Polemika jako zjawisko kultury polskiego oświecenia

(spór wokół Monachomachii)

Wiek XVIII to epoka rozdyskutowana. Dyskutowano na tematy polityczne, społeczne i literackie. Sprawność drukarzy i siła obiegu rękopiśmienniczego pozwalała na prowadzenie „piórowych wojen”. Polemiści sięgali po pamflet, paszkwil, aby zdyskredytować oponenta, a swój tekst uczynić ciekawszym. Sporom towarzyszyła atmosfera skandalu i sensacji.

Nie istnieje jedna definicja polemiki. Andrzej K. Guzek w Słowniku literatury polskiego oświecenia podkreśla „wyraźne wzajemne korespondowanie tekstów”, które łączy przedmiot rozważań, ale także świadomość argumentów zwartych w innych tekstach i fakt ustosunkowywania się do nich. Zbigniew Goliński zwraca uwagę na charakterystyczne tytułu polemik odzwierciedlające wzajemne nawiązania tekstów. Agnieszka Kwiatkowska proponuje roboczą definicję polemiki. Jest ona „ciągiem wzajemnie ze sobą powiązanych tekstów, prezentujących różne poglądy w kwestii stanowiącej przedmiot sporu i oddziałujących na opinię publiczną”.

Cechy polemik oświeceniowych:

1. polemiki mają charakter publicystyczny, wydawane w formie artykułu lub samodzielnej broszury,

2. poetyka polemik:

• formy literackie: wiersz, poemat, dialog, list, dramat, a nawet powieść,

• mają klarowną kompozycję, są silnie retoryzowane (zwłaszcza obszerne wstępy i zakończenia),

• topos exoridalny (deklaracja umiłowania prawdy), topos skromności, pytania retoryczne, wyliczenia, porównania, alegorie, ironia, powoływanie się na autorytety (postaci mitologiczne, biblijne, postaci kultury nowożytnej),

• dwoistość adresata (tekst skierowany do określonej osoby, ale także do grona odbiorców, traktowanego jako sędzia),

3. większość tekstów polemicznych jest anonimowa,

4. animozje osobiste i środowiskowe często leżały u podstaw polemik i na nakładały się na kwestie merytoryczne,

5. miały specyficzne tytuły, które

• sygnalizowały temat (np. Żyd nie Żyd?, O sukcesji tronu w Polszcze rzecz krótka),

• wskazywały na gatunek (np. List do wierszopisów),

• przedstawiały postaci zaangażowane w dyskusję,

• wskazywały na odbiorcę (Do Jaśnie Oświeconego Książęcia Jegomości Krasickiego Biskupa Warmińskiego),

• wskazywały na powiązanie tekstów (np. List Sandomierzanki do Podolanki w stanie natury wychowanej).

Słynne polemiki:

1. Spór o liberum veto rozpętany wokół traktatu St. Konarskiego O skutecznym rad sposobie (1764).

2. Batalia przeciwko grafomanii (spór wokół osoby Józefa Bielawskiego, 1773)

3. Spór o Podolankę wychowaną w stanie natury M.D. Krajewskiego (1784) - jest to pierwsza literacka polemika.

Monachomachia została wydana w 1778 roku i bardzo szybko została wykupiona. Równie szybko rozpoznano autora (tekst wydany był anonimowo).

Uczestnicy polemiki, ich poglądy:

1. Ksiądz Wenanty Tyszkowski, Teatrum myśli albo zdań z sobą walczących (1780) — uprzejmy i personalny atak na autora (nie chciał go demaskować), chwalił erudycję, zręczność, ale zalecał, by „wspaniałego rozumu” używał do „znamienitych przedsięwzięć”. Wykorzystywanie talentu w niegodziwym celu nie przystoi oświeconemu człowiekowi.

2. Anonimowy Do Jaśnie Oświeconego Książęcia Jegomości Krasickiego Biskupa Warmińskiego (inny tytuł: Reskrypt na uszczypliwe satyry):

1. jest to utwór literacki (pisany sekstyną),

2. autor wylicza dzieła XBW,

3. udziela wskazówek umoralniających i ostro krytykuje Monachomachię, to dzieło libertyńskie i destrukcyjne,

4. zarzuca autorowi-biskupowi nielojalność wobec Kościoła, nie wolno mu w ten sposób atakować duchownych,

5. ponadto skrytykował go za brak elementów dydaktycznych,

6. sugeruje, że jeszcze gorszy tryb życia niż zakonnicy prowadzą biskupi,

7. nakazuje zrehabilitować mnichów, bo może sprowokować ataki na Kościół.

3. Anonimowy Odpis na Monachomachię:

1. Także utwór literacki, jednak niskich lotów, grafomański,

2. podobnie jak w Do Jaśnie Oświeconego Książęcia pada teza, że występki biskupów są gorsze niż opisywane zachowania zakonników,

3. rzuca oskarżenia na temat niemoralnego życia wyższego duchowieństwa i domaga się reform,

4. docenia wartość niektórych dzieł XBW, ale uważa jego popularność za efekt popularności libertyńskich mód, których Monachomachia jest wytworem.

4. Rafał Gurowski, Biskupidos, bezkrwawa odsiecz świeckości na pieśń Monachonomia [!]:

1. grafomański utwór opisujący zepsucie wyższego duchowieństwa,

2. zalecał XBW pisanie „rymów pobożnych”.

5. Ignacy Krasicki, List brata Błażeja Dubiecczyka:

1. pisany po łacinie (zatem do wykształconego grona),

2. utwór literacki opisujący naradę zakonników, bohaterowie krytykują Monachomachię i samego Krasickiego, sami się kompromitują, choć ukazani są w pozytywnym świetle.

6. Ignacy Krasicki, Nowiny ze Springborn to łagodna satyra na pijaństwo zakonników.

7. Ignacy Krasicki, Antymonachomachia (1780): była to palinodia. Krasicki ani razu nie dał się sprowokować i nie obniżył wysokiego poziomu swoich wypowiedzi.

8. Anonimowy Do Jaśnie Oświeconego Książęcia Jegomości Krasickiego Biskupa Warmińskiego:

1. jest to obrona XBW i Monachomachii,

2. to świadome nawiązanie do Reskryptu na uszczypliwe satyry,

3. autor przywołuje argumenty Do Jaśnie Oświeconego Książęcia Jegomości oraz Odpisu na Monachomachię i jej kompromituje,

4. utwór jest oparty na asteizmie (czyli pochwały ukrytej pod postacią ironicznej reprymendy).

Entuzjastycznie poemat odebrali: Poniatowski, Kołłątaj, Zabłocki, Jan Śniadecki, F.K. Dmochowski, S.K. Potocki.

Dzięki postawie XBW polemika wokół Monachomachii nie przerodziła się w wymianę osobistych złośliwości. Krasicki sprostał niepisanemu kodeksowi etycznemu dyskusji.

---