KULTUROWY WYMIAR PRZEMIAN POLSKIEJ WSI

prof. dr hab. Marcin Wójcik

[e-mail]

pokój 409 K pt. 9-10:30

kolokwium

WYKŁAD 1 (10.02.2013) Problemy badań wsi współczesnej

Uwarunkowania przemian badań wsi w naukach społecznych

1. Postęp teoretyczno-metodologiczny badań wsi, polegający na krytyce ujęć scjentystycznych – zwłaszcza w wersji tradycyjnego empiryzmu – oraz rozwoju nurtów krytycznych. Zmiana ta wiąże się z przenikaniem do badań wsi metodologii nauk społecznych, tj. ekonomii politycznej, socjologii, antropologii społecznej.

Sposoby badania kultury (jakościowe): obserwacja, analizowanie źródeł historycznych (pamiętnik, dziennik, kronika), czytanie blogów, przegląd prasy, analiza filmów, seriali, malarstwo.

1. Reakcja ma przemiany w badaniach miast (obszarów metropolitalnych), zwłaszcza w zakresie rozwoju ujęć społecznych i kulturowych miasta. Badacze wsi korzystają z doświadczeń studiów miejskich w zakresie adaptacji społecznych podejść i metod badań.

2. Zapotrzebowanie na wiedzę dla interdyscyplinarnych zespołów badawczych, np. geografia, socjologia przestrzeni, ekonomika rolnictwa.

3. Zmniejszenie znaczenia rolnictwa w gospodarce narodowej oraz jako źródła dochodów ludności wiejskiej oraz rozwój wielu nowych, nieprodukcyjnych funkcji wsi; efektem tego jest poszukiwanie innych podejść i metod badań, które mogą te zmiany zarejestrować i wyjaśnić (głównie jakościowe ujęcia i metody).

Wieś w procesie zmiany

1. Wieś „nieokreślona”

Czy istnieje koncepcja wsi? (na jakiej podstawie wiemy, że istnieje wieś)

Wsią jest to, co nie ma praw miejskich.

Wieś to takie osiedle, jednostka osadnicza, gdzie większość mieszkańców zajmuje się/ utrzymuje się z rolnictwa, chowu i hodowli zwierząt.

Uważanie siebie za mieszkańca wsi.

1. Wieś jako doświadczenie społeczne

Jakie jest potoczne rozumienie wsi?

Idealizacja wsi w oparciu o czynniki kulturowe (seriale, filmy – ładne widoki, familijność, walory sąsiedztwa, zmiana wartości pod wpływem wsi, postrzeganie wsi jako idealne miejsce zamieszkania, lepsze od miasta).

Proces idealizacji wsi to trend migracji z miast do wsi.

1. Wieś poza wsią (wiejskie stoły na imprezach, karczmy przy drogach)

Wieś wchodzi w kulturę dnia codziennego.

1. Wieś jako przeżycie

Wieś budowała kontekst kulturowy tkwiący w naszej historii, np. powstania, wojny.

WYKŁAD 2 (17.02.2014)

MODEL BADAŃ PRZESTRZENI WIEJSKIEJ

W geografii wsi, najbardziej znaną propozycją zintegrowanych badań jest koncepcja „potrójnie złożonej” przestrzeni wiejskiej K. Halfacree (2004) oparta na teorii uprzestrzennienia H. Lefebvre. W tym ujęciu przestrzeń wiejska jest kombinacją (połączeniem) trzech wzajemnie powiązanych ze sobą aspektów, tzn.

1. Lokalnych praktyk społecznych (rural locality), czyli takich zachowań i działań, które mają wymiar lokalny; instytucje, które zapewniają życie wsi (OSP, Koła Gospodyń Wiejskich, parafia, małe sklepy, szkoły)

2. Przedstawień wsi (social representations), czyli form wiedzy i konstrukcji wsi (głównie formalnych); formy przedstawień wsi: własne postrzeganie wsi, w mediach, w dokumentach planistycznych

3. Codzienności życia wiejskiego (everyday lives), czyli form popularnej dyskusji o wsi oraz specyficznego (lokalnego) doświadczania przestrzeni; analizie poddawane są pewne formy dyskusji mieszkańców wsi (ankiety, fora)

STOSUNEK MIESZKAŃCÓW WSI DO PRZYRODY

• P. Macnahgten, J. Urry (2005) Alternatywne przyrody, Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie

Problem: Przyroda jako wieś.

