I. Zagadnienia teoretyczne

1. Przedmiot, zadania i główne kierunki zainteresowań pedagogiki opiekuńczej.

Wg A. Kelma pedagogika opiekuńcza to jedna z dyscyplin w naukach pedagogicznych zajmująca się uwarunkowaniami, celami, treścią, organizacją i metodami działalności opiekuńczo – wychowawczej.

Wg Z. Dąbrowskiego pedagogika opiekuńcza, a ściślej pedagogika opieki jest to nauka o opiece międzyludzkiej (zwłaszcza nad dziećmi), jej wielorakich aspektach wychowawczych i opiekuńczej waloryzacji wychowania.

Przedmiotem pedagogiki opiekuńczej (wg A. Kelma) są:
a). sytuacje wymagające opieki
b). cele opieki i zadania opiekuńczo- wychowawcze
c). formy opieki nad dzieckiem
d). proces opiekuńczo- wychowawczy

e). system opieki nad dzieckiem

f). metodologia badań i metodyka działania opiekuńczo- wychowawczego

g). stosunki między wychowankiem i wychowawcą

Zadania pedagogiki opiekuńczej (wg Z. Dąbrowskiego):

a). dostarczanie niezbędnej wiedzy o potrzebach ludzkich, a w szczególności o potrzebach ponadpodmiotowych
i ich diagnozowaniu;

b). dawanie obiektywnej diagnozy rzeczywistych zewnętrznych warunków, w jakich przebiegają procesy opiekuńczo – wychowawcze, oraz ukazywanie możliwości i ograniczeń tych warunków, jak również konstruowanie ich modeli – wzorców;

c). wskazywanie jakie należy stosować zasady, formy i techniki sprawowania opieki, żeby jej przebieg był prawidłowy, a efekty jak najbardziej korzystne;

d). dostarczanie wiedzy o tym, jak może i powinna być sprawowana opieka;

e). dostarczanie niezbędnej wiedzy o tym, jak należy realizować cele i zadania w zakresie różnych dziedzin i form wychowania, żeby równolegle z tym lub poprzez to zaspokajać potrzeby wychowanków;

f). opisywanie i wyjaśnianie wszelkich istotnych relacji zachodzących między opieką a wychowaniem, a zwłaszcza rzeczywiste oraz możliwe związki i zależności między tymi dziedzinami;

g). rozwijanie wiedzy przynoszącej odpowiedzi na pytanie: jakie nieodzowne i jednocześnie możliwe do spełnienia wymagania stawia opiekunowi wychowawcy podopieczny i cały proces opiekuńczo – wychowawczy;

h). dostarczanie wiedzy o samej sobie, budowanie wiedzy samookreślającej;

i). gromadzenie i rozwijanie wiedzy historycznej z zakresu opieki międzyludzkiej, wychowania przez opiekę
i wychowania opiekuńczego głównie w aspektach analizy krytyczno – porównawczej.

1. Rys historyczny pedagogiki opiekuńczej.

Na początku XX w nauki pedagogiczne zaczęły bliżej interesować się dziedziną opieki, zwłaszcza opieki nad dzieckiem, konieczność wzbogacenia teorii i praktyki pedagogicznej o doświadczenia opiekuńczego działania. W Polsce szczególną uwagę zwrócił na to Józef Czesław Babicki. Pedagogika opiekuńcza dopiero się kształtuje. Nagromadzone doświadczenia i refleksje teoretyczne wskazuje na pedagogikę opiekuńczą jako jedną z dyscyplin w naukach pedagogicznych zajmującą się uwarunkowaniami, celami, treścią, organizacją i metodami działalności opiekuńczo-wychowawczej. Dotychczasowa wiedza z zakresu pedagogiki opiekuńczej odnosi się głównie do opieki nad dzieckiem.

W Polsce: W późniejszych etapach rozwoju cywilizacyjnego sieroty powierzano spokrewnionym lub obcym rodzinom i taki prototyp dzisiejszych rodzin zastępczych przez kilka wieków stanowił jedną formę kompensacji sieroctwa. Pierwszy w Polsce zakład wyspecjalizowany w zadaniach opiekuńczych stworzył zakon św. Ducha, dawał schronienie kobietom ciężarnym, rodzącym położnicom oraz podrzutkom. Z Krakowem jest też związane pojawienie się pierwszej świeckiej placówki opiekuńczej jaką była Bursa Akademii Krakowskiej założona w 1409 roku.

-Średniowiecze: „Instytucja kołowrotka” na progach kościołów, zakonów, dworów

-Średniowiecze: „Instytucja wuja” po śmierci ojca, prawo decydowania w sprawie Dziecka miał wuj.

- Opieka nad dziećmi przez instytucje kościelne (G. Piramowicz)

-Funkcjonowały tzw. „Fabryki aniołków”, źle traktowane były tam dzieci z nieformalnych związków

Nie było opieki wobec dzieci specjalnej troski

1. Sylwetki wybitnych przedstawicieli pedagogiki opiekuńczej (ze szczególnym zwróceniem uwagi na J. Korczaka, J.Cz. Babickiego i K. Jeżewskiego).

Józef Babicki - w 1915 r. rozpoczął pracę w Pruszkowskim kompleksie placówek opiekuńczych. W okresie międzywojennym pracował jako radca w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. Zajmował się dokształcaniem kadry placówek opiekuńczo- wychowawczych. Redagował czasopismo „Wychowawca”. Opracował podstawy prawne opieki nad dzieckiem, prowadził kursy dla wychowawców, a jako profesor opracował metodyki pracy opiekuńczo- wychowawczej. Był organizatorem pierwszego ogólnopolskiego kompresu dziecka (1938). Przez cały czas walczył z koszarowością w placówkach. Propagował system rodzinkowy. Jako pierwszy użył pojęcia pedagogika opiekuńcza.

K. Jeżewski(1877-1748) W 1906 r. za jego sprawa powstało Towarzystwo Opieki nad Dzieckiem, I-szy prototyp rodzinnego domu dziecka W roku 1911 uzyskał zatwierdzenie statutu Towarzystwa Gniazd Sierocych. Metody wychowawcze w gniazdach polegały na wychowaniu przez pracę by wychowankowie po opuszczeniu gniazd nie czuli się samotni i zagubieni, Jeżewski powołał Związek Gniezdziarzy, który wydawał czasopismo „Gniezdziak”. Obce rodziny zajmowały się dzieckiem do 18

Janusz Korczak(1878-1942)( Henryk Goldschmid) pedagog, publicysta, lekarz i pisarz. Członek Towarzystwa i Pomocy dla Sierot. Współtwórca i kierownik Domu Sierot dla dzieci Żydowskich w Warszawie. 4 zasady: samorządność, samodzielność, samowychowanie, aktywność własna. Domagał się dla dzieci: prawa do szacunku, prawa do życia, prawa do szczęścia, traktowania dziecka poważnie, żądał równouprawnienia dziecka, poważnego traktowania jego spraw i przeżyć. Wprowadził samorządy wychowanków, które miały prawo stawiać przed dziecięcym sądem swoich wychowawców. Zainicjował I-sze pismo publikowane przez dzieci. Pionier działań w dziedzinie resocjalizacji nieletnich, diagnozowania wychowawczego, opieki nad dzieckiem trudnym[tablica informacyjna: lista bójek, półka na książki, skrzynka na listy, sąd koleżeński]. Autor: Jóźki, Jaśki i Franki ,dylogia o Królu Maciusiu Król Maciuś I, Bankructwo małego Dżeka.

1. Pojęcie „opieka” (wg. A. Kelma, Z. Dąbrowskiego, S Badory).

Wg A. Kelma opieka to działanie podejmowane wobec osób lub rzeczy ze względu na faktyczne czy potencjalne zagrożenie ich istnienia przy braku ograniczonych możliwości przezwyciężenia zagrożenia własnymi siłami tych osób i rzeczy.

Wg Z. Dąbrowskiego opieka to konieczna aktywność podmiotu wobec zależnego asymetrycznie od niego przedmiotu, polegająca na ciągłym i bezinteresownym zaspokajaniu jego swoistych potrzeb i kompensowaniu niezdolności do samosterowania lub samozachowania.

