Inicjatywy kulturalno-oświatowe prekursorów polskiego oświecenia (na podstawie internetów)
1) Biblioteka im. Załuskich - 1747r. - jedna z pierwszych bibliotek publicznych w świecie, bogate zbiory liczące 400 tys. egzemplarzy w tym rękopisy staropolskie. Pierwsza biblioteka przeznaczona do użytku publicznego została założona w 1747 roku w Warszawie przez Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich jako Biblioteka Rzeczypospolitej. Księgozbiór obejmował zarówno prywatne zbiory Załuskich, jak i tytuły gromadzone w trakcie działalności instytucji w Polsce i za granicą. Biblioteka spełniała rolę znaczącego ośrodka umysłowego w kraju, a także stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia, m.in. S. Konarskiego i F. Bohomolca. Niestety po 1795 roku cały księgozbiór warszawskiej biblioteki wywieziony został do Rosji i nigdy do Polski nie wrócił, został tam prawdopodobnie spalony.
2) Collegium Nobillum - 1740r. - elitarna szkoła dla chłopców z wyższych sfer; założona przez Stanisława Konarskiego; reformy : zniesienie kary chłosty, wprowadzenie nauk przyrodniczych, język polski językiem wykładowym. W 1740 zostaje założenie przez zakon Pijarów – Collegium Nobilum. Głównym założycielem tej szkoły i jej mecenasem jest Stanisław August Poniatowski, który to bardzo staranie dba o rozwój szkolnictwa. Szkoła została przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej. Rozpoczęto w niej na bardzo dużą skalę reformę oświaty. Reforma ta związana była z poprawnością języka polskiego. Młodzieży uczęszczającej do tej szkoły zakazywano mówienia i stosowania wszelkiego rodzaju zapożyczeń językowych i makaronizmów. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty m.in. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. W Collegium kładziono nacisk na naukę filozofii oraz nowożytnych języków. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej „cycerońskiej” retoryki. Kształcono obywatelskie, nowoczesne postawy. Collegium Nobilium, przeznaczone w zasadzie dla bogatej szlachty i magnaterii, wykształciło wielu znanych działaczy polskiego oświecenia, przyczyniło się także do rozwoju teatru, tworząc szkolną scenę, na której wystawiano zarówno dzieła francuskie, jak i rodzime. Działalność szkoły utorowała drogę nowym inicjatywom oświatowym, w tym m.in. Komisji Edukacji Narodowej.
3) Szkoła Rycerska - 1765/95r. - tzw. Korpus Kadetów; komendantem został książe Adam K. Czartoryski; szkoła przygotowywała nie tylko do służby wojskowej, ale dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne; kierowała się zbiorem nakazów - "Katechizmem kadeckim" autorstwa komendanta, a jej oficjalnym hymnem był wiersz Krasickiego "Święta miłości kochanej ojczyzny"; absolwenci: Julian Ursyn Niemcewicz, Kazimierz Kniaziewicz, Tadeusz Kościuszko pierwszym rektorem szkoły został Stanisław August Poniatowski, a komendantem Książę Adam Jerzy Czartoryski. Szkoła ta przygotowywała do służby wojskowej, a także zapewniała gruntowną i szeroką wiedzę, kształtowała postawy moralne i patriotyczne. Odegrała ona bardzo ważne znaczenie, bowiem jej uczniowie byli twórcami m.in. podstaw Konstytucji 3 Maja. Szkoła była postępowa pod względem laicyzacji i unowocześnienia programu dydaktycznego. Celem nauczycieli było kształcenie kadry oficerskiej, cechującej się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą moralną i obywatelską. Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w napisanym przez Czartoryskiego Katechizmie kadeckim.
4) Komisja Edukacji Narodowej - 1773r. - pierwsze w świecie ministerstwo oświaty; reforma szkolnictwa - od szkół elementarnych(parafialnych) do wyższych - zezwolenie na naukę dziewcząt w szkołach, podporządkowanie szkół niższych akademiom : Głównej Szkole Koronnej w Krakowie i Głównej Szkole Litewskiej w Wilnie; główne hasło KEN-u : "Stworzyć naród przez wychowanie publiczne"; Członkowie Komisji w swoich działaniach wykorzystywali doświadczenia Konarskiego oraz odwoływali się do wzorców oświatowych Europy Zachodniej. Powstanie instytucji możliwe było dzięki likwidacji zakonu jezuickiego, sprawującego do tej pory wszechwładną kontrolę nad systemem szkolnictwa. Komisja podjęła kształcenie kadry nauczycielskiej, zajęła się unowocześnianiem programów nauczania i wydawaniem podręczników, wprowadziła do szkół język polski ograniczając stosowaną do tej pory łacinę, zreformowała nauczanie retoryki i poetyki, położyła nacisk na estetykę oraz umiejętność praktycznego wykorzystania wiedzy. Dzięki pracom Komisji zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską, tworząc m.in. nowe wydziały literatury. Wszystkie te działania reformacyjne były wynikiem przyjętego przez Komisję założenia, wyrażonego w haśle „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”. Program ten wynikał z oświeceniowego przekonania o możliwości przeobrażenia świadomości społecznej na drodze edukacji i wychowania. Komisja została powołana przez ten sam sejm, który zatwierdził pierwszy rozbiór Polski. KEN podjęła próby reformy szkolnictwa od poziomu szkół parafialnych, aż do uniwersytetów. Ograniczyła naukę łaciny, wprowadziła lekcję języka polskiego, historii, moralności, prawa, fizyki i geometrii. W skład komisji wchodzili najwybitniejsi działacze polityczni i kulturalni tacy jak: Potoccy, Czartoryscy, Poniatowscy.