W jaki sposób tworzą się różne przestrzenie wsi?

1. Wartości:

„ziemia”

Wartość sentymentalno-emocjonalna ale i podstawa utrzymania (magiczno-religijne postrzeganie ziemi)

Wartość ekonomiczna – dobro konsumpcyjne.

1. Uczucia

Lokalizm (jako forma „zakorzenienie). Elementem spajającym wieś jest dom, jest to różnica między mieszkaniem w mieście.

Wyobrażenie wsi jako „miejsca”, które materializuje się w postaci domu.

1. Środowisko

Cechy fizyczne mające przypisane znaczenia:

• Otwartość (przestrzenność).

• Zmysłowość (zapach, dźwięk, koloryt).

• Biologizm (wegetacja, przemijanie i odrodzenie – cykl roczny, zamieranie i odradzanie się przyrody).

• Pozaczasowość (refleksja, zatrzymanie się).

1. Wiejskość – bardziej się odczuwa niż mierzy.

WYKŁAD 3 (24.02.2014)

Społeczeństwo tradycyjne – społeczność zamknięta

Społeczeństwo tradycyjne (przedprzemysłowe).

W porządku tradycyjnym więzy krwi i zamieszkania odgrywały największą rolę w organizacji życia społecznego.

Podstawowym elementem struktury społecznej była rozszerzona rodzina i ród.

Jednostka była członkiem społeczeństwa przez przynależność do rodziny, rodu czy klanu.

Nieformalna grupa rodowo-terytorialna była podstawowym elementem struktury społeczeństwa tradycyjnego.

Status jednostki był statusem przypisanym, w którym przynależność rodowa, płeć i wiek stanowiły zasadnicze wyznaczniki jej położenia społecznego.

W porządku tradycyjnym pozycje elitarne nie są dostępne dla mas. Masy nie mają bezpośredniego wpływu na formowanie się elit.

Władza należy do elity, struktura społeczna jest hierarchiczna i określona. Status społeczny jest przypisany.

Zakres uczestnictwa jednostki w życiu społecznym i politycznym (zakres i intensywność) jest regulowania tradycją, której jednostka musi się podporządkować, aby nie wypaść poza nawiać społeczeństwa.

Udział w życiu społecznym to rodzaj konformizmu i uległości wobec grup pierwotnych (ukształtowanych w tradycji).

Normy społeczeństwa tradycyjnego są niezwykle trwałe. Nie wynika to tylko z kontroli elit, ale z respektowania zasad tradycji, które żądzą zarówno elitą jak i masami.

Normy i wartości elit są czymś zupełnie innym niż normy i wartości ludu. Wyraźny jest dystans pomiędzy kulturami różnych grup, warstw i statutów społecznych, są one często względem siebie bardzo autonomiczne.

Wpływ tradycji i silna presja środowiska społecznego wymuszały konformizm grupowy. Głównymi mechanizmami regulującymi ludzkie zachowania w ładzie tradycyjnym są honor i wstyd.

Człowiek w społeczeństwie tradycyjnym jest nietolerancyjny, ponieważ odwołuje się do niezmiennych wartości grupy.

Ogólne cechy społeczności zamkniętej:

1. Silna identyfikacja z miejscem zamieszkania, kult „ojcowizny”.

2. Wysoka alienacja polityczna, bo władza znajduje się poza zasięgiem klas niższych.

3. Pozycje władzy są niedostępne dla wszystkich w takim samym stopniu.

4. Zachowania jednostek w obrębie grupy wynikają z tradycji stosunków społecznych. Rytuał działań wykonywanych od dawna.

5. Życie społeczne opiera się na strukturach pierwotnych – rodzinie i sąsiedztwu.