Wg S. Badory: Jeżeli przyjmiemy, że opieka powinna być rozumiana szeroko i uwzględniać nie tylko zaspokajanie potrzeb w ogóle, czy potrzeb ponadpodmiotowych zapewniających możliwość życia, ale także jako wspomaganie rozwoju i zdrowia jednostek i grup, to można powiedzieć, że nowe ujęcie istoty opieki powinno uwzględniać takie jej aspekty, jak : -zaspokajanie określonych potrzeb biologicznych i psychicznych, -tworzenie warunków wspomagających rozwój i zdrowie jednostki -wspomaganie jednostek wyzwalające ich wewnętrzne siły i możliwości -pomoc jednostkom w zdobywaniu coraz większej samodzielności w zaspokajaniu potrzeb i kreowaniu własnych dążeń i działań - kompensowanie braków rozwojowych spowodowanych niesprzyjającymi warunkami społecznymi

1. Rodzaje opieki i kryteria ich wyróżniania (wg A. Kelma)

1. Rodzaje opieki nad dziećmi ze względu na istotę działania:

a). profilaktyczna - zapobieganie sytuacji zagrożenia (ochrona, nadzór, czuwanie, wspomaganie, stymulacja)

b). interwencyjna - przezwyciężanie sytuacji zagrożenia (wsparcie, obrona, ratownictwo, akcja)

c). kompensacyjna - usuwanie skutków sytuacji zagrożenia (wyrównywanie, korekta, reedukacja, resocjalizacja, rewalidacja, rekonwalescencja)

2. Rodzaje opieki nad dziećmi ze względu na przedmiot i podmiot działania:

2.1. ze względu na przedmiot:

kryterium różnicującym jest wiek dziecka:

a). opieka w okresie prenatalnym,

b). opieka nad macierzyństwem,

c). opieka nad noworodkami,

d). opieka nad niemowlętami.

kryterium różnicującym jest sytuacja społeczna:

a). opieka w wieku przedszkolnym,

b). opieka nad uczniami (ze wskazaniem szkoły i roku nauki)

c). opieka nad wychowankami placówek oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych (wczasów, wychowania pozaszkolnego, domów dziecka, zakładów specjalnych i innych)

d). opieka nad młodocianymi pracownikami.

2.2. ze względu na podmiot

Kryterium różnicującym jest status prawny podmiotu:

a). opieka prywatna

b). organizacja społeczna i opieka społeczna,

c). organy państwowe (opieka państwowa).

Kryterium różnicującym są pobudki skłaniające podmioty do podejmowania opieki:

a). motywy wyznaniowe - opieka charytatywna,

b). motywy humanistyczne- opieka filantropijna,

c). motywy solidarności społecznej- opieka socjalna,

d). prawa dziecka do opieki- opieka konstytucyjna.

3. Rodzaje opieki nad dziećmi ze względu na treść działania:

Kryterium różnicującym są środki i czynności zastosowane w działaniu:

a). opieka materialna,

b). opieka zdrowotna,

c). opieka moralna,

d). opieka prawna,

e). opieka wychowawcza (psychologiczna, pedagogiczna).

Kryterium różnicującym jest rodzaj (typ środowiska), w którym działania są podejmowane:

a). opieka nad dzieckiem w rodzinie,

b). opieka nad dzieckiem w szkole,

c). opieka nad dzieckiem w placówce opiekuńczo-wychowawczej,

d). opieka nad dzieckiem w miejscu zamieszkania ( w środowisku).

Kryterium różnicującym jest zakres i forma działania:

a). całkowita,

b). częściowa.

Kryterium różnicującym jest czas trwania opieki:

a). doraźna – polega na jednorazowym, lub krótkotrwałym działaniu i dotyczy najczęściej sytuacji zagrożenia wymagających szybkiej interwencji.

b). okresowa – wspomaganie rodziny własnej dziecka w wypełnianiu zadań opiekuńczo – wychowawczych.

c). stała – podejmowana jest w sytuacjach gdy dziecko całkowicie pozbawione jest opieki ze strony własnej rodziny z powodu sieroctwa naturalnego, lub społecznego.

1. Elementy składowe pojęcia opieki nad dzieckiem (sytuacja zagrożenia, brak lub ograniczone możliwości przezwyciężenia sytuacji zagrożenia przez samo dziecko).

Elementy składowe pojęcia opieka:

• przedmiot – dziecko (jego potrzeby)

• podmiot – osoby i instytucje podejmujące działania

• treść opieki – środki i czynności użyte w toku działania

• cel opieki – zaspakajanie potrzeb, działalność opiekuńcza

1). Sytuacja zagrożenia – składają się na nią czynniki oddziałujące negatywnie na dziecko. Sama sytuacja zagrożenia nie przesądza sprawy podjęcia opieki nad dzieckiem. Zależy to również od oceny, czy i w jakim zakresie zagrożenie może być przezwyciężone własnymi siłami dziecka.

2). Brak lub ograniczenie możliwości przezwyciężenia sytuacji zagrożenia przez samo dziecko powoduje podjęcie działań opiekuńczych nad dzieckiem.

1. Funkcje opieki - pojęcie funkcji opieki i ich rodzaje. (wg Z. Dąbrowskiego)

Funkcja opieki to określone jej skutki przede wszystkim w odniesieniu do podopiecznego (podopiecznych)

Rodzaje funkcji opieki:

1). Homeostatyczna – ciągłe doprowadzanie do osiągania optymalnego stanu zaspokojenia wielorakich potrzeb;

2). Egzystencjalna – w rezultacie spełnienia się funkcji pierwszej dochodzi do zachowania życia i zdrowia z ich określonymi jakościami, wielostronnego rozwoju, określonego poziomu normalności funkcjonowania oraz umożliwiania wychowania;

3). Regulacyjna – rozbudzanie i regulowanie potrzeb oraz granic, norm i sposobów ich zaspokajania;

4). Usamodzielniająca – doprowadzenie do względnie pełnej samodzielności i niezależności życiowej;

5). Socjalizacyjna – uspołecznianie i ukulturalnianie potrzeb oraz ich zaspokajanie.

1. Specyficzne cechy opieki. (wg Z. Dąbrowskiego)

1). Zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego,

2). Ciągłość opieki,

3). Bezinteresowność opieki,

4). Stosunek opiekuńczy - określony układ ról, pozycji, zależności i wymiar wartości między opiekunem a podopiecznym,

5). Odpowiedzialność opiekuna za podopiecznego.

1. Kategorie opieki

Kategoria opieki to określona dwuaspektowa specyficzna postać opieki powstająca w wyniku integralnego powiązania się jej w pewnym wymiarze z inną dziedziną życia i działalności.

Wyróżniamy takie kategorie opieki jak:

1). opieka jako kategoria rodzinna – jest to opieka całkowita, obejmuje całe młode pokolenie, ma indywidualny charakter, jest ona większa niż opieka społeczna, spontaniczna. Opieka rodzinna jest niezastępowalna, zaspakajane są prawie wszystkie potrzeby.

2). opieka jako kategoria moralna – moralnie jest wskazana opieka (jak opiekują się rodzice dzieckiem są moralni – dzieckiem, zwierzętami, bezdomnymi itp)

3). opieka jako kategoria społeczna – to społeczeństwo powołało pewien system opieki: instytucji społecznych – Ośrodek Pomocy Społecznej

4). opieka jako kategoria prawna – cała opieka jest regulowana przez prawo (prawo rodzinne i opiekuńcze oraz kodeks rodzinny i opiekuńczy). Alimenty, opieka, pozbawienie rodzicielstwa – rozpatruje sąd rodzinny.

5). opieka jako kategoria wychowawcza – opieka ściśle łączy się z wychowaniem odnośnie dzieci i młodzieży.

6). opieka jako kategoria religijna – opieka sił nadprzyrodzonych, czyli boskich, ta opieka występuje, gdy jest wiara i Bóg.

1. Proces opieki i jego rodzaje.

Proces opieki - to określony cykl następujących po sobie i wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece od jej początku do końca, adekwatnych do zaznaczających się kolejnych etapów osiągania przez podopiecznego samodzielności i niezależności życiowej albo przeciwnie, postępującej degradacji tych dyspozycji aż do kresu istnienia.

Proces opieki dzieli się na dwa przeciwstawne sobie rodzaje:

1. ewolucyjny - charakteryzuje się skłonnością do ciągłego zmniejszania i stopniowego ograniczania i zanikania opieki. Jego główną funkcją jest doprowadzenie podopiecznych do ich życiowego usamodzielnienia się. Funkcją tego procesu jest doprowadzenie podopiecznego do względnie pełnej samodzielności życiowej – samodzielnego zaspakajania i regulowania potrzeb.

2. inwolucyjny - charakteryzuje się stałą skłonnością do powiększania się zakresu i stopnia opieki. Prowadzi to do skrajnych niedyspozycji do samodzielnego życia i pełnym uzależnieniu od opiekuna. Jego funkcja jest nader ograniczona i sprowadza się jedynie do zachowania życia, zdrowia, normalnego funkcjonowania, sprzyjającej atmosfery życia w granicach możliwych standardów i pełnej zależności opiekuńczej.

