Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej i

wzorów zachowań przekazywanych z pokolenia na
pokolenie i z grupy do grupy w procesach rozwoju
historycznego.

Jest to pojęcie szerokie, obejmujące dla przykładu

obyczaje i mody, sposoby zaspokajanie życiowych potrzeb
człowieka sztuki piękne oraz wiele innych dziedzin
działalności ludzkiej. Wytworem kultury w tym rozumieniu
jest powieść, obraz, utwór muzyczny, każda fabryka,
uniwersytet oraz wiedza, która jest w tych instytucjach
przekazywana.

Ryszard Wroczyński stwierdza, że

„upowszechnianie kultury jest planowym procesem jej
rozprzestrzeniania i rozkrzewiania, zmierza do tego, by
dobra kultury uczynić dostępnymi dla wszystkich oraz by
stanowiły one zbiorowy wytwór możliwie szerokiego
kręgu osobników . Wyróżnimy więc dwie funkcje procesu
upowszechniania kultury. Pierwsza jest
rozpowszechnianie, tzn. udostępnianie osiągnięć jak
najszerszemu ogółowi. Można by tę funkcję nazwać
ekstensywną. Drugą funkcją upowszechniania kultury
jest rozkrzewianie, tzn. włączanie możliwie najszerszego
kręgu osobników w tworzeniu dóbr kulturalnych. Jest to
funkcja intensywna procesu upowszechniania kultury”.

Aleksander Kamiński twierdził, że pedagogice niezbędne jest zawężenie

kultury do wartości, które chcemy w społeczeństwie krzewić dążeniu do realizacji

ideału wychowawczego. Krzewieniem wartości sprzyjających osiąganiu ideału

wychowawczego zajmują się w każdym społeczeństwie, w mniejszym lub większym

zakresie, rodzina, szkoła, grupy towarzyskie, różnego rodzaju fundacje celowe i

stowarzyszenia, środki masowego przekazu i instytucje wydawnicze oraz instytucje

specjalnie do tego powołane. I dopiero te ostatnie- wynika to z organizacji życia

społecznego podziału pracy- nazywamy instytucjami upowszechnianymi kultury.

Instytucje te są wyraźnie zróżnicowane. Mamy więc takie instytucje, jak domy

kultury, ośrodki kultury oraz podobne do nich w swoich zadaniach, ale

skromniejsze w zasięgu społecznym i możliwościach działania, kluby i świetlice.

Działają instytucje wyspecjalizowane: teatry, kina, galerie, filharmonie, muzea,

biblioteki, przedsiębiorstwa estradowe i rozrywkowe. Istnieją wreszcie fundacje i

stowarzyszenia społeczno-kulturalne, generalnie nastawione na upowszechnienie

kultury, ale działające w najrozmaitszych zakresach: lokalnych, regionalnych,

ogólnokrajowych, i uprawiające najróżniejsze dziedziny kultury w zależności od

zainteresowań swoich członków.

Człowiek przez uczestnictwo w kulturze kształtuje zatem swoją

osobowość. Dzięki temu uczestnictwo kulturalne może być procesem

wychowawczym , czyli celowym i świadomym kształtowaniem osobowości.

Zgodnie z naszą tradycją instytucje upowszechniania kultury realizują

także zadania wychowawcze i edukacyjne. W swych środowiskach społecznych

mają prowadzić pracę kulturalno-wychowawczą, czyli zinstytucjonalizowaną

działalność zmierzającą do realizacji przyjętego ideału wychowania przez

stwarzanie i rozwijanie kontaktów członków środowiska z wiedzą, twórczością

artystyczną, percepcją estetyczna i rozrywką.

Aby uzasadnić sens istnienia wyróżnionych trzech

rodzajów instytucji, nie wystarczy powiedzieć, że zajmują się

działalnością kulturalno-oświatową czy kulturalno-

wychowawczą. W życiu społecznym realizują one, bądź

powinny realizować, zadania określone dość szczegółowo:

- tworzą płaszczyznę kontaktów ze sztuką;
- stwarzają ramy dla amatorskiej twórczości

artystycznej;

- aranżują zabawę i wypoczynek;
- uzupełniają działalność instytucji kształceniowych;
- pomagają w rozwijaniu i realizacji zainteresowań

hobbystycznych różnego rodzaju

- ułatwiają kontakty społeczne, adaptację jednostek w

grupach, pobudzają aktywność społeczną.