6. Życie w ramach społeczności lokalnej regulowane jest przez lokalne struktury władzy, w autonomii od struktur państwa.

WYKŁAD 4 (03.03.2014) film

WYKŁAD 5 (10.03.2014)

Wartościowanie przestrzeni w środowisku wiejskim

W przeszłości najważniejszą wartością była ziemia. Wszystkie inne wartości były podporządkowywane ziemi. Była ona personifikowana, oznacza to, że patrzono na nią jak na istotę ludzką. Do ziemi ludzie mówili, a także dbali o nią jak o człowieka. Wierzono również, że światem rządzi magia. Do naszych czasów przetrwały różnego rodzaju wierzenia i zabobony. Przykładami są – niepodawanie sobie ręki przez próg, nie jedzenie w czapce. Cały świat był otoczony przyrodą, która pełniła dużą rolę w życiu mieszkańców wsi. Ziemie nazywano Matką Rodzicielką przede wszystkim dlatego, że Ziemia karmiła ludzi i rodziła plony. Jeżeli człowiek nie umiał czegoś wyjaśnić brane to było za coś nadzwyczajnego. Z wyobrażeniami ziemi związany był również system rotacji gruntów. Trójpolówka była istotna w tamtych latach, ziemia miała czas, aby odpocząć. Na ziemi osadzał się także kolejny system wartości, którym była rodzina. Żeby przeżyć rodzina musiała być duża i wielopokoleniowa, a także zdolna do ciężkiej pracy. Poszerzona rodzina posiadała przymus polowy polegający na tym, że wszyscy w tym samym czasie wykonują tą samą pracę. Nikt nie mógł się spóźnić do takiej pracy. Praca była traktowana jako zajęcie święte, które uszlachetnia rolnika. Człowiek pracujący na roli wchodził w szczególny kontakt z przyrodą. Praca na roli nie znała czasu wolnego. Człowiek pracował zgodnie z cyklem przyrody. Ten człowiek, którego ziemia rodziła więcej mówiono, że jest obdarzony łaską bożą. Najbardziej pożądane we wspólnocie były: solidarność, dokładność, cierpliwość (głównie w odniesieniu do chłopów), krzepkość (siła) i wytrzymałość. We wspólnocie chłopskiej cechy te określały również kanon piękna. Osoba silna i wytrzymała budziła większy szacunek wśród społeczeństwa. W tradycyjnym rolnictwie nie była rozwinięta dochodowość gospodarstwa. Patrzono na nie pod względem wielkości. Kiedy ktoś miał dużo ziemi wtedy był poważany we wsi. Chłopi dążyli głównie do powiększania wielkości swoich gospodarstw. W dzisiejszych czasach wieś można nazwać mikrokosmosem. Powodem tego jest to, że wsie były jednostkami samowystarczalnymi. Tworzyły pewnego rodzaju organizmy, w których społeczeństwo musiało żyć ze sobą w jedności inaczej mogłoby nie przetrwać i źle funkcjonować.

Świadomość społeczna:

• Izolacja horyzontalna (przestrzenna)- widoczna była bardzo mała ruchliwość wśród chłopów.

• Izolacja społeczna (wertykalna)- uważano, że status społeczny jest przypisany człowiekowi i jest on dziedziczony.

• Izolacja świadomościowa- ludzie mieli własną mentalność zawężoną tylko do swojej kultury, nie znali kultur innych społeczności. Wieś bardzo często reprezentowała podział na „swój” i „obcy”.

Przestrzeń zamieszkiwanej wsi była wyodrębniona od reszty świata. To co znajdowało sie na zewnątrz było dla ludzi obce i nieznane (orbis exterior). To co znajdowało się we wsi było dobrą przestrzenią, znana i przyswojoną (orbis interior). W samej wsi również istniały miejsca, które były odbierane pozytywnie oraz negatywnie. Przestrzeń we wsi określano mianem sacrum i profanum.