1. Struktura opieki

a). potrzeba ponadpodmiotowa jest to potrzeba podopiecznego, której zaspokojenie i regulowanie przekracza( trwale, częściowo lub całkowicie) jego podmiotowe możliwości.

b). czynności opiekuńcze są specyficznym rodzajem czynności ludzkich . Ich podmiotem jest opiekun, a czynności skierowane są na zaspokojenie potrzeb podopiecznego.

c). sytuacja opiekuńcza ( wg Dąbrowskiego) to sytuacja, która występuje zawsze w określonych warunkach przestrzenno – czasowych oraz materialno – organizacyjne. Sytuacja opiekuńcza jest to układ wzajemnych stosunków w określonym momencie, czasie.

d). postawa opiekuńcza – to określony, względnie stały stosunek opiekuna do potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznego, przejawiający się w sferze uczuć, świadomości i działania.

e). atmosfera opiekuńcza pełni funkcję prawidłowego poznania odczuć i doznań podopiecznych i opiekunów po to, aby odzwierciedlić poziom zaspokajania potrzeb i oczekiwań oraz stosunków interpersonalnych podopiecznego i opiekuna względem siebie.

1. Zasady opieki i wychowania przez opiekę. (wg Z. Dąbrowskiego)

1). zasada opieki sprawiedliwej - sprawiedliwe jest to, że każdemu dziecku należy się optymalna opieka wg. słuszności (racji antropologiczno-egzystencjalnej, naturalnej, sytuacyjnej, moralnej, społecznej, prawnej, lub umownej),             
2). zasada optymalizacji opieki - polega na zaspokojeniu wielorakich potrzeb podopiecznego uwzględniając jego samodzielność, własne możliwości, zaradność i wysiłek. Istotną cechą opieki optymalnej jest pewien niedostatek w zaspokojeniu potrzeb podopiecznego, który staje się naturalnym bodźcem do jego własnej aktywności w tym zakresie. Jednakże opiekun nie powinien liczyć na nie istniejące możliwości  podopiecznego do samodzielnego zaspokajaniu potrzeb i pozostawienie ich niezaspokojonych.             
3). zasada aktywności podopiecznych w zaspokojeniu ich potrzeb – zasada ta opiera się na wielostronnie uzasadnionej tezie, że walory merytoryczne i wychowawcze opieki wzrastają proporcjonalnie do zakresu i stopnia czynnego udziału podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb,
4). zasada wychowawczego charakteru opieki - zasada ta wynika ze związku wychowania z opieką.      

5). zasada oddziaływania wychowawczego na potrzeby - głównie zadania tej zasady to: stwarzanie podopiecznym dobrych warunków na rozbudzanie, rozwijanie i utrwalanie pozytywnych potrzeb oraz wygaszania potrzeb negatywnych,             
6). zasada właściwego łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami - zasada ta odnosi się do właściwego łączenia zaspokojenia potrzeb podopiecznych ze zestawieniem im w związku z tym określonych wymagań. Można odnieść to do takiego stwierdzenia jak „dając należy wymagać, a aby wymagać trzeba najpierw dać.”

II. Opieka nad dzieckiem w rodzinie

1. Rodzina jako podstawowe środowisko opiekuńczo-wychowawcze, jej rodzaje, struktura, funkcje, więzi rodzinne.

Funkcje rodziny:

1) Biopsychiczne:
a) prokreacyjna – zaspokajanie potrzeb w kwestii posiadania potomstwa;
b) seksualna – zaspokajanie potrzeb seksualnych współ małżonków, nie musi być związana
z prokreacją;
2) Ekonomiczne:
a) materialno-ekonomiczna – zaspokajanie potrzeb materialnych;
b) opiekuńczo- zabezpieczająca – troska nad dziećmi i osobami starszymi i chorymi;
3) Społeczno-wyzwalające:
a) klasowa – utrzymanie dziecka w klasie rodziny;
b) legalizacyjno-kontrolna – rodzice legalizują pewne zachowania(np. przyzwyczajenie do nagości);
4) Socjopsychologiczne:
a) socjalizacyjna – dostosowanie zachowania do norm obowiązujących w społeczeństwie;
b) kulturalna- zapoznawanie z dziedzictwem kultury, inkulturacja;
c) rekreacyjno-towarzyska – umiejętności zachowania się w towarzystwie, spędzania czasu wolnego, spontaniczne kontakty towarzyskie;
d) emocjonalno-ekspresyjna – poparcie, bezpieczeństwo, miłość, kształtowanie wspólnoty rodzinnej, emocjonalnej i intelektualne.

Więź – jest to kompleks sił przyciągających wszystkich członków rodziny do siebie i wiążących ich nawzajem.

Leon Dyczewski rozróżnia 3 rodzaje więzi:

1). Więź strukturalno-przedmiotowa - tworzą ją stosunki i kontakty między członkami rodziny, a ich treści koncentrują się na udzielaniu sobie wzajemnej pomocy.

2). Więź osobowa – jej podstawą są stosunki i kontakty między osobami w tej rodzinie, a przede wszystkim wypływające z tych kontaktów emocje. Ich treścią są myśli, pragnienia, aspiracje i wzajemne postawy.

3). Więź kulturowa – stanowi ją zgodność, lub niezgodność wobec systemów wartości, norm i wzorów zachowań.

Wielu naukowców wyodrębnia tylko dwa rodzaje więzi:

1). Więź obiektywną – podstawy prawne łączące członków rodziny, np. akt urodzenia, akt zawarcia związku małżeńskiego itp.

2). Więź subiektywną – związana jest z naszymi odczuciami i uczuciami, odczuwanie radości i zadowolenia z kontaktów z członkami rodziny.

Rodzaje rodzin: A)

a). Patriarchalna-  w rodzinie dominuje mężczyzna

b). Matriarchalna- w rodzinie dominuje kobieta

c). Egalitarna- nie ma dominacji kobiety ani mężczyzny jest za to równy podział pracy B)

a). Rodzina mała (nuklearna) - składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Natomiast kontakty osobowe z krewnymi są ograniczone do najbliższych członków rodziny.
b). Rodzina duża - zawiera się w niej kilka pokoleń krewnych żyjących we wspólnym gospodarstwie. Są one przynajmniej trzy pokoleniowe, a krewni w jej ramach są połączeni wspólnotą majątkową.
c). Rodzina duża zmodyfikowana - jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, nie mieszkająca jednak we wspólnym gospodarstwie. C)

a). pełna(biologiczna , adopcja, pełny skład)

b). niepełna(trwały brak rodzica, śmierć, rozwód)

c). zrekonstruowana(ponowne małżeństwo)

d). zdezorganizowana(konflikty, agresja)

e). zdemoralizowana (konflikt z prawem uzależnienia)

Struktura: to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane. To system modelowych zachowań, które zachodząc pomiędzy członkami rodziny a siłami zewnętrznymi, zaliczamy tu:

a). formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące w nim (wybór partnera, wiek);

b). wzory regulujące współżycie wewnątrz rodziny, wyznaczające hierarchię władzy;

c). układ wzajemnie powiązanych ról-stosunki;

d). struktura dziedziczenia. majątku, nazwiska;

e). fazy życia małżeńsko-rodzinnego

1.struktura pełna:

- rodzina naturalna w jej skład wchodzą rodzice i ich potomstwo, rodzina ta została utworzona z pierwszego związku małżeńskiego rodziców;

- rodzina zrekonstruowana jeden z rodziców nie jest biologicznie związany z dzieckiem rodzina ta powstała w wyniku zawarcia powtórnego związku małżeńskiego rodziców lub jednego z nich;

- rodzina przysposobiona małżeństwo adoptuje dziecko, które tym samym staje się ich dzieckiem. W Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku (2006, s. 318) rodzina ta nazywana jest rodziną adopcyjną gdzie dziecko nie jest biologicznie związane z rodzicami ale staje się jej prawnym członkiem rodziny na podstawie formalnie przeprowadzonego przysposobienia;

- rodzina zastępcza rodzina ta wychowuje dziecko, które nie jest jej własnym dzieckiem oznacza to że czynności wychowawcze i opiekuńcze nad dzieckiem sprawują osoby, które nie są spokrewnione z rodziną lub też mogą być spokrewnione ale nie są to biologiczni rodzice dziecka;

- rodzina kontraktowa przyjmuje na jakiś czas opiekę i wychowanie nad dzieckiem, ale odbywa się to odpłatnie.