Określenie zadań stowarzyszeń społeczno-

kulturalnych jest trudniejsze. Każde z nich przede
wszystkim ma ułatwić kontakty społeczne, organizować
grupy, pobudzać aktywność społeczną. Pozostałe zadania
i problematyka pracy w każdym stowarzyszeniu
wynikają z zainteresowań członków i potrzeb
środowiska, w którym ono działa. Istnieją więc
stowarzyszenia „branżowe” np. towarzystwa
fotograficzne, śpiewacze itp. Są także stowarzyszenia o
szerszych zainteresowaniach np. regionalne
stowarzyszenia kulturalno-społeczne, towarzystwa
łączności lub współpracy z innymi narodami itp. Tego
rodzaju stowarzyszenia realizują szerszy zakres zadań,
na ogół jednak wyraźnie określonych przyjętym
statutem.

Trzeci rodzaj upowszechniania kultury to domy i ośrodki

kultury wszelkiego rodzaju oraz kluby i świetlice. Instytucje te są

powołane do realizacji wszystkich lub przynajmniej większości

wymienionych wyżej zadań działalności kulturalno-oświatowej.

Jednocześnie państwo a także samorządy lokalne właśnie na nie w

pierwszej kolejności nakładają obowiązek oddziaływania

wychowawczego, a ich statuty i dokumenty programowe ten

obowiązek akcentują najmocniej. Dlatego też, a także na mocy

tradycji językowej, ten rodzaj instytucji upowszechniania kultury

nazywamy placówkami kulturalno-oświatowymi.

Czy placówki kulturalno-oświatowe są z założenia

wielozadaniowe, tzn. czy realizują cały zestaw zadań, które wcześniej

wymieniliśmy? Nie zawsze i nie w pełni. Różne są przyczyny tego, że

placówki kulturalno-oświatowe specjalizują swoją działalność. Często

zależy to od potrzeb środowiska. W środowiskach wielkomiejskich,

gdzie istnieje wiele różnorodnych instytucji upowszechniania kultury,

taka specjalizacja bywa możliwa i pożądana. W mniejszych

środowiskach specjalizacja może wpływać z tradycji lokalnych albo

np. z kwalifikacji i zainteresowań personelu zatrudnionego w

placówkach.

Zadania

instytucji

upowszechnia

nia kultury

Rodzaje instytucji upowszechniania kultury

Specjalistyczne
instytucje
upowszechniania
kultury

Stowarzyszenia
społeczno-
kulturalne

Placówki
kulturalno
oświatowe: domy
kultury, ośrodki
kultury, kluby,
świetlice

Teatr
y,
kina,
muze
a

Koła,
kluby

Przedsi
ębiorst

wa
estrad

owe i
rozryw

kowe

Regio
nalne

towar
zystw

a
fotogr

aficzn
e

Amato
rskie

zespoł
y

artysty
czne

Towarz
ystwa

miłośni
ków

region
u

Tworzenie płaszczyzny
kontaktów ze sztuką

+

+

+

+ +

+

+

Tworzenia ram dla
amatorskiej twórczości
artystycznej

-

-

-

+ +

-

+

Uzupełniania
działalności instytucji
kształceniowych

+

+

-

-

-

+

+

Pomoc w rozwijaniu i
realizacji
zainteresowań
hobbystycznych
różnego rodzaju

-

-

-

+ -

+

+

Aranżacja zabawy i
wypoczynku

-

-

+

-

-

-

+

Ułatwianie kontaktów

społecznych, adaptacji
jednostek w grupach,

stworzenia pola
aktywności społecznej

-

+

-

+ +

+

+

Specjalistyczne instytucje upowszechniania

kultury mają własne ustalone treści i metody

pracy. Wiadomo, co i jak ma robić teatr, muzeum,

biblioteka itp.; oczywiście nie wyklucza to

poszukiwań coraz doskonalszych środków

oddziaływania społecznego. Każda taka instytucja

czerpie inspirację z tradycji i wiedzy,

narastających wokół przedmiotu swej pracy. Dla

specjalistycznych instytucji upowszechniania

kultury kształci się odpowiednią kadrę w

wyspecjalizowanych szkołach, głównie wyższych.