PROFANUM – była to sfera codzienności, rzeczy, które są normalne i dzieją się każdego dnia.

SACRUM – była to sfera niecodzienna, gdzie miały miejsce niecodzienne, specjalne wydarzenia. Do sfery sacrum można zaliczyć kościół, kapliczki, miejsca kultu związane ze sferą religii o charakterze lokalnym, obiekty, których pochodzenia ludzie nie znali – kamienie, lokalne sanktuaria pielgrzymkowe, każda granica (mówiona, że są to przestrzenie mediacyjne).

Kultura chłopska rozwinęła również świat wiedzy o charakterze demonicznym. Płody zmarłych dzieci były zakopywane pod progiem w domu, ponieważ takie dzieci były nieochrzczone i obce. Samobójcy również nie mieli chrześcijańskiego pochówku. Chowani byli zazwyczaj pod płotami z dala od innych ludzi.

Przestrzenie mediacyjne:

• Strych – często wierzono, że na strychu przebywają duchy zmarłych przodków.

• Lustro – miało charakter magiczny, bardzo często jak zmarł ktoś w rodzinie to lustro zasłaniano płachtą, aby dusza zmarłego nie pozostała w tym lustrze.

• Piec – był sferą sacrum, ponieważ ludzie nie potrafili wyjaśnić tego, że dzięki spalaniu drewna w domu jest ciepło. Po zmroku przy piecu ogrzewały się dusze, diabeł albo czarownice. Przy piecu bardzo często gromadziły się również rodziny.

• Droga – chodził nią bardzo często diabeł oraz obcy ludzie.

• Kuźnie i młyny.

• Karczma – odbywały się tam niecodzienne wydarzenia. Była ona sferą sacrum, bo spożywano tam diabelskie trunki nazywane okowita (ognisty alkohol). Pito często wódkę, aby wejść w kontakt z zaświatami i porozmawiać ze zmarłymi.

Wycieranie butów przed wejściem do domu oznaczało pozostawienie wszystkich brudów na zewnątrz i okazanie gospodarzowi szacunku. Aby wybrać miejsce na postawienie domu bardzo często obserwowano przyrodę. Tam, gdzie były mrówki, gdzie kładło się bydło i psy to były dobre miejsca na budowę domu. Pod domem zakopywano zioła i teksty ewangelii. Przy wejściu było miejsce na wodę święconą. Przy stole spożywano posiłki tylko w święta. Kierunki świata również miały znaczenia dla lokalnej społeczności. Najlepszym kierunkiem był wschód, ponieważ symbolizował urodzaj i nowe życie. Najgorszymi kierunkami były północ i zachód. Zachód symbolizował koniec, a północ – siły nieczyste. Strony ciała także oznaczały dobre i złe przestrzenie. Przód ciała, tam gdzie mamy wszystkie zmysły był postrzegany pozytywnie. Tył ciała był negatywny (źle jest siedzieć do kogoś tyłem). Tak samo było z prawą i lewą stroną ciała. Prawa strona była lepsza (prawą ręką piszemy, żegnamy się), lewa natomiast była zła. Istniał jeszcze podział na górę i dół. Góra ciała była odbierana pozytywnie, ponieważ na górze znajduje się niebo, dół ciała był zły, bo na dole jest piekło.

WYKŁAD 6 (17.03.2014) Film Konopielka

Drzewo symbolizuje życie; życie człowieka zaklęte jest w drzewie. Ojciec sadzi drzewo wraz z narodzeniem dziecka. Ścięcie drzewa oznacza śmierć człowieka.

Konopielka – coś demonicznego, wpływającego na życie wspólnoty.

WYKŁAD 7 (24.03.2014)

Porządek społeczeństwa masowego i zbiorowość sieciowa.