2. struktura niepełne występuje wówczas gdy rodzice sprawują opiekę nad swoimi dziećmi lub współmałżonka, które mieszkają razem z nimi. W Encyklopedii Pedagogicznej XXI wieku (2006, s. 336) struktura niepełna to taka w której z różnych przyczyn brakuje jednego z rodziców, matka lub ojciec wychowuje samotnie dziecko z powodu stałej lub czasowej nieobecności współmałżonka. Rodzina niepełna nazywana jest także jako zdezorganizowana, zdekompletowana, dysfunkcyjna można także wyróżnić kilka synonimów tego terminu: rodzina rozbita, samotny rodzic, jeden rodzic. W śród rodzin niepełnych wyróżnić można:

- rodziny sieroce brak obu rodziców na skutek śmierci, wówczas nad dziećmi opiekę sprawują krewni, dziadkowie bądź osoby obce, ale dzieci nie są umieszczane w domu dziecka;

-rodziny półsierotce brak jednego z rodziców w wyniku śmierci, wówczas dzieci pozostają pod opieką drugiego z rodziców, są tao tak zwane rodziny wdów lub wdowców z dziećmi;

- rodziny rozbite nieobecność jednego z małżonków z powodu rozwodu, separacji czy też porzucenie rodziny wówczas dzieci pozostają pod opieką jednego z rodziców, aczkolwiek drugi z rodziców może kontaktować się co jakiś czas z dziećmi lub wspiera je po przez pomoc materialną;

- rodziny samotnych, niezamężnych matek z dziećmi z różnych powodów kobiety podejmują się samotnie wychowywać dzieci

1. Cechy środowiska rodzinnego:

1. Stałość : Jakkolwiek wzory życia rodzinnego zmieniają się z biegiem lat, to rodziny w ramach poszczególnych klas, kultur i warstw społecznych wykazują stałość form na przestrzeni długich okresów. Zakładając, że stałość rodziny jest relatywna, można znaleźć jej stałe i niezmienne elementy

2. Cielesność: Cielesność to zaspokajanie potrzeb związanych z ciałem takich jak głód, pragnienie, potrzeby ciepła, bezpieczeństwa, afiliacji, czułości. Takie cechy charakteryzują szczególnie rodziny z małymi dziećmi, dają one zadowolenie a nawet szczęście.

3. Unikatowość (niepowtarzalność): Unikatowość stanowi fakt, że stosunek każdej osoby do innego członka rodziny ukształtowany jest przez to, że każda z tych osób stanowi dla każdej niepowtarzalną wartość, jest dla niej jedyną i niepowtarzalną i niewymienialną.

4. Spontaniczność: O rodzinie można powiedzieć, że charakteryzuje się spontanicznością, gdyż realizują się tu różnorodne cele, a cele pojedyncze to poczynania i dążenia, które z kolei służą do realizacji innych celów. Rodzina zatem ma swój niepowtarzalny własny świat i niepowtarzalne relacje międzyosobnicze. Cechuje ją także duża spontaniczność w realizacji swoich celów i naturalność przebiegu opieki i wychowania

1. Zasadnicze kierunki działalności opiekuńczej w rodzinie wg S. Kawuli.

a). podstawowa organizowanie człowieka niezbędnych i potrzebnych warunków b). stymulacyjna związana z określonym stanem możliwości i potrzeb opiekuńczych podopiecznego
c). asekuracyjna gdy rodzice uświadamiają sobie postępujące nieprawidłowości, które z czasem mogą zagrozić dziecku d). kompensacyjna proces rozwojowy jednostek został zachwiany, wyrównywanie braków. e). ratownicza w drastycznych przypadkach, które mogą prowadzić do zupełnych deformacji życia o osobowości dzieci i młodzieży w środowisku rodzinnym Opieka nad dzieckiem przez inne instytucje/członków rodziny

1. Klasyfikacja potrzeb dziecka zaspokajanych w środowisku rodziny. (wg Z. Dąbrowskiego)

- Potrzeba akceptacji takim, jakim się jest, niezależnie od posiadanych wad i braków
- Potrzeba bezpieczeństwa, polegająca na konieczności ciągłego zachowywania stanu nienaruszalności cenionych wartości związanych bezpośrednio z własną osobą (życie, zdrowie, wolność osobista, rozwój) oraz z osobami najbliższymi w rodzinie
- Potrzeba przynależności i miłości, poczucie bycia kochanym, uznawanym za kogoś niezastąpionego, drogiego, a także poczucie intymnej więzi emocjonalnej
- Potrzeba pozytywnego oddźwięku psychicznego, będącego oczekiwaniem od otoczenia zrozumienia i podzielania pobudek naszego działania, dążeń, pragnień, radości, współodczuwanie naszych stanów psychicznych, syntonii emocjonalnej tak, aby zrodziło się poczucie wspólnoty duchowej, w której nic co nasze nie jest obce pozostałym członkom rodziny
- Potrzeba uznania dla wszystkich pozytywnych poczynań, zaangażowania, wysiłku, twórczej inicjatywy, wyrażonych w codziennych zachowaniach
- Potrzeba wyłączności, tak ze względu na posiadanie tak wysoko cenionych wartości jak matka, ojciec, ich uczucia rodzicielskie, posiadanie swego niepodzielnego "miejsca w sercu" osób najbliższych, jak również w znaczeniu bycia w pewnym sensie "tą jedyną" osobą w myślach i uczuciach tych, na których nam zależy
- Potrzeba ekspresji emocjonalnej jako konieczność wyrażania własnych stanów emocjonalnych, uczuć, dokonanie "spowiedzi serca"
- Potrzeba pomocy i oparcia w chorobie, chwilach rozterek duchowych i załamania psychicznego, w osiąganiu niełatwych celów życiowych
- Potrzeba intymności i rozluźnienia, która pozwala na rozwinięcie czysto osobistej sfery życia, na egzystencję w swym własnym "małym świecie", będącym swoistym azylem przed wszelkimi przeciwnościami skomplikowanego współczesnego życia
- Potrzeba stabilizacji, której treścią - przede wszystkim w odczuciach dzieci - jest nastawienie na pewną stałość i niezmienność najbliższego otoczenia, trwania w określonej strukturze i kształcie osób, rzeczy i zjawisk
- Potrzeba dobrej perspektywy, na którą składa się oczekiwanie pomyślności życiowej na dalszych etapach życia

1. Postawy rodzicielskie i ich wpływ na rozwój osobowości i wychowanie dziecka.

Pozytywne: a). akceptacji (takie jakie jest, dają przez to zrozumieć ,ze jest kochane ”otwarte serce”, kontakt z dzieckiem przyjemność) b). współdziałanie z dzieckiem (zaangażowanie i zainteresowanie, wciąganie w życie rodzinne, dziecko ma prawo do opinii)
c). rozumna swoboda (adekwatna do wieku, danie zaufania, uniezależniać ) d). uznanie praw dziecka(swoboda działania, wynik tego jest od niego zależne. Lojalność, solidarność, samodzielność).

Negatywne: a). Postawa unikająca (ubóstwo, obojętność uczuć. Widzą problem wdzieckiem. Prezenty zamiast rozmowy, brak oparcia)
b). Postawa odtrącająca (nadmierny dystans uczuciowy, rodzice demonstrują negatywne uczucia, nie widzą jego osiągnięć. Rodzic = wróg) c). Postawa nadmiernie wymagająca(zbytnie skoncentrowanie i dominacja Rodzica, zbytnie wymagania. Nie uznawanie praw dziecka. Wycofanie się Dziecka) d). Postawa nadmiernie chroniąca (Dziecko jako wzór doskonałości. Pozwalają mu panować nad sobą, rodziną. Hamowanie samodzielności Negatywne zachowania)

1. Ekonomiczne i społeczno-demograficzne czynniki zagrażające prawidłowemu funkcjonowaniu współczesnych rodzin.

-zjawiska społeczno-demograficzne - trendy związane z zakładaniem rodziny, przyrostem naturalnym, rozpadem rodziny. Rozpad rodzin dużych, wielopokoleniowych, zintegrowanych przestrzennie i społecznie na rzecz rodzin małych, dwupokoleniowych. Spadek intensywności zawierania małżeństw, a także z liczbą urodzeń. Charakterystyczne dla współczesnych małżeństw jest ograniczenie liczby dzieci bądź odkładanie w czasie planów powiększenia rodziny. Wzrost liczby dzieci urodzonych w związkach pozamałżeńskich, a także rozwodów. Zły stan zdrowia dzieci i młodzieży, często spowodowany niedożywieniem

-zjawiska ekonomiczno-społeczne, problemem często jest również sytuacja bytowa rodziny: bezrobocie, zubożenie i rozwarstwianie materialne społeczeństwa, pogłębiający się kryzys mieszkaniowy.

1. Główne problemy opieki i wychowania dziecka w rodzinach o niekompletnej strukturze.

-problemy wychowawcze -gorsza sytuacja ekonomiczna niżeli w rodzinach pełnych-izolacja społeczna -kobiety z rodzin niepełnych mają często negatywny obraz mężczyzny -niepowodzenia w szkole-zaburzenia w rozwoju społecznym -zachwiane poczucie bezpieczeństwa.

Przeżycia rodziców związane z rozpadem rodziny powodują zmianę w wychowaniu dzieci. Zarówno rodzice jak
i dzieci mają trudności w komunikowaniu się. Matki ograniczają swobodę dzieci, a ojcowie stają się bardziej pobłażliwi. Zazwyczaj i samotne matki i ojcowie wymagają od swych dzieci bardziej dojrzałego zachowania, niż
w rodzinach pełnych.

Wychowanie w rodzinie niepełnej utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia rozwój roli seksualnej, partnerskiej,
a negatywne wzorce są następnie przenoszone na własne związki. Negatywnym następstwom wzrastania
w rodzinie niepełnej mogą zapobiegać rozumne działania wychowawcze rodzica i pomoc ze strony innych członków rodziny.

1. Rodzina dysfunkcjonalna - pojęcie i symptomy dysfunkcjonalności rodziny.

Rodzina dysfunkcjonalna - wykazuje poważne nieprawidłowości w zaspokajaniu podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych członków tej rodziny, a zwłaszcza dziecka. Na dysfunkcjonalność rodziny wpływają czynniki regulujące współżycie całej rodziny, układ stosunków wewnątrzrodzinnych, sprawowanie władzy rodzicielskiej, życie kulturalne rodziny, świadomość wychowawcza rodziców. Za rodzinę dysfunkcyjną można uważać taką, która nie realizuje funkcji nakreślonych i powierzonych jej przez społeczeństwo. RODZINA DYSFUNKCYJNA = RODZINA PATOLOGICZNA = RODZINA ZDEZINTEGROWANA = RODZINA W KRYZYSIE = RODZINA NIEWYDOLNA = RODZINA RYZYKA (M. Andrzejewski)

Symptomy: rozwoju nieprawidłowych zachowań. Niewydolność wychowawcza, zanikanie emocjonalne więzi pomiędzy członkami, konfliktów.

1. Zjawiska patologiczne w życiu rodziny (alkoholizm, narkomania, przestępczość, przemoc w rodzinie.

1)Alkoholizm Zaburzenia w rozwoju osobowości, charakteryzuje się uszkodzeniem sprawności fizycznej, psych ,moralnych, zmianą postaw w kierunku zachowań aspołecznych, hierarchii wartości z tendencją do czynów przestępczych, kradzieży, agresji i autoagresji. Tworzy swój świat Fazy: Wstępna: powód okoliczności zewnętrzne ,ulga; Zwiastunów: luki pamięciowe już po niewielkiej ilości; Krytyczna: utrata kontroli nad piciem, ujawnia się, musi wypić ”1kieliszek”; Przewlekła: wielodniowe pijaństwo z zespołem abstynencyjnym; Role członków rodziny: a). Bohater Rodziny: najstarsze dziecko rodziny, wyręcza osobę uzależnioną b). Maskotka: urocze dziecko, śmieszne ,by rozładować napięcie. Reaguje śmiechem. Narażone na wykorzystania sex
c). Zagubione dziecko: wycofuje się z życia rodzinnego, stara się być nie zauważ, ucieka w świat fantazji;
d). Ułatwiacz: nadmiar empatii, czuje się winna, ma predyspozycje; e). Kozioł ofiarny: dziecko zbuntowane, sprawia problemy.

2. Narkomania poważny problem, branie wszelkich środków psychotropowych, zmieniających psychikę, szkodliwych dla jednostki i społ. Dzieci żyją w atmosferze zagrożenia, konfliktów, często zanikanie więzi uczuciowych, frustracja, nerwowość. Najgorzej, gdy oboje rodziców problemy neurotyczne, a często do obniżenia ich zdolności intelektualnych. Poczucie, ze muszą same nie mówią, nie ufają, nie odczuwają rodzice nie potrafią zapewnić warunków. Problemy finansowe.

3. Przestępczość czyn członków który polega na naruszaniu normy prawnej, zagrożony karą określoną w ust. karnej. Naj złą przest. przeciwko rodzinie( przemoc w rodzinie i znęcanie), R z recydywistami(syn bierze przykł.)

4. Przemoc nieprzypadkowe akty wykorzystujące przewagę, które godzą w osobistą wolność jednostki, fizycznej/psychicznej szkody i wykraczają poza społeczne normy. Wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić, zjawisko powtarzające się. Częściej stosowana przez matki.

Formy przemocy: a). fizyczna: nieprzypadkowe użycie siły fizycznej >doznaje urazów b). psychiczna: niszczenie godności DZ, obrazu własnej os. c). seksualna: os. dorosła dopuszcza się zaangażowania DZ w aktywność mającą na celu zaspokojeni(ekshibicjonizm)
d). zaniedbywanie: niezaspokajanie potrzeb(odżywianiem) Rodzaje: a). gorąca-odreagowywanie emocji na osobach najbliższych . b). chłodna – bez gwałtownych wybuchów, emocji, przypomina zaplanowanego scenariusza Konsekwencje: gniew, poczucie winy/niskiej wartości/wstydu, niszczy swoje przedmioty, przemoc wobec kolegów, autoagresja, uzależnienia

1. Formy wspomagania rodziny.

Wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wykonywaniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych to zespół działań mających na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełnienia tych funkcji.

System pieczy zastępczej to zespół instytucji i działań mających na celu zapewnienie opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania rodziców.

Obowiązek wpierania rodziny przeżywającej trudności w wykonywaniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz organizacji pieczy zastępczej, w zakresie ustalonym ustawą, spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach administracji rządowej. Obowiązek o którym mowa jednostki samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej realizują w szczególności, przy współpracy ze środowiskiem lokalnym, sądami i ich organami pomocniczymi, policją, instytucjami oświatowymi, zakładami opieki zdrowotnej, policją, instytucjami oświatowymi, zakładami opieki zdrowotnej, a także kościołami i związkami wyznaniowymi oraz organizacjami społecznymi.

Zadania z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej są realizowane zgodnie z zasadą pomocniczości, zwłaszcza jeżeli przepisy ustawy przewidują możliwość zlecania realizacji tych zadań przez organy jednostek samorządu terytorialnego.

Rodzina może otrzymać wsparcie poprzez:

• Asystentów rodziny,

• Zespołów interdyscyplinarnych,

• Placówek wsparcia dziennego,

• Innych przedmiotów lub instytucji działających na rzecz dziecka i rodziny.

Praca z rodziną będzie prowadzona w szczególności w formie:

• Konsultacji i poradnictwa specjalistycznego,

• Terapii i mediacji,

• Organizowania usług dla rodzin z dziećmi,

• Pomocy prawnej, w szczególności w zakresie prawa rodzinnego,

• Organizowania dla rodzin spotkań mających na celu wymianę ich doświadczeń.

Punkty konsultacyjne dla osób uzależnionych i ofiar przemocy domowej.
Udzielają doraźnej pomocy osobom uzależnionym, ich rodzinom oraz ofiarom przemocy domowej w formie informacji i wskazują placówki oraz instytucje mogące udzielać pomocy. Współpracują z poradnią lecznictwa Odwykowego, Prokuraturą, Klubami Abstynenckimi, Urzędami Miasta oraz innymi instytucjami działającymi na rzecz osób uzależnionych. i ofiar przemocy. Porady udzielane są bezpłatnie.

Schroniska dla ofiar przemocy.
Pierwszej pomocy udzielają również schroniska dla ofiar przemocy oraz różnego rodzaju pogotowia rodzinne. Zatrudnieni są tam psycholodzy, doradcy rodzinni, a także pracownicy. Działania tego typu obejmują dwa obszary:

• Udzielanie pierwszej pomocy

• Zapobieganie powtarzającym się przypadkom krzywdzenia.

W rzeczywistości polskiej mało jest tego typu placówek, chociaż istnieje ogromna potrzeba ich tworzenia. Istniejące domy dla samotnych matek z dziećmi czy noclegowanie nie pełnią roli schronisk w takim zakresie, jaki byłby wymagany.

Organizacje i fundacje.
Działające fundacje i organizacje podejmują inicjatywy na rzecz ofiar przemocy. Wymienić można tutaj Komitet obrony Praw Dziecka posiadający około 1000 ośrodków w Polsce, uruchomiona w Łodzi Fundacja na rzecz Ochrony dziecka przed Okrucieństwem.

Brak bazy technicznej dla tego rodzaj instytucji oraz zaplecza z profesjonalną pomocą odbija się na skuteczności ich działania. Organizacje charytatywne powstające coraz częściej, także i przy kościołach czy różnego rodzaju fundacje nie rozwiążą całkowicie problemu. Wymaga to rozstrzygnięć na poziomie władz głównie lokalnych.

Placówki medyczne.
Ogromną rolę w cyklu niesienia pomocy ofierze przemocy domowej odgrywa szpital, ośrodek zdrowia, a przede wszystkim personel medyczny. Na konieczność odpowiedniego przygotowania tej grupy zawodowej wskazują badania sondażowe. Badania przeprowadzone przez T. Dawidsona (1978) ujawniły wysoki wskaźnik tradycyjnego wręcz mitologicznego myślenia tej grupy zawodowej, wyrażającego się w opinii, że są to sprawy do załatwienia wyłącznie w domu, a ofiara w dużym stopniu ponosi odpowiedzialność za napaść, ponieważ ją prowokuje.

Szkoła.
Szkoła może odgrywać istotną rolę w udzielaniu pierwszej pomocy przede wszystkim dziecku pokrzywdzonemu. Taka możliwość powstaje szczególnie, wtedy gdy zatrudniony jest pedagog lub szkolna pielęgniarka. Szkoła jednak w większym zakresie podaje wiedzę o sposobach poszukiwania pomocy i działalności instytucji specjalizujących się niż w niesieniu tego typu pomocy

III. Zjawisko sieroctwa społecznego: rodzaje sieroctwa, skutki, sposoby zapobiegania i rozwiązywania problemu.

1. Pojęcie, rodzaje, rozmiary sieroctwa.

Sieroctwo – psychologiczny i społeczny stan dziecka, pozbawieniem go opieki rodziców i przejęciem przez inne osoby/instytucje, kontakt z rodzicami jest niedostateczny lub nie ma go wcale.

Rodzaje sieroctwa wg A. Kelma:

a). sieroctwo naturalne (biologiczne) – będące wynikiem utraty przez dziecko jednego lub dwojga rodziców na skutek ich śmierci. Ten typ sieroctwa jest stałym zjawiskiem w życiu społeczeństwa ludzkiego, a jego rozmiary ulegają wahaniom zależnie od ogólnych czynników kształtujących warunki bytu rodzin. Wzrost zjawiska sieroctwa naturalnego może być spowodowany np. wojnami, epidemiami, klęskami żywiołowymi, natomiast ograniczenie tego zjawiska spowodowane jest ogólnym postępem medycyny, poprawą warunków życia ludności, skuteczniejszym przeciwdziałaniem zagrożenia itp. Sieroctwo naturalne ma charakter trwały, nie jest możliwe przywrócenie dziecku jego własnych utraconych rodziców.

b). sieroctwo społeczne – wszystkie sytuacje braku opieki, które wymagają odłączenia dziecka od jego naturalnej rodziny własnej z uwagi na zaburzenia więzi wzajemnej między dzieckiem a jego rodzicami. Sieroctwo społeczne ma charakter dynamiczny, zmienny i nie można wykluczyć szansy całkowitego lub częściowego przywrócenia dziecku jego rodziców.

c). sieroctwo duchowe – występuje w przypadku zawężenia opiekuńczej funkcji rodziny i rozbicia więzi uczuciowej

Rozmiary zjawiska sieroctwa naturalnego i społecznego nie są dokładnie znane. Uzależnione są od wielu czynników.

1. Makro i mikrospołeczne przyczyny zjawiska sieroctwa społecznego.

Makrospołeczne:
-przemiany więzi społecznej,
-znaczne osłabienie kontroli społecznej (głownie w dużych aglomeracjach, do której napływa ludność wiejska),
-anonimowość życia jednostki, głównie na skutek oddzielenia zakładów pracy od grup rodzinnych.

Mikrospołeczne:
- syndrom 3B (bieda, bezdomność, bezrobocie). Trudne warunki materialne i mieszkaniowe, które wpływają na zaspokajanie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych rodziny
- rozwód rodziców, niezgodne pożycie małżeńskie - niepełna struktura rodziny
- uzależnienia (alkoholizm, narkomania, lekomania, hazard) - brak opieki nad dziećmi w przypadku, gdy oboje rodzice pracują oraz „eurosieroctwo” - brak czasu wpływający na niewłaściwą organizację życia rodziny, szczególnie brak czasu dla dzieci i ich problemy - niska kultura i brak umiejętności wychowawczych rodziców - choroba jednego z małżonków (choroby psychosomatyczne, nerwice, psychozy, charakteropatie)

1. Potrzeby psychiczne dzieci sierocych.

Dzieci osierocone potrzebują:

- zainteresowania, lecz nie współczucia,
- akceptacji, ale nie zagłaskiwanie,
- rozmów, ale nie wykładów,
- słów niosących znaczenie, a nie niezrozumiałego ich toku,
- spojrzeń czułości, a nie pełnych gniewu,
- kontaktu dotykowego, ale tylko będącego wyrazem miłości ,
- jasno określonych zasad, ale nie życia samymi zasadami,
- granic, ale nie nadmiaru ,
- świadectwa życia, a nie mówieniu o tym, co powinienem,
- wyzwań, ale nie umieszczania poprzeczki ponad moje możliwości,
- miłości zastępczej, ale nie surogatu miłości.

1. Specyficzne problemy sieroctwa społecznego dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa.

- okres po niemowlęcy: przeważają zaburzenia o charakterze wegetatywnym, takie jak zaburzenia łaknienia, żołądkowo-jelitowe, wymioty.
- 2-3 lata: występuje zahamowanie ukierunkowanej aktywności motorycznej, ruchy stereotypowe, brak kontaktu społecznego, a także „lepkość uczuciowa”, przytulanie i klejenie się do osób obcych
- opóźnienie w rozwoju psychofizycznym,
- zaburzenia i deformacje osobo­wościowe w zakresie rozwoju uczuć,
- brak umiejętności nawiązywania prawi­dłowych kontaktów społecznych,
- osłabienie zdolności my­ślenia abstrakcyjnego i logicznego rozumowania,
- trudności w rozumieniu siebie i innych ludzi,
- brak koncentracji uwagi/brak inicjatywy,
- sła­ba wyobraźnia,
- rzucanie się na podłogę i leżenie bez ruchu,
- uderzanie główką o podłogę,
- przywieraniem ciałem do ściany,
- płacz bez łez,
- gryzienie paluszków,
- wyrywanie sobie włosów.

1. Fazy rozwoju i skutki „choroby sierocej”.

1. Faza protestu (dziecko protestuje przeciw rozstaniu się z matką krzykiem, płaczem, a gdy jest starsze, agresją słowną i fizyczną; pojawiają się zaburzenia snu, łaknienia, wymioty i biegunki)

2. Faza rozpaczy (dziecko w dalszym ciągu odczuwa i zagrożenie, ale ponieważ stwierdziło, że protest jest daremny, miejsce jego zajmuje rozpacz. Dziecko jest stale smutne, często płacze, staje się mniej ożywione, po jakimś czasie obojętnieje)

3. Faza wyobcowania (dziecko pozornie staje się pogodzone z losem i przystosowane. Jednocześnie aktywność jego ulega dalszemu zahamowaniu, coraz częściej obserwuje się zachowania stereotypowe, objawy zahamowania jego rozwoju umysłowego i emocjonalnego; uruchamia cały zespół odruchów obronnych m.in. ssanie palce, kołysanie się)

Skutki choroby sierocej:

• Niedojrzałość uczuciową, zahamowanie rozwoju emocjonalnego.
• Problemy z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów uczuciowych.
• Poczucie niższości, samotności, lęki i depresja.
• Niska aktywność życiowa i ubóstwo inicjatyw.
• Niskie zainteresowanie światem i otoczeniem.
• Huśtawka nastrojów, nieprzewidywalne zachowania.
• Nieumiejętność radzenia sobie w nowych sytuacjach (bezradność lub agresja).
• Brak zainteresowania opiekunami (pracownikami domu dziecka).
• Duże zainteresowanie obcymi ludźmi.

1. Stopnie sieroctwa społecznego.

stopień najwyższy - całkowite opuszczenie dziecka przez rodziców, czego konsekwencją jest zupełny brak kontaktów z naturalnymi rodzicami; w takim przypadku losem dziecka kierują obcy ludzie.

stopień średni - dziecko ma bardzo sporadyczny kontakt z rodzicami, np. jedno z rodziców odwiedza dziecko w placówce opiekuńczo - wychowawczej, jednak te odwiedziny są rzadkie i nieregularne.

stopień najniższy - rodzice dziecka wykazują pewne zainteresowanie jego losem, odwiedzają go w placówce, robią sporadyczne zakupy, organizują dziecku wypoczynek; jednak wychowanie i opieka nad dzieckiem nadal jest sprawowana przez obce osoby. Sytuacja każdego dziecka samotnego, opuszczonego i odtrąconego przez rodziców jest inna. Kiedy w życiu takiego dziecka obecna jest jakaś bliska osoba (np. babcia, dziadek, ciotka, kuzynka czy rodzeństwo), wtedy jego sytuacja jest bardziej korzystna. 

1. Sieroctwo duchowe dzieci – przyczyny i objawy.

SIEROCTWA DUCHOWE, którego głównym wyznacznikiem jest przeżywanie przez dziecko faktu odtrącenia emocjonalnego

PRZYCZYNY:

- nieplanowana ciąża,

- śmierć rodziców

- porzucenie w szpitalu, w kościele, oddanie do domu dziecka,

- uzależnienia

- zaburzenie więzi emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem (jawne odrzucanie dziecka, demonstrowanie wobec niego negatywnych uczuć, okazywanie mu dezaprobaty),

- obojętnością emocjonalną (brak pozytywnych uczuć do dziecka, unikanie kontaktu, brak zainteresowania nim i jego sprawami). Czasem wiąże się to z niedorozwojem ekspresji uczuć

- brak czasu, zmęczenie, (nadmierne angażowanie się w sprawy zawodowe i towarzyskie),

- ignorowanie dziecka, a zajmowanie się wyłącznie drugim, poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rodzinie, brak rozumienia dziecka

- fizyczna nie obecność rodzica,

- ubóstwo

- rozwód rodziców,

- ignorowanie potrzeb psychicznych (przytulanie, pocieszanie, słuchanie, wyrozumiałość)

- brak poczucia bezpieczeństwa, które jest niezbędne dla prawidłowego psychicznego i fizycznego rozwoju dziecka

- brak poczucia oparcia uczuciowego w rodzicach,

OBJAWY:

- poczucie osamotnienia w rodzinie. Osamotnienie ( oderwanie od potrzebnych związków z innymi lub niezbędnego związku z bliską osobą). Towarzyszą mu

gniew, poczucie zawiedzionych nadziei, pesymizmu oraz niezaradności i skrępowania.

- odrzucenie przez inne dzieci, negatywnej samoakceptacji

- zaburzona równowaga emocjonalna

- Dziecko zagrożone staje się niepewne, lękliwe, nieufne, zamknięte w sobie lub też okazuje niechęć, a nawet wrogość w stosunku do rodziców.

- brak poczucia własnej wartości (brak dążenia by stawać się coraz lepszym, lęk przed podejmowaniem wyzwań, trudniejszych zadań)

- lękliwość, chwiejność, niezdecydowanie, starach, niepewność, brak własnego zdania,

- niechęć do mówienia o sobie, o swoich sprawach

- burzliwy okres dojrzewania,

- skłonność do autoagresji i do ucieczki od rzeczywistości,

- depresja

- dziecko zamyka się w sobie, ogranicza z rodzicami kontakty słowne

- osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny,

- utrata poczucia przynależności

- eliminowanie sfer emocjonalnych w rodzinie na korzyść wartości rzeczowych materialnych

- zubożenie psychicznego kontaktu dziecka z rodzicami

- braku akceptacji,

- braku zrozumienia przez rodziców

- poczucie osamotnienie wśród osób najbliższych, poczucie zagubienia

- Dziecko osierocone duchowo nie czuje się w swojej rodzinie kochane, potrzebne i szczęśliwe, a rodzice nie są osobami, u których zawsze można znaleźć akceptację, pomoc i wsparcie psychiczne

- przerażenie, brak zaufania, poczucie winy

- brak umiejętności wyznaczania granic

- brak odporności, podatność na choroby

1. Bieżące i perspektywiczne skutki sieroctwa rodzinnego.

Skutkom sieroctwa można i należy przeciwdziałać podejmując działania kompensacyjne. Można przyjąć, że kompensacja to wyrównywanie i zastępowanie rodziny naturalnej innymi formami zastępczego rodzicielstwa. Najbardziej skuteczny sposób kompensowania dziecku sierocemu braków opieki i wychowania ze strony rodziny własnej, stanowią rodzinne formy opieki: rodziny adopcyjne, Charakterystyczne konsekwencje sieroctwa u dzieci przedszkolnych to: ubóstwo pojęć, trudności skupienia na czymkolwiek uwagi, rozproszenie, porzucanie rozpoczętych zajęć i rozpoczynanie nowych, bezmyślne niszczenie przedmiotów, które znajdują się w zasięgu ich rąk, nadpobudliwość ruchowa, lepkość uczuciowa, uczucia tych dzieci są nietrwałe i zmienne. Skutki sieroctwa u dzieci w wieku szkolnym to: niechętny i niedbały stosunek do nauki i obowiązków szkolnych, dzieci te często wagarują, uderzający jest brak koncentracji wewnętrznej podczas pracy umysłowej - rozproszenie i osłabienie uwagi, niechęć do wszelkich wysiłków intelektualnych, dzieci osierocone najczęściej nie mają żadnych trwałych zainteresowań intelektualnych - są umysłowo bierne albo też ustawicznie zmieniają swoje zainteresowania. Rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka i wioski. Sieroctwo nie sprzyja rozwojowi intelektualnemu u dzieci, stąd wiele z nich źle się uczy. Niedostosowanie do roli ucznia wiąże się z zaburzeniami emocjonalnymi. Ponieważ siłą napędową działania u dzieci jest uczucie, dziecko opuszczone nie ma dla kogo się uczyć. Świadomość, że jest się przez swoich rodziców kochanym i akceptowanym jest podstawą poczucia bezpieczeństwa i sprawia, że dziecko łatwiej przezwycięża trudności w szkole i wśród rówieśników. Brak rodzicielskiej miłości powoduje, że dziecko czuje się gorsze, skrzywdzone i zagrożone, staje się agresywne lub zamyka w sobie, izoluje.

1. Sytuacja prawna dzieci sierocych.

Sytuacja prawna: śmierci rodzica biologicznego - Reprezentuje opiekun prawny/kurator, przez sąd na wniosek ośrodka adopcyjnego/placówki, bez jego zgody adopcja nie może być orzeczona, uzasadnione dobrem dziecka.

1. Formy kompensacji sieroctwa.

Kompensacja występuje pod dwoma postaciami:

• Kompensacja naturalna -  jest niezamierzona, występuje bez udziału  człowieka w sposób naturalny,

• Kompensacja celowa - ma miejsce wskutek podjęcia celowych czynności kompensacyjnych przez człowieka/grupę ludzi.

Kompensacja powinna odnosić się do następujących dziedzin pracy placówek i rodzin pieczy zastępczej:

• poprawa stanu zdrowia i rozwój sprawności fizycznej.

• usuwanie braków w rozwoju umysłowym.

• kompensowanie braków w rozwoju społecznym.

Działania kompensacyjne powinny być poprzedzone analizą stanu potrzeb wychowanków.

Podejmując opiekuńcze czynności kompensacyjne wobec osieroconego dziecka placówki starają się wyrównać zaniedbania, jakich doznało ono w swoim środowisku rodzinnym.

Formy kompensacji sieroctwa:

Adopcja - (łac. Adoptio – usynowienie, przysposobienie) to przyjęcie osoby obcej do rodziny, np. dziecka –sieroty, przez stworzenie między tą osobą a osobą adoptującą takich stosunków prawnych, jakie zachodzą między dziećmi a rodzicami . Bez wątpienia można przyjąć, że przysposobienie jest dla dziecka pozbawionego szans wychowania w rodzinie biologicznej najkorzystniejszą formą opieki, a rodzice adopcyjni przyjmują taką samą odpowiedzialność za dziecko przysposobione jak za dziecko wychowywane w rodzinie. Dzięki tej formie opieki można dzieciom osieroconym, porzucanym, bądź pochodzącym z rodzin patologicznych zapewnić możliwość wychowywania się w „normalnej” rodzinie, zapewnić poczucie bezpieczeństwa, przynależności, wzajemnego zaufania i miłości. W myśl Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przysposobić można jedynie osobę małoletnią i tylko dla jej dobra, a więc zapewnić dziecku prawo do nazwiska i obywatelstwa, prawo do opieki i pomocy ze strony państwa, zwłaszcza w sytuacji pozbawienia opieki rodzicielskiej, prawo do opieki lekarskiej, prawo do ubezpieczenia społecznego, prawo do poziomu życia odpowiedniego dla rozwoju fizycznego, umysłowego i moralnego, prawo do nauki, do zabawy, ochrony od dyskryminacji, wyzysku społecznego i  poważania jego godności, prawo do specjalnego traktowania i ulg w postępowaniu karnym . Adopcja jest procesem, w którym zachodzą zmiany w wielu sferach; w psychice, w uwarunkowaniach społeczno-kulturowych, a przede wszystkim w strukturze rodziny. Jest to proces, który nie kończy się wydaniem aktu przysposobienia, a jedynie przybiera nową formę – gdyż adopcja jako fakt powstaje i trwa w świadomości każdej ze stron.

Rodzina zastępcza - Rodzinę zastępczą definiuje się jako rodzinę wychowującą dzieci, „których rodzice nie żyją, bądź nie są w stanie ich wychować” . Rodziny zastępcze dzielą się na: spokrewnione z dzieckiem, niespokrewnione z  dzieckiem i zawodowe niespokrewnione z dzieckiem. Rodzinom zastępczym stawia się następujące wymagania: zapewnianie bezpieczeństwa dziecku, opieki lekarskiej, racjonalnego żywienia, korzystania z dóbr kultury, spełniania wszystkich świadczeń związanych z utrzymaniem dziecka. Ponadto rodzinom zastępcza musi podejmować zabiegi z zakresu kompensacji i reedukacji. Należy pamiętać, iż „dzieci z rodzin zastępczych doświadczyły poważnych zagrożeń w życiu rodzinnym (zaniedbanie, konflikty, przemoc) i nie pozostało to bez wpływu na ich rozwój . Rodzinę zastępczą może stanowić nie tylko małżeństwo, ale także osoba samotna. Najważniejszym kryterium przy doborze rodziny zastępczej jest pewność, że kandydaci na rodziców zastępczych będą należycie wykonywać ciążące na nich obowiązki. Ponadto powinni posiadać obywatelstwo polskie, mieszkać w Polsce, mieć prawa rodzicielskie i opiekuńcze, odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania.

Rodzinne domy dziecka – W polsce geneza rodzinnych domów dziecka wiąże się z przemianami potrzeb opiekuńczych w Polsce, a zwłaszcza krytyką wartości zakładowych form opieki całkowitej. Do RDD kieruje się dzieci, które są sierotami naturalnymi lub społecznymi, znajdują się w zasadzie w tzw. normie rozwojowej, wymagają zindywidualizowanych metod oddziaływania. Dzieci kierowane są do tej formy opieki w różnym wieku. Najmłodsze może mieć np. 3 miesiące, a najstarsze 15  lat. Zaleca się także, aby opiekę w rodzinnym domu dziecka znajdowały rodzeństwa, dotyczy to także innych placówek opiekuńczo-wychowawczych, ale tu jest szczególnie akcentowane. Pod opieką rodzinnego domu dziecka wychowankowie mogą przebywać do 18 roku życia, a w przypadku nauki w szkole wyższej – do 25 lat. Prowadzenie domu dziecka powierza się najczęściej małżeństwom, przy czym z reguły na etacie osoby prowadzącej placówkę jest tylko jedna osoba. Druga na ogół mąż, pracuje w innym zakładzie pracy, uczestniczy jednak w wychowywaniu dzieci, tak jak w rodzinie naturalnej. Wioski dziecięce- we wioskach dziecięcych SOS przebywają sieroty naturalne i społeczne. W  zasadzie przyjmowane są dzieci do 8 roku życia, ale też i starsze jeżeli mają rodzeństwo w wieku powyżej 8 lat. Dzieci umieszczane są w rodzinie wioskowej prowadzonej przez matkę. W rodzinie żyje przeciętnie 6–8 dzieci. Rodzeństwo powierzone jest jednej matce. Dla niektórych dzieci wioska dziecięca jest pierwszym miejscem pobytu poza własną rodziną, dla innych kolejnym po kilkuletnim pobycie w różnych placówkach opiekuńczych, centralnym miejscem życia wioski jest rodzina zamieszkująca w samodzielnym domu, w którym matka wraz z dziećmi tworzy atmosferę i środowisko oparte na zaufaniu i życzliwości. Rodzinę tworzą dzieci mające odmienne doświadczenia życiowe i nawyki, dlatego też niezbędne jest dążenie do integracji z zachowaniem indywidualności każdego wychowanka. Sprzyja temu wspólne przebywanie ze sobą zarówno w sytuacjach radosnych, przyjemnych, jak i trudnych. Dzieci uczestniczą w prowadzeniu domu, pomagając matce w bieżących pracach, w przygotowaniu świąt i pielęgnowaniu tradycji rodzinnych. Dzieci przebywają w domu, aż do usamodzielnienia się, mogą one kontaktować się ze swoją naturalną rodziną. Rodzina wioskowa jest także otwarta na kontakty z najbliższym środowiskiem. Wioska dziecięca składa się z 12–15 domów jednorodzinnych położonych w  ładnym otoczeniu, dzieci z wioski chodzą do przedszkoli i szkół miejscowości, w której się znajduje wioska. Matka mieszka z powierzonymi jej dziećmi w oddzielnym domu należącym do wioski, samodzielnie prowadzi gospodarstwo domowe, opiekuję się dziećmi i prowadzi ogródek. Każdy dom ma swój indywidualny charakter, w zależności i inwencji domowej rodziny .

Instytucjonalne formy kompensacji sieroctwa:

Policyjne izby dziecka - to instytucja diagnostyczna ale przyjmująca całkowitą opiekę nad dzieckiem. Maksymalny czas pobytu w Izbie wynosi 48 godzin. 

Trzy kategorie nieletnich, którzy mogą być osadzeni w Policyjnej Izbie Dziecka:

- Nieletni co do których istnieje podejrzenie, że popełnili czyn karalny i istnieje obawa, że mogą się ukryć, bądź zatrzeć ślady czynu.

- Nieletni wobec których nie można ustalić tożsamości: tacy, którzy ukończyli 13 lat, a nie ukończyli 17 lat.

- Nieletni wymagający natychmiastowej opieki, a nie jest możliwe niezwłoczne dostarczenie ich rodzicom, ani umieszczenie w Pogotowiu Opiekuńczym – nieletni między 13, a 18 rokiem życia – mówi się o nich nieletni zagrożeni demoralizacją.

Osoby poniżej 13 roku życia są natychmiast przewożeni do Pogotowia Opiekuńczo – Wychowawczego lub jeśli nie ukończyły 3 roku życia do Domu Małego Dziecka.

Pogotowie opiekuńcze - instytucja zajmująca się wychowaniem i opieką młodzieży. Trafiają do niej dzieci znajdowane na ulicy, uciekające z domów lub innych placówek wychowawczo-opiekuńczych, niepełnoletnie ofiary przemocy  domowej lub małoletni przestępcy, przebywając w tej placówce w czasie trwania procesu sądowego, formalnie maksymalnym okresem jest 6 miesięcy.

Głównym celem Pogotowia Opiekuńczego jest pomoc dzieciom i młodzieży (która nie ukończyła 18 roku życia) znajdującej się w trudnej sytuacji oraz wymagających zapewnienia opieki całodobowej. Celem działania pogotowia opiekuńczego jest: powrót dziecka do własnej rodziny, umieszczenie go w placówce zastępującej rodzinę (np. dom dziecka  lub podobnej), czy też w innej, odpowiedniej placówce (socjalizacyjnej, resocjalizacyjnej).

Ośrodki adopcyjno – opiekuńcze - Działalność ośrodków adopcyjno-opiekuńczych opiera się na zasadzie współpracy ze środowiskiem lokalnym, w szczególności z jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej, sądami i ich organami pomocniczymi, instytucjami oświatowymi, zakładami opieki zdrowotnej, a także kościołami i związkami wyznaniowymi oraz z organizacjami społecznymi. Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze w realizacji swoich zadań kierują się dobrem dziecka i poszanowaniem jego praw.  

Dom dziecka - całodobowa placówka opiekuńczo-wychowawcza typu socjalizacyjnego.

Do domów dziecka kierowane są dzieci i młodzież, których potrzeby stale lub okresowo nie mogą być zaspokajane w domu rodzinnym. Oznacza to, że domy dziecka są powołane do istnienia nie tylko dla, ale także dla dzieci i młodzieży zaniedbanych środowiskowo, których rodzina nie wywiązuje się z powierzonych zadań. Takie dzieci i młodzież nazywana jest wtedy sierotami społecznymi. Według badań GUS-u , w roku 1997 istniało w Polsce 351 domów dziecka, w których przebywało prawie 18 000 dzieci i młodzieży. Tylko ok. 3% z tej liczby stanowiły sieroty naturalne.

Ośrodek szkolno - wychowawczy:

W skład specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego wchodzi co najmniej jedna z następujących szkół: 
1) szkoła podstawowa specjalna; 

2) gimnazjum specjalne; 

3) szkoła ponadgimnazjalna specjalna. 

W skład specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego może także wchodzić przedszkole specjalne utworzone na podstawie porozumienia między właściwymi organami prowadzącymi. 

Podstawową formą organizacyjną pracy z wychowankami w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym jest grupa wychowawcza. Liczba wychowanków w grupie wychowawczej odpowiada liczbie uczniów w oddziale odpowiedniego rodzaju szkoły specjalnej, określonej w przepisach w sprawie ramowego statutu publicznego przedszkola oraz publicznych szkół. Grupą wychowawczą opiekuje się wychowawca. Do każdej grupy wychowawczej, w skład której wchodzą uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, z niepełnosprawnością ruchową, z autyzmem oraz uczniowie ze sprzężonymi niepełnosprawnościami, uczęszczający do klas I-IV szkoły podstawowej specjalnej, zatrudnia się pomoc wychowawcy. 

ogniska wychowawcze - to placówka środowiskowa, która ma na celu zapobieganie niedostosowaniu i sieroctwu społecznemu dzieci i młodzieży, zapewnia też pomoc rodzinom niewydolnym wychowawczo.