości o świecie i ludziach. Pierwotnie przekazywana w formie ustnej, później pisemnej. Edward Wilson scharakteryzował mit z pozycji socjobiologii: jest to opowieść, która szczególne miejsce, jakie plemię zajmuje w świecie, wyjaśnia w kategoriach racjonalnych, odpowiadających sposobowi rozumienia świata fizycznego przez słuchacza. Mity komplikują się proporcjonalnie do wzrostu złożoności struktur społecznych, stanowią ich odbicie. Ponadto, Wilson twierdzi, że większość współczesnych intelektualnych "bojów" wynika z konfliktu pomiędzy trzema wielkimi mitologiami – marksizmem, tradycyjną religią oraz scjentystycznym materializmem. Na podstawie: Edward O. Wilson On human nature
Funkcje mitów
poznawcza - poprzez mity ludzie starali się wyjaśnić niezrozumiałe dla nich zjawiska przyrody;
światopoglądowa - mity jako podstawa wierzeń religijnych;
sakralna - w mitologiach odnajdujemy wzorce rytualnych obrzędów oraz wskazówki, jak należy czcić bogów;
literacka - inspiracja dla twórców kolejnych epok;
motywacyjna - mity jako uzasadnienie ludzkiego losu.
Koncepcje mitu
strukturalne – w których nacisk położony jest głównie na formę mitu (Lévi-Strauss, Barthes)
esencjonalne – w których nacisk położony jest głównie na treść mitu (Eliade)
funkcjonalne – w których przedmiotem zainteresowania jest przede wszystkim funkcja, jaką pełni mit dla społeczeństwa lub jednostki (Malinowski, Jung, Cassirer).
Rodzaje mitów
kosmogoniczne – o stworzeniu świata i kosmosu
teogoniczne – o narodzinach i życiu bogów
kalendarzowe – o podziale roku
antropogeniczne – o stworzeniu człowieka
genealogiczne – o rodach starożytnych
soteriologiczne – o zbawieniu człowieka
eschatologiczne - o życiu pośmiertnym