Jeszcze inna i chyba najtrudniejsza jest

sytuacja placówek kulturalno-oświatowych.

Nakłada się na nie najwięcej obowiązków, mimo

że dysponują najskromniejszą bazą lokalową i

materialną.

Metody i formy to dwa terminy, które funkcjonują

powszechnie w instruktażu pracy kulturalno-oświatowej i

często wywołują wiele nieporozumień. Co prawda

nieporozumienia te można zlikwidować, porzucając spory o

znaczenie tych terminów, jeśli praktycy potrafią opanować

sposoby skutecznego osiągania celów.

Metodą w znaczeniu ogólnym nazywamy świadomie

i konsekwentnie stosowany oraz dający się powtarzać

sposób postepowania, prowadzący do założonego celu.

Pedagogika społeczna wyróżnia trzy metody pracy

środowiskowej i rozróżnienie to jest aktualne również na

gruncie działalności kulturalno-oświatowej.

Są to metody:
- indywidualnych przypadków;
- pracy grupowej;
- organizowania społeczności lokalnej.

W pracy kulturalno-oświatowej metoda

indywidualnych przypadków wyraża się w opiece i

kierowaniu rozwojem kulturalnym i wychowawczym

poszczególnych jednostek. Może znajdować

zastosowanie zarówno w stosunku do uczestników

objawiających szczególne zainteresowania czy

talenty, jak i wobec uczestników sprawiających

szczególne trudności wychowawcze, wymagających

rozbudzenia zainteresowań, zaspokojenia

dominujących potrzeb. Sens i wartość tej metody

tkwi w osobistym, zindywidualizowanym kontakcie

pracownika kulturalno-oświatowego z każdym takim

uczestnikiem z osobna, w dobieraniu oddziaływań

najwłaściwszych dla osobowości danej jednostki.

Polega na kierowaniu zbiorem osób zespolonych

wspólnymi celami, zadaniami. Ta metoda, podobnie

jak metoda indywidualnych przypadków, służy do

pracy z uczestnikami o określonych

zainteresowaniach kulturalnych oraz do pracy z

uczestnikami nie mającymi takich zainteresowań.

Aleksander Kamiński takie grupy nazywa rozwojowo-

wychowawczymi. Często przed placówką kulturalno-

oświatową staje koniczność pracy z młodzieżą

sprawiającą trudności wychowawcze. Takie grupy wg

terminologii A. Kamińskiego nazywamy

rewalidacyjnymi. Sporadyczne placówki kulturalno-

oświatowe podejmują grupowe oddziaływania

psychoterapeutyczne, podobnie zresztą jak

indywidualne, ale na podstawie dotychczas zebranych

doświadczeń trudno jeszcze mówić o szerszej

użyteczności psychoterapii na tym polu.

Metoda organizowania społeczności lokalnej do zadań

kulturalno-oświatowych polega na integrowaniu środków działań

instytucji i aktywu społecznego funkcjonującego w środowisku w

realizacji wspólnych planów.

W pracy kulturalno-oświatowej funkcjonują ponadto dwa

sposoby działania, które w żargonie zawodowym przywykło się

określać jako metody. Jeden z tych sposobów powszechnie

stosowany w placówkach kulturalno-oświatowych określany jest

często jako metoda otwartego uczestnictwa. Mamy z nią do

czynienia wtedy, kiedy placówka stwarza sytuację spontanicznego i

niewiążącego na przyszłość przebywania w placówce, w

odróżnieniu od metod poprzednich, które zakładają mniej lub

bardziej sformalizowaną, długofalową więź uczestników z placówką.

Prowadzenie wszelkiego rodzaju zespołów i kół

zainteresowań to metoda pracy grupowej. Organizacja zabaw

tanecznych, widowisk, festynów, występów artystycznych,

prowadzenie kawiarni z grami stolikowymi i czasopismami to

metoda otwarta uczestnictwa. Kierowników placówek pochłania

uzgadnianie współpracy z innymi instytucjami, gromadzenie

środków itp.; jest to metoda organizowania środowiska lokalnego.