5)Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych -1775/94r. - zaopatrzenie szkół w podręczniki do nauczania w zreformowanej oświacie. W celu wydawania nowych podręczników utworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775), któremu przewodniczył I. Potocki. Wykorzystując zdobycze europejskiej myśli filozoficznej doby oświecenia przygotowano i wydrukowano ponad dwadzieścia podręczników w języku polskim, szczególną uwagę zwracając na konieczność reformy gramatyki. Podstawowym zadaniem tego towarzystwa było zbieranie materiałów podstawowych, elementarnych książek, publikacji i czasopism.
6)Towarzystwo Przyjaciół Nauk - 1800/32r. - zalążek PAN-u. Towarzystwo poswatało na terenie Galicji, czyli w zaborze austryjackim. Główny nacisk kładło na rozwój nauki i literatury, który miał donieść żywotności i trwałości narodu pozbawionego własnej państwowości. Towarzystwo Przyjaciół Nauk postulowało rozwój nauk humanistycznych – historii i języka polskiego w celu przekazania prawdy historycznej, naszej tradycji, kultury i obyczajów młodszym pokoleniom. Stojąc na stanowisku konserwatywno-ugodowym, w zasadzie odżegnywało się od polityki, usiłując w latach niewoli państwa dbać o zachowanie ciągłości tradycji narodowej, historii i literatury. Działalność towarzystwa, w którym wykształciły się dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk (przedmioty humanistyczne i literatura) zaowocowała licznymi publikacjami, sesjami naukowymi i konkursami. Aktywnymi członkami Towarzystwa byli m.in. S. Staszic i J. U. Niemcewicz.
7)"Monitor" - 1765/85r. - pismo (2 x tygodniowo); "czasopismo moralne" wzorowane na angielskim "Spektatorze", inspirowane i wspierane finansowo przez króla stało się główną trybuną propagowania reform; wprowadzenie nowych form literackich : felietony, eseje, ar-tykuły, reportaże, listy do redakcji i odpowiedzi na listy - autorzy krytykują sarmackie zaco-fanie, postulują nowy wzór osobowy szlachcica oświeconego, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach politycznych i gospodarczych Polski, walczą o tolerancję reli-gijną i o świecką edukację, propagują myśli i koncepcje zawarte w postulatach Locke'a, Woltera, Rousseau i "Encyklopedii", W zespole redakcyjnym czasopisma znaleźli się m.in. I. Krasicki, F. Bohomolec, A. K. Czartoryski oraz sam król Stanisław August Poniatowski. Obok przekładów zagranicznych artykułów w „Monitorze” drukowano także teksty rodzime, głównie eseje, felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca, którzy przyczynili się do stworzenia nowego typu publicystyki. Na łamach czasopism propagowano literackie założenia klasycyzmu, walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu. Celem krytyki publicystów był szlachcic - Sarmata, któremu przeciwstawiano nowy typ wykształconego, wolnego od uprzedzeń humanisty. Przedmiotem zainteresowania stały się również kwestie mieszczaństwa, rozwój handlu i przemysłu oraz położenie chłopów. „Monitor” stanowił trybunę, z której głoszono oświeceniowy program reform; na jego łamach publicyści walczyli z zacofaniem usiłując wpłynąć na zmianę świadomości narodu polskiego. Najbardziej radykalny charakter miało pismo w ciągu dwóch pierwszych lat działalności, między r. 1765 a 1767. Jego specyfika polegała na tym, że każdy mógł w nim znaleźć coś dla siebie, artykuły w nim pisane były zarówno dla grupy szlacheckiej, chłopów, magnaterii oraz inteligencji, przez co odegrał bardzo ważną rolę w kształtowaniu kultury polskiego oświecenia. Był bodźcem do zastanowienia się nad sprawami Polski, wśród wszystkich grup społecznych.