Podstawowe założenia teoretyczne koncepcji społeczeństwa masowego wypracowano w latach 20. XX w. Odnoszą się one do nowego porządku, który wykrystalizował się w okresie międzywojennym i zaraz po II wojnie światowej. Choć przede wszystkim związany był z kształtowaniem się struktur przemysłu i formatowaniem nowych klas społecznych (właścicieli – posiadających kapitał i robotniczej) to oddziaływanie tej koncepcji społeczeństwa jest nadal bardzo silne.

Istota społeczeństwa masowego leży w silnej integracji mas (ludzi) z centralnymi instytucjami i narzucanymi, kształtowanymi centralnie systemami wartości. Kluczowymi warunkami zaistnienia społeczeństwa masowego są takie zjawiska jak:

• Industrializacja – nowe formy organizacji pracy, rozdzielenie miejsca zamieszkania i pracy typowego dla społeczeństw agrarnych, przy bardzo dużej koncentracji ludności na niewielkich obszarowo terenach (obszary zurbanizowane).

• Rozwój masowych środków komunikacji, zwłaszcza mass mediów (radio, gazeta, a później telewizja, obecnie Internet) zestandaryzowane wzorce i zunifikowane treści kulturowe (jednolity wzorzec kulturowy).

• Formułowanie poglądów na podstawie zmiennych nastrojów niekompetentnych elit posiadających niekompletną wiedzę o nastrojach mas.

• Zwraca się uwagę, że w ramach społeczeństwa masowego terytorium ma niewielkie znaczenie dla organizowania życia społecznego. Terytorium nie jest istotne dla wytwarzania się związków. Najbardziej istotna jest akceptacja pewnych autorytetów lub wzorców płynących ze świata zewnętrznego (pewnych poglądów, wzorców organizacji życia).

• Społeczeństwo masowe charakteryzuje się dużym wpływem mas na formowanie się elit tzn., że przedstawiciele mas o pewnym autorytecie mogą osiągnąć pewne pozycje elitarne. Masy mogą wynieść do władzy, ale masy mogą się od władzy odwrócić. Rozwój przedstawicielskiego systemu rządów – demokracji (wybory równe i powszechne).

• Społeczeństwo masowe charakteryzuje się najwyższym stopniem ruchliwości wertykalnej (w hierarchii społecznej) i horyzontalnej (przestrzennej). Rządy większości polegające na aprobowaniu pewnej wizji rozwoju społecznego mogą prowadzić do ograniczenia swobody mniejszości znajdujących się w opozycji do aktualnie przeważającej ideologii.

Danuta Niczyporuk „Czas i przestrzeń w światopoglądzie mieszkańców wsi” rozdział 2,3,4

WYKŁAD 8 (28.04.2014)

POJĘCIE LOKALNOŚCI

Społeczności lokalne były niemal od zawsze, obok rodziny, podstawowym elementem struktury społecznej, gmina natomiast stała się ich instytucjonalnym i politycznym wyrazem. Społeczności lokalne zorganizowane w gminę władały określonym terytorium, stanowiąc względnie zamknięty system – układ lokalny.

Długie trwanie

• Gdzieś ponad nim, w innej przestrzeni rozgrywała się przyspieszona historia wydarzeniowa, toczyły się wojny, upadały i powstawały monarchie, kształtowały się polityczne makrostruktury.

• W układach lokalnych czas biegł powoli w rytmie „długiego trwania”.

Społeczność lokalną łatwiej jest opisać aniżeli precyzyjnie zdefiniować. Odtwórzmy dystynkcję miejsca i przestrzeni przeprowadził Yi-fu Tuan, geograf amerykański chińskiego pochodzenia.

Przestrzeń – pisał- jest w zachodnim świetle powszechnie przyjętym symbolem wolności. Przestrzeń stoi otworem, sugeruje przyszłość i zachęca do działania (…). Zamknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem. W porównaniu z przestrzenią, miejsce jest spokojnym centrum ustalonych wartości. Istotom ludzkim potrzebne jest zarówno miejsce, jak i przestrzeń (…). Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność : przywiązani jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugą. Nie ma lepszego miejsca niż dom.

Ludzie naznaczają miejsca swoją obecnością, codzienną i odświętną, oswajają ją i w konsekwencji zawłaszczają.