Przez formy pracy kulturalno-oświatowej rozumiemy

organizacyjne ramy wdrażania metod. Form można by wyliczać

dziesiątki. Odczyt, wystawa, dyskusja, koncert, gry zręcznościowe,

spotkania z ciekawym człowiekiem, konkurs wiedzy lub umiejętności,

zajęcia plastyczne… Te różnorakie formy można uporządkować w

grupach:

- Formy usługowe. Jest to działalność polegająca na

udostępnianiu pomieszczeń i urządzeń placówki do dosyć

swobodnego wykorzystania.

- Formy audytoryjne. Jest to działalność, w której uczestnicy

są w zasadzie słuchaczami lub widzami, ewentualnie mogą zabierać

głos w dyskusjach. Formy te przybierają charakter cykliczny, tzn.

spotkania uczestników odbywają się wielokrotnie i są powiązane

wspólnym tematem lub osobami wykonawców, lub mają charakter

sporadyczny, tzn. występują jednorazowo, okazyjnie.

- Formy aktywizujące. Jest to działalność polegająca na

uczestnictwie w grupowym lub indywidualnym tworzeniu dóbr

kultury albo na kontraktach z wiedzą. W tej formie mieszczą się

również zajęcia kolekcjonerskie i kształcenie umiejętności. Formy te

mogą przybierać charakter stały, kiedy prowadzone są z tą samą

grupą osób w trakcie regularnych spotkań, lub charakter

sporadyczny.

Formy

Metody

Otwartego

uczestnictwa

Pracy

grupowej

Indywidualny

ch

przypadków

Usługowe

-

Kawiarnie, kluby,
czytelnie;

-

Wypożyczalnie
sprzętu;

-

Zabawy taneczne;

-

Dyskoteki;

-

Gry stolikowe;

-

Udostępnienie TV;

-

Udostępnienie
aparatury;

-

Wypożyczanie
książek;

- Wypożyczalnie

sprzętu;

- Udostępnianie

pracowni i innych
pomieszczeń;

- Gry stolikowe;

- Wypożyczalnie

sprzętu;

- Udostępnianie

pracowni;

- Udostępnianie

aparatury;

Audytoryjne

- Odczyty;
- Wystawy;
- Koncerty;
- Spektakle;
- Projekcje filmowe
- Spotkania z ciekawymi

ludźmi;

- Zorganizowane

oglądanie TV

- Kursy;
- Szkolenia;
- Wykłady;
- Pokazy umiejętności

dla grup;

- Przekazywanie

wiadomości i
umiejętności;

Aktywizując
e

- Konkursy wiedzy;
- Konkursy umiejętności;
- Kiermasze i wystawy

zbiorów
hobbystycznych;

- Udzielanie informacji

bibliotecznych

- Ćwiczenie

umiejętności/próby,
zajęcia praktyczne;

- Pokazy umiejętności i

wytworów grup;

- Narady problemowe

grup;

- Tworzenie (plenery,

warsztaty)

- Ćwiczenie

umiejętności;

- Pokazy umiejętności i

wytworów jednostek;

- Działalność twórcza;
- Samokształcenie

jednostek;

- Uczestnictwo

jednostek w
kształtowaniu polityki
programowej placówki;

W dziedzinie pracy kulturalno-oświatowej nie zdołano

wypracować spójnych podstaw teoretyczno-metodologicznych.

Świadczy o tym między innymi fakt, że w różnych ośrodkach

akademickich sytuuje się ten zakres teorii i działania w ramach

różnych subdyscyplin: od pedagogiki społecznej do andragogiki.