8)"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" 1770/77r. - magazyn literacki uczestników obiadów czwartkowych; za wzór stawiało osobę Jana Kochanowskiego; Redaktorem czasopisma był A. Naruszewicz, który wraz ze swoimi współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej, odpowiadającej zachodnim, głównie francuskim wzorcom, ale ugruntowanej w tradycji polskiego renesansu. Na łamach „Zabaw” drukowano utwory francuskich pisarzy klasycystycznych, przekłady dzieł antycznych poetów, utwory barokowe, rokokowe i sentymentalne. Różnorodności tematycznej i ideowej zamieszczanych utworów towarzyszyło bogactwo gatunkowe. W „Zabawach” pojawiały się ody, sielanki, bajki, epigramaty, poematy, satyry. W czasopiśmie umieszczano również utwory prozatorskie a także artykuły krytyczne. W „Zabawach” w pełni realizowano oświeceniowe hasło „ucząc bawić”, a kierowane były głównie do elity intelektualno-artystycznej. Na łamach czasopisma debiutowali wszyscy najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki.
9) obiady czwartkowe - gośćmi u Stanisława Augusta Poniatowskiego byli : A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec; zasługi Poniatowskiego : mecenas sztuki i literatury, reformator. Od 1770 roku na Zamku, a czasem w Łazienkach spotykali się u króla najwybitniejsi przedstawiciele elity intelektualnej i artyści. Wśród nich byli m.in. I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, A. Naruszewicz, A. K. Czartoryski, S. Konarski, T. K. Węgierski, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Józef Wybicki. Uczestnicy obiadów dyskutowali o literaturze, nowych prądach estetycznych, problemach politycznych i społecznych oraz o najnowszych osiągnięciach nauki. „Obiady czwartkowe” pełniły funkcje nieomal kulturalnej instytucji, której działalność znacząco wpłynęła na rozwój literatury tego okresu. Prasowym organem „obiadów” były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Król, rozmiłowany w literaturze i sztuce, przywiązywał do tych cotygodniowych spotkań ogromną wagę, organizując je regularnie mniej więcej do 1777 roku.
10)Teatr Narodowy - 1765r. - czasy świetności : W. Bogusławski ("Krakowiacy i Górale"), F. Bohomolec, F. Zabłocki ("Fircyk w zalotach"), J. U. Niemcewicz ("Powrót posła"). Założenie Teatru Publicznego w 1765 roku przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie jest kolejnym przykładem wpływu kultury oświecenia w państwie polskim. W teatrze tym występowały trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Cała plejada gwiazd epoki oświecenia wystawiała swoje dzieła w Teatrze Narodowym m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Bohomolec. 19 listopada 1765 roku w Operalni wystawiono premierę utworu Józefa Bielawskiego pt. Natręci, będącą przeróbką z Moliera. Dostawcą dramatów do teatru był również, w pierwszej fazie jego działalności, tzn. do 1767 roku, Franciszek Bohomolec, autor m.in. Małżeństwa z kalendarza. Teatr po rozwiązaniu reaktywowany został w 1774 roku, by pięć lat później przenieść się do nowego budynku na pl. Krasińskich. W Teatrze Narodowym wystawiali swoje sztuki m.in. Adam Czartoryski i Franciszek Zabłocki(Fircyk w zalotach). W 1789 r. rozwiązano zespół polski, ale już rok później kierownictwo teatru objął jeden z najwybitniejszych twórców tego okresu, zwany „ojcem teatru polskiego” - Wojciech Bogusławski. Trzeci, ostatni przed upadkiem Rzeczypospolitej, okres działalności teatru przyniósł m.in. premiery takich autorów jak J. U. Niemcewicza Powrót posła, i Bogusławskiego Henryk VI na łowach, Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale. Większość wystawianych wówczas dramatów spotkała się z bardzo żywym przyjęciem opinii publicznej, z łatwością odnajdującej w tekstach aluzje polityczne. Zespół Teatru Narodowego grał również z krótkimi przerwami w czasie powstania kościuszkowskiego, by swą działalność zakończyć wraz z trzecim rozbiorem Polski w 1795 roku. Teatr publiczny z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, w myśl oświeceniowej zasady „bawić, wzruszać, uczyć” starał się wychowywać polskie społeczeństwo, krytykując sarmackie zacofanie i propagując swe patriotyczne wzorce obywatelskie.
11)Sejm Czteroletni - 1788/91r. Konstytucja 3 Maja : zniesienie liberum veto, dziedziczność tronu, prawa dla mieszczan, opieka dla chłopów
12)nowe czasopisma powstałe w trakcie Sejmu Czteroletniego : "Gazeta Narodowa i Obca", "Gazeta Warszawska", "Pamiętnik Historyczno-Polityczny", "Magazyn Warszawski"