Człowiek jest terytorialny.

W idealnotypologicznym ujęciu społeczność lokalna skupiać winna nie więcej niż 5000 mieszkańców. Po raz pierwszy, intuicyjnie zapewnie, zwrócił uwagę na taki właśnie społeczny rozmiar idealnego polis sam mistrz antycznej filozofii – Platon, zafascynowany pitagoreizmem i magią liczb.

Dzisiaj wiadomo, ze ludzie należący do takiej społeczności znają się bezpośrednio i utrzymują kontakty twarzą w twarz. Powyżej tej liczby narasta anonimowość i szybko słabnie społeczna kontrola.

Tożsamość i identyfikacje

• można przyjąć, że istnieją dwa podstawowe rodzaje tożsamości: emocjonalna, czyli przeżywana, oparta na codziennym doświadczeniu człowieka i funkcjonalna, wynikająca z gry interesów zbiorowych.

• Funkcjonowanie społeczności lokalnej, jej trwanie i przeobrażenia w systemie globalnym zależą w dużym stopniu od istnienia ugruntowania lub – a contrario – rozpadu lub braku elementów tożsamości lokalnej.

Tożsamość lokalną i regionalną opisywać można wielowymiarowo i wieloaspektowo, przyjmując chociażby osiem podstawowych perspektyw.

Perspektywa psychologiczna - kluczowym jej elementem jest stopień indywidualnej identyfikacji z miejscem, jego społecznością i kulturą. Owa identyfikacja wyraża się często w gotowości do altruistycznych działań na rzecz miejsca i jego społeczności czy zbiorowości.

O braku zindywidualizowanej tożsamości regionalnej lub jej odrzuceniu czy zastąpieniu innymi rozmiarami identyfikacji świadczy poziom eliminacji odwołań do regionu i jego tradycji, brak wiedzy i świadomości w tym zakresie, podstawa wyniosłej izolacji, tożsamość uniwersalistyczna poza i ponadregionalna.

Perspektywa historyczna – w tym przypadku kreatywny dla tożsamości regionalnej okazuje się związek indywidualny (psychologiczny) i społeczny (zbiorowe przeżywanie) z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi. Przy opisywaniu i interpretacji owego związku nieodzowne staje się – jak wolno sądzić – przyjęcie perspektywy długiego trwania. Termin ten wprowadził do nauk społecznych uczony francuski, Fernand Poul Braudel, współpraca historycznej Szkoły Annales.

Perspektywa geograficzna – przypisanie do terytorium, a mówiąc dokładniej do miejsca i przestrzeni. Szczególną formą przestrzeni, którą opisywał Yi-Fu Tuan, jest mieszkanie, niepowtarzalnym zaś symbolem miejsca jest dom, zwłaszcza dom rodzinny. Mieszkanie na ogół się nie buduje, lecz kupuje czy wynajmuje, natomiast dom, często znaczony historycznie, jest miejscem związanym z rodziną jej losami i przez nią wzniesiony. Dom stanowi zazwyczaj rdzeniowy element ojczyzny prywatnej, domowiny ludzi, czasami nawet kilku pokoleń. Tworzy też – poprzez socjalizację i wychowanie – jeden z filarów kreujących tożsamość regionalną.

W dużych zespołach mieszkaniowych, czasami określanych mianem blokowisk, takie prywatno ojczyźniane, pierwotne i szczególnie istotne dla trwałości tożsamości regionalnej, traktowanie mieszkania jest utrudnione, ale możliwe. Często bowiem jest to budownictwo o skromnych treściach kulturowych i symbolicznych, utrudniające głęboką z nim identyfikację, choć w wielu przypadkach stanowiące – dla dużej liczby ludzi – oznakę wielkiego awansu cywilizacyjnego i życiowego. W wielkich zespołach mieszkaniowych najczęściej spotykamy kategorię ludzi, których określamy mianem ludzi bez ojczyzny prywatnej.

Złote Łany (2000)