W początkach XX wieku i w okresie międzywojennym

teoretyczne i praktyczne problemy pracy kulturalno-oświatowej

podejmowali głównie reprezentanci pedagogiki społecznej (Helena

Radlińska, Kazimierz Korniłowicz i inni). Założenia pracy

oświatowej – a tym samym także pracy kulturalnej – akcentowały

idee poszukiwania tożsamości jednostkowej, grupowej i narodowej

upatrując w tym najbardziej efektywną drogę do minimalizowania

deficytów ekonomicznych (materialnych) i edukacyjnych

(duchowych). H. Radlińska konstatowała że „… największą

trudność stanowi ukazanie człowiekowi z nizin, że jest dziedzicem

kultury, ma być jej uczestnikiem czynnym, współtwórcą nie tylko

dóbr materialnych, lecz także duchowych”. Natomiast potrzebę

modyfikacji pojęcia pracy kulturalnej postulował K. Korniłowicz w

artykule o znamiennym tytule Pomoc w tworzeniu jako zadanie

pracy kulturalnej: „Nie chodzi już tylko o szerzenie wartości

kulturalnych, o ułatwienie dostępu do niech jednostkom i

grupom – linią przewodnią staje się pomoc w tworzeniu.”

Idee te nabrały swoistej mocy w okresie

powojennym, gdy w pracy kulturalno-oświatowej

upatrywano możliwość osiągnięcia zmian w świadomości

społecznej zgodnych z obowiązującą wówczas ideologią.

Doktrynalny punkt widzenia był napędem, skądinąd

przełomowych dla przyszłości działań takich jak np. walka

z analfabetyzmem. Przed pracownikami kultury stawiano

zadania agitacyjne i propagandowe.

Od 1956 roku następuje powolny okres powrotu do

źródeł, który w różnych swoich odmianach trwał aż do

końca lat osiemdziesiątych. Wprawdzie pracownicy i

placówki kulturalno-oświatowe wchodzili w skład tzw.

„frontu ideologicznego”, to jednak śledząc uważnie i

bezstronnie ich działalność, można było wyraźnie

dostrzec powszechne dążenie do profesjonalizacji

zawodowej, w której działania „ideologiczne” stawały się

z czasem rytualnym marginesem. Przejawem tych

tendencji było coraz powszechniejsze w tym środowisku

zawodowym przekonanie, że istotnym czynnikiem

kreującym program i treści działania placówek

kulturalno-oświatowych nie są zadania o charakterze

ideologicznym a przede wszystkim potrzeby i aspiracje

środowiska.

W latach siedemdziesiątych poszerza się

obszar inspiracji teoretycznych, które

przyswajane są przez teorię i praktykę pracy

kulturalno-oświatowej. W coraz większym

zakresie teoria pracy kulturalno-oświatowej

korzysta z osiągnięć psychologii społecznej czy

teorii organizacji i zarządzania. Powstają prace,

które dokonania z tych dziedzin przenoszą na

grunt pracy kulturalno-oświatowej.

W wyniku zmian ustrojowych przełomu lat

1989/90 placówki kulturalno-oświatowe

przekazane zostały samorządom terytorialnym w

charakterze mienia komunalnego, co wraz z

reformą gospodarczą i jej twardymi regułami gry

rynkowej spowodowało zupełnie nowe warunki

ich funkcjonowania. Jest sprawą przyszłości, jak

dalece skutecznie uda się pracownikom i

placówkom kulturalno-oświatowym odnaleźć

swoje miejsce w życiu społecznym.

Teoria pracy kulturalno-oświatowej czerpie

bardzo wiele inspiracji ze swojej tradycji. Wiele z myśli

i idei zabłysło w początkach lat dziewięćdziesiątych

nowym, aktualnym światłem. Jednocześnie zaś,

współczesna cywilizacja niesie nowe zjawiska i

problemy ( demokracja, prawa człowieka,

samorządność, ekologia itp.), które w znacznym

stopniu kształtują tematyczny obszar pracy kulturalno-

oświatowej. Coraz częściej w programach szkolenia i

doskonalenia zawodowego pojawia się tematyka teorii i

praktyki marketingu czy kształcenia umiejętności

negocjacyjnych. Tak jak to możliwe dostrzec w krajach

wysoko rozwiniętych, także u nas dostrzeżono

niezbędność tych zakresów wiedzy i umiejętności

dostosowania do działalności instytucji nie

nastawionych na zdobywanie zakresu (tzn. non-profit

organizations). Nowe oczekiwania i wyzwania, jakie

stawia przed działalnością kulturalną tak szybko

zmieniająca się współczesność znajdą prawdopodobnie

już w najbliższych latach także odbicie w

teoretycznych przesłankach pracy kulturalno-

oświatowej.