W
Wada / Katalog wad. W popularnym ludowym nauczaniu w kwestiach etycznych sporządzane były (zwł. w ramach popularnej filozofii hell.) „katalogi” (spisy), gdzie umieszczano działania, których należy unikać, ponieważ uchodziły one za złe. Ta (literacka) forma została przejęta także przez hell. judaizm, a potem przez pierwotne chrześcijaństwo (Mdr 14,25n; Rz 1,29-31; 1 Kor 6,9n), jednakże tam pojawiło się nowe uzasadnienie: wadami były nie tylko ogólnie pojmowane moralnie złe zachowania, ale także postawy, które uniemożliwiały człowiekowi wejście do królestwa Bożego (1 Kor 6,10; Ga 5,21). ►Cnota, me [ts]
Wadi. Określenie najczęściej głęboko wydrążonego koryta wyschniętej rzeki na pustyni (dolina), które napełnia się wodą w porze deszczowej, po czym znowu szybko wysycha. Obszar Palestyny zorany jest niezliczoną ilością dolin. Częściowo przybierają postać wąwozu w kształcie litery V, czasami są to żyzne dna rzek. me [msz]
Wafsi (hebr. dodatek). Ojciec Nachbiego, który był tym wybranym człowiekiem z pokolenia Neftalego, który wraz innymi został przez Mojżesza wysłany na zwiady do Ziemi Obiecanej (Lb 13,14). fr [msz]
Waga. Przyrząd do określania ciężaru wszelkiego rodzaju towarów przed uiszczeniem opłaty (zwł. pieniężnej). Na starożytnym Bliskim Wschodzie oraz w Palestynie używano wag ręcznych i stojących, posiadających dwa równej wielkości ramiona i dwie szalki. Waga znajduje się również na egip. przedstawieniach sądu nad umarłymi. Każdy kupiec miał swoją wagę, zaś w pasie nosił odważniki (por. Prz 16,1 1). Waga symbolizuje wszechmoc Stwórcy i Sędziego (Iz 40,12.15; Mdr 11,22; Dn 5,27). me [msz]
Waheb (hebr. dawca; darczyńca). Na podstawie tego jedynie fragmentarycznego cytatu z „Księgi wojen Pana” można tylko przyjąć, że Waheb należy wiązać z ►Moabem (Lb 21,14). fr [msz]
Wajezata (pers. czysty; biały). Syn Hamana, który chciał unicestwić Żydów, jednakże zamiast zrealizować ten zamiar, sam został zabity przez potencjalne ofiary (Est 9,9). fr [msz]
Walka. Obok zastosowania tego słowa w związku z ►wojną, wskazać należy przede wszystkim na obrazowe i przenośne użycie grupy słów „walka/walczyć” w pismach NT. Użycie to łączy się z - szeroko rozprzestrzenionym w diatrybie - porównaniem ćwiczenia cnót, wzg. porównaniem etycznej walki jako walki przeciwko namiętnościom, z rozgrywkami sportowymi i połączonymi z nimi wysiłkami i niedostatkami. Obraz ten został przyjęty już przez judaizm hellenistyczny i odniesiony został do życia zgodnego z Prawem, do cierpienia ze względu na Prawo oraz do oddziałującego na życie sporu z Szatanem lub złymi skłonnościami. Do semantycznego obszaru tej grupy słów należy wielka liczba pojęć, które mają związek z gr. zawodami, np. bieżnia, hipodrom, stadion, nagroda za zwycięstwo w walce, nagroda za zwycięstwo, wieniec zwycięstwa i in. (por. np. 1 Kor 9,24-27; Hbr 12,1-3). me[ts]
Walka z siłami chaosu. W mitologii babil. jest mowa o pradawnej walce sił boskich z potworami morskimi; najsilniejszy z bogów pokonuje potwora i używa go jako materiału do stworzenia świata. Echa tej babil. mitologii pobrzmiewają jeszcze w Ps 74,12-14 oraz
89,9-11. ►Smok. me [msz]
Wał ► Mur, ► Wojna
Waniasz (hebr./arab. słaby). Izraelita, który poślubiwszy na wygnaniu w Babilonii
nie-Żydówkę, zadeklarował, że ją oddali (Ezd 10,36). fr [msz]
Wapno. W czasach bibl. wapno pozyskiwane było ze sproszkowanego wapienia. Stosowano je do tynku (Ez 13,10-12) albo do bielenia dużych kamieni (Pwt 27,4) i grobów (Mt 23,27). me [ts]
Warga. Narzędzie mowy, a przez to w Biblii jej symbol (Iz 28,11; Ps 51,17; Hbr 13,15). me [ts]
Warianty tekstowe (łac. varius - różny, rozmaity). W krytycznych badaniach tekstu jako warianty określa się zachowane odmienne zapisy tego samego tekstu, różniące się między sobą, a więc prawd, różne także od nieznanego tekstu pierwotnego. Żadne z pism bibl. nie zachowało się w swym oryginale, nie posiadamy ►tekstu pierwotnego żadnego z pism bibl. Przy przepisywaniu tekstów nie udało się uniknąć błędów, a tym samym powstały zmiany w treści. Podczas przepisywania tekstów bibl. (►Biblijne rękopisy) dochodziło także do świadomych ingerencji i wprowadzania zmian w tekście ze względów językowych lub teologicznych (►Recenzja). Zgodnie z regułami krytyki tekstu, wydawca tekstu przyjmuje jako tekst główny wersję treści tekstu uznanego za najstarszy, jednak informuje w tzw. aparacie krytycznym o istnieniu innych, odmiennych form zapisu tego samego tekstu w różnych rękopisach. ►Biblijny tekst, ms [mw]
Warta ► Nocna straż.
Warunki glebowe. W Palestynie warunki glebowe (wraz z klimatycznymi) zmieniają się zależnie od tego, czy jest to ciepłe i wilgotne wybrzeże, czy też sucha, wewnątrzkontynentalna pustynia. Na wybrzeżu znajdują się gliniaste czarnoziemy (odpowiednio nawodnione, niezwykle żyzne: równina Jizreel, równina Szaron), które jednak sąsiadują z połaciami lotnego piasku. Do uprawy zbóż dobrze nadają się zawierające żelazo czerwonoziemy na obszarach górskich. Obfite opady zimowe łatwo wypłukują ziemię, czego efektem są niezdatne do uprawy obszary krasowiejącego wapienia. Przywrócenie urodzajności tych ziem możliwe jest dzięki uprawie tarasowej. W Dolinie Jordanu znajdują się gleby aluwialne narzucane przez górskie potoki na starsze warstwy. Wokół jeziora Genezaret dawne tereny bagienne zostały w dużej części osuszone i uczyniono z nich pola uprawne i sady. Obszarem na płd. - przede wszystkim w okolicach Morza Martwego - mimo występowania żyznych gleb, trudno jest gospodarować ze względu na skąpą ilość opadów. Oazy i sąsiadujące z nimi tereny nadające się do kultywacji wydzierane są pustyni przy pomocy systemów irygacyjnych. Wschodni brzeg Jordanu pokrywa warstwa bazaltu pochodzenia wulkanicznego. Zwietrzałe, ale zawierające minerały podłoże sprawia, że w niektórych rejonach ziemia wydaje naprawdę obfite plony. Dla pełnego obrazu należy dodać, że we wsch. części znajdują się bezdrzewne stepy, odpowiednie do wypasania owiec i wielbłądów, oraz Pustynia Arabska. Zasadniczo jest to kraina Beduinów, nomadów. ►Rolnictwo, ms [msz]
Warus (łac. krzywo [nogi]). Publius Quintilius Varus, rzym. patrycjusz, 13 r. przed Chr. konsul w Rzymie, 6-4 r. przed Chr. prokonsul w Syrii; w 4 r. przed Chr. stłumił powstanie, które wybuchło po śmierci Heroda Wielkiego. W 6 r. po Chr. przybył jako namiestnik do Germanii, gdzie w 9 r. po Chr. zginął w bitwie w Lesie Teutońskim. me [mw]
Warzywa ► Świat roślin.
Waszti (pers. piękna kobieta), żona pers. króla Kserksesa (486-465 r. przed Chr.) albo Artakserksesa (465-423 r. przed Chr.); zarówno Waszti, jak też jej małżonek wydawali oddzielnie uczty. Kiedy król - już pijany - zapragnął pochwalić się swoją żoną przed gośćmi, ta odmówiła przybycia. Wówczas król naradził się z dworzanami i postanowił, że ten akt nieposłuszeństwa należało ukarać, dlatego królowa została wygnana (Est 1,9-19). fr [msz]
Wątroba. W ST jest ona czasem pojmowana jako siedlisko samego życia (Prz 7,23) lub siedlisko uczuć (Lm 2,11; BT: „żółć”) podobnie jak krew, serce lub nerki. W Babilonie istniał zwyczaj wróżenia z wątroby, co polegało na oglądaniu kształtu tego narządu pobranego z zabitego na ofiarę zwierzęcia i odczytywaniu na tej podstawie przyszłych zdarzeń (Ez 21,26; por. wyrocznię). Serce i wątroba ryby służyły, jak podaje Tb 6,7n, jako środek używany w zaklęciach demonów i ich wypędzaniu, me [ts]
Wąż. W mitologiach bliskowschodnich wąż odgrywa ważną rolę jako zwierzę symbolizujące nieszczęście, ale także i życie. W Egipcie, Babilonii, Syrii i Grecji uchodził on za zwierzę święte i za symbol bóstw dających życie (kultycznie czczony był także w Indiach i Ameryce Środkowej). Jako zwierzę poświęcone Baalowi i związane z kultem płodności pojawia się on w opowiadaniu o upadku pierwszych rodziców (Rdz 3), gdzie występuje też jako stworzenie Boże i jako kusiciel ludzi: nie udziela on życia, jak obiecuje, lecz sprowadza śmierć. Wczesny judaizm widział w wężu ucieleśnienie diabła (Mdr 2,24 jako wyjaśnienie Rdz 3,1). Przedstawienie węża jako symbolu życia uwidacznia się także w etiologicznym opowiadaniu o wężu miedzianym w Lb 21,4-9, obiekcie kultu w świątyni, który został zniszczony przez króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.; 2 Krl 18,4). W myśleniu apokaliptycznym w postaci węża z Rdz 3 w sposób zmitologizowany skupiają się smok, Szatan i diabeł (Ap 12,9). Przenośnie motyw węża jest stosowany dla ukazania nieszczęścia, podstępnej złośliwości czy przebiegłości, jak również jako symbol mądrości (Mt 10,16; por. Ps 91,13; 140,4; Mt 12,34; 23,33). ►Świat zwierząt, me [ts]
Wąż miedziany / Wizerunek miedziany. Wg 2 Krl 18,4 w Izraelu miał przyjąć się kult kananejskiego idola z miedzi i trwać nieprzerwanie od czasów Mojżesza aż do Ezechiasza, dlatego że podobiznom węży przypisywano właściwości lecznicze. Ezechiasz, który „w Panu, Bogu Izraela, pokładał nadzieję” (2 Krl 18,5), nakazał zniszczyć węża miedzianego ►Nechusztana. Opowieść w Lb 21,4-9 (Izraelici, którzy z powodu szemrania przeciw Bogu byli ukąszeni przez węże, zostają uratowani, gdy w zaufaniu do Boga wznoszą swój wzrok ku wężowi miedzianemu, umieszczonemu na palu) należy uznać za etiologię, która miała wykazać pochodzenie tego kultu z czasów Mojżesza i w ten sposób go usprawiedliwić. NT (a później i Kościół) w tym wywyższonym wężu widzi zapowiedź wywyższonego na krzyżu Jezusa (J 3,14; por. List Barnaby 12,5-7). ms [ts]
Wcielenie (łac. incarnatio = gr. sarkosis = wcielenie). Już dla Ireneusza (zm. ok. 202 r.) przyjęcie ciała przez Słowo Boże równoznaczne było z Jego wcieleniem. Chrześcijanie, zgodnie z wyznaniami wiary soborów w Nicei (325 r. po Chr.) i Konstantynopolu (381 r. po Chr.), wierzą w Jednego Pana Jezusa Chrystusa, który „przyjął ciało” (incarnatus est) i „stał się człowiekiem” (homo factus est).
Kluczowym fragmentem Biblii, koniecznym do zrozumienia faktu wcielenia jest J 1,14:
„A Słowo [logos] stało się ciałem [sarx] i zamieszkało wśród nas”. Jezus Chrystus ucieleśnia swoją osobą „Słowo”, które przychodzi od Boga i „na początku” było u Boga (J 1,1.17). Zgodnie z rozumieniem Biblii „ciało” oznacza całego człowieka, z ciałem i krwią, i to o ile ogranicza go ziemska egzystencja, przemijanie i śmierć (por. Iz 40,5-7). Wymowa J 1,14 kontrastuje z wydźwiękiem J 1,1: „i Bogiem [theos] było Słowo”. Użyte tu bez rodzajnika wyrażenie Bóg może być rozumiane jako orzecznik, określający właściwość i naturę Słowa.
J 1,1 można zatem wyrazić tak: „i Słowo miało boską naturę”. W myśl 1,14 Słowo to przyjmuje przez fakt wcielenia naturę ludzką. Oba te wersety: J 1,1 i 1,14 wywarły wpływ na późniejszy rozwój nauki o dwóch naturach w chrystologii.
Mimo że jedynie u J 1,14 mowa jest wyraźnie o wcieleniu preegzystującego (obecnego od samego początku u Boga) Słowa, można z wersetem tym porównać inne jeszcze fragmenty NT. W listach św. Jana pojawia się ostrzeżenie przed „Antychrystem”, który nie uznaje, że Jezus Chrystus „przyszedł w ciele [sarx]” (1 J 4,2; 2 J 7), a więc zaprzecza faktowi przyjęcia ciała i stania się człowiekiem przez „Zbawiciela świata” (1 J 4,14). Kontrast między J 1,1 i
J 1,14 może być porównany do przeciwstawienia obecnego w hymnie z listu do Filipian
(Flp 2,6-11): Jezus, który istnieje w postaci [morfe] Bożej (Flp 2,6), ogałaca samego siebie [kenoo] i przyjmuje postać [morfe] sługi (Flp 2,7). Na początku Listu do Rzymian Paweł daje świadectwo wiary w Chrystusa, w którym Jezus widziany jest, zgodnie z „pochodzeniem według ciała”, jako potomek Dawida (Rz 1,3). „Ciało” oznacza tutaj, podobnie jak u J 1,14, ludzką, ziemską egzystencję. W 1 Tm zamieszczony jest hymn o „tajemnicy pobożności”, do której zalicza się myśl, iż Jezus ukazał i „objawił się w ciele [sarx]” (1 Tm 3,16). mha [tt]
Wczesny judaizm. ►Judaizm osiągnął swoją duchową, religijną i kulturalną wielkość dzięki wierze, myśli oraz szczególnej historii ludu Izraela. Początek judaizmu wiąże się na ogół z powrotem z wygnania babil. i religijną oraz polityczną odnową (538 r. przed Chr.). Okres ten postrzegany jest również jako „późny okres” całej historii starotestamentalnej. Stanowi ona jednak pierwszą epokę całej późniejszej historii żyd. aż po dzień dzisiejszy, a więc stanowi okres wczesnego judaizmu. Okres ten obejmuje ostatnie lata przed Chrystusem, biegnie przez cały czas NT i trwa do utworzenia Talmudu (ok. 200 r. po Chr.). ms [pt]
Wdowa (hebr. almanah; gr. chera). Kobieta, której mąż umarł, należała w patriarchalnym społeczeństwie starożytnego Bliskiego Wschodu do grupy na jego marginesie. Po śmierci małżonka próbowano kobietę możliwie jak najszybciej zintegrować z patriarchalną rodziną; działo się to przez powrót do własnej rodziny albo ponowne małżeństwo (lewirat, ale tylko dla wdów bezdzietnych). Jeżeli oba wyjścia były niemożliwe do zrealizowania, wdowa pozostawała sama, bez jakichkolwiek zabezpieczeń i ochrony. Jej sytuacja materialna była zależna od statusu społ. jej męża, jak również liczby i zamożności jej synów. Podczas gdy dorośli synowie mogli troszczyć się o swoją matkę, niepełnoletni, wymagający opieki synowie, sami byli sierotami zepchniętymi na społeczny margines.
W ST wymienia się wdowy najczęściej razem z sierotami i przybyszami/obcymi (np.
Wj 22,21-23; Pwt 10,18; Hi 31,16; Ps 68,6; 94,6; Iz 1,17.23; Jr 7,6; Ml 3,5). Znajdują się pod opieką Boga, który dochodzi ich praw (Pwt 10,18; Ps 146,9). Ochrona wdów to również intencja ustawodawstwa deuteronomicznego (Pwt 14,29). Niektóre wdowy wzmiankowane są z imienia: Tamar (Rdz 38), Judyta (Jdt 8,4-8), Rut i Noemi (Rt 1,3-5). Ich sposób postępowania jest ze wszech miar właściwy, wręcz odgrywa doniosłą rolę w historii zbawienia.
W NT wdowy Tamar i Rut pojawiają się w genealogii Jezusa, wzmiankuje się także w
Łk 4,25n wdowę z Sarepty (por. 1 Krl 17,8-24). Podczas ofiarowania Jezusa w świątyni ważną rolę odegrała wdowa, prorokini Anna (Łk 2,36-38). Jezus zwraca uwagę uczniów na wzorowe, wielkoduszne zachowanie pewnej ubogiej wdowy w świątyni (Mk 12,41-44 i par.). W jednej z przypowieści pochwala wytrwałość wdowy, która przed sędzią dochodziła swoich praw (Łk 18,1-8), i widzi w takiej postawie obraz nieustannej i ufnej modlitwy. Krytykuje z kolei podwójną moralność uczonych w Piśmie, którzy „objadają” domy wdów i równocześnie na pokaz długo się modlą (Mk 12,40). Jezus okazuje współczucie wdowom, które straciły swoje dzieci; np. podczas spotkania z wdową z Nain, której syn zmarł i przez to straciła też podstawę swojego utrzymania (Łk 7,11-17). Idąc po linii ST, również NT pamięta o ochronie i potrzebach wdów; widać to wyraźnie we wspólnotach pierwszych chrześcijan (Dz 6,1;
Jk 1,27). W 1 Tm 5,3-16 czyni się rozróżnienie pośród wdów, dając im odpowiednie nakazy. Te, które mają dzieci, powinny troszczyć się o swoje rodziny. Tym, które są młodsze i żyją samotnie, zaleca się ponowne zamążpójście i wydanie na świat potomstwa, czuwanie nad domem i nie dawanie stronie przeciwnej żadnej okazji do pomówień. Żyjące samotnie bezdzietne wdowy, które odpowiadają kryteriom właściwym dla wdów (1 Tm 5,9n; np. wiek przynajmniej ok. 60 lat), są wezwane do ciągłej i wytrwałej modlitwy do Boga we dnie i w nocy (1 Tm 5,5). Nie są już zatem postrzegane jedynie jako odbiorczynie pomocy, ale, modląc się, odgrywają w życiu wspólnoty niezwykle ważną rolę. mis [msz]
Wdowi Grosz. Użyty tutaj gr. termin lepton oznacza najmniejszą miedzianą monetę; wzmianka o niej jest w Mk 12,42 (►Monety: lepton, kwadrans), me [ts]
Wenus (łac. miłość, pożądanie).
1) Rzym. bogini miłości, która przyjęła rysy gr. Afrodyty, a później także bliskowschodniej ►Isztar.
2) Planeta, me [mw]
Wespazjan (łac. pochodzący z Vespasiae - miejscowości k. Spoleto w Umbrii).
Titus Flavius Vespasianus, cesarz rzym. w latach 69-79 po Chr. Na początku 67 r. był głównym dowódcą w wojnie żydowskiej (66-70[73] r. po Chr.). Jako cesarz na nowo wzmocnił Cesarstwo Rzymskie, osłabione za rządów Nerona i jego następców. Wespazjan odniósł wiele sukcesów w reformach finansowych oraz polityce wewnętrznej. Jego następcą był najpierw jego najstarszy syn ►Tytus, po jego śmierci drugi syn Wespazjana ►Domicjan. me [mw]
Wesz ► Świat zwierząt.
Wędrówka przez pustynię. Tradycje w księgach Wj i Lb opisują wyprawę Izraelitów, rozpoczętą ucieczką z Egiptu ( ►Wyjście) i zakończoną wejściem do Kanaanu, jako wędrówkę przez pustynię. Jak wynika z badań, istniejący dzisiaj tekst to nie tylko przepracowanie tekstów, pochodzących z różnych epok, którym pierwotnie każdorazowo przyświecał inny cel. O wiele bardziej tradycje pustyni wydają się mieć swoje źródło w doświadczeniach rozmaitych grup nomadów wzg. półnomadów i dopiero później zostały powiązane, tworząc obecną, relatywnie spójną całość.
Na skutek licznych zabiegów redaktorskich obecnie niemożliwe jest dokładne zrekonstruowanie trasy wyprawy tego tłumu prowadzonego pod przewodem Mojżesza. Starsze tradycje wskazują, że droga nie wiodła wzdłuż położonych nad Morzem Śródziemnym egip. umocnień (Wj 13,17n), lecz raczej przez pustynię na Półwyspie Synaj. Szczególnie ważnym przystankiem w drodze była oaza ►Kadesz [1]: Pwt 1,2.19-46. Stamtąd z powodu zagrożenia militarnego obeszli centrum obszaru Edomitów (Lb 20,14-21;
Sdz 11,16n), tak że rzesza przybyła nad Jordan od wsch. i przeszła rzekę (por. Joz 3-4). Młodsze tradycje wskazują raczej na to, że tłum pod wodzą Mojżesza próbował wkroczyć do Kanaan u od płd. (por. Wj 14,2.9). Informacja o tym, że lud wędrował przez 40 lat (Wj16,35), ma wymiar symboliczny: z jednej strony chodzi tu o karę (Lb 14,33n), z drugiej to wyraźny znak Bożego wsparcia (Pwt 2,7). ►Zajęcie Ziemi Obiecanej. fr [msz]
Węgiel. W Biblii znany jest jedynie węgiel drzewny, który przygotowywany był w mielerzach. Jego ogień służył do ogrzewania (Iz 47,14), pieczenia, gotowania i smażenia
(Iz 44,19; Ez 24,11), a przede wszystkim do przygotowywania i obróbki metalu (Iz 44,12). Węgiel używany jest często w mowie obrazowej: w opisach teofanii (Ps 18,9.13; Ez 1,13) albo do wyrażenia bólu związanego ze skruchą, który wg starego zwyczaju egip. ukazywano jako „węgle żarzące spadające na czyjąś głowę” (por. Prz 25,22; Rz 12,20). me [ts]
Wiadro. Naczynie do czerpania i transportu wody. Było sporządzane ze skóry, która przy górnej krawędzi była umocowana na drewnie (Lb 24,7). me [ts]
Wiara
Wiara jest podstawowym pojęciem bibl., mającym centralne znaczenie. Chrześcijanin to człowiek rzeczywiście wierzący, czyli ten, który doszedł do wiary (por. Dz 2,44; 1 Tes 1,7). Wiara jest konieczna do zbawienia: „Bez wiary zaś nie można podobać się Bogu. Przystępujący bowiem do Boga musi uwierzyć, że [Bóg] jest i że wynagradza tych, którzy Go szukają” (Hbr 11,6). „Wiara zaś jest poręką tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczywistości, których nie widzimy” (Hbr 11,1). Ta „definicja” wiary otwiera w Liście do Hebrajczyków szczegółowy rozdział, który traktuje o drodze wiary st. patriarchów, którzy prezentowani są chrześcijanom jako przykład wiary Wiara zatem to fundamentalna postawa prawdziwego Izraelity. Ojciec ich rodu, ►Abraham, jest - jako wzorzec osoby wierzącej - ojcem wszystkich prawdziwie wierzących, zarówno Żydów, jak i chrześcijan (Rz 4,1-22). Jeżeli chodzi o terminologię, to należy zwrócić uwagę na to, że w gr. przekładzie ST pojęcia „wierzyć” (pisteuein) i „wiara” (pistis) najczęściej oddają hebrajskie słowa, w których zawarty jest ten sam rdzeń słowny, co w terminie Amen: I rzeczywiście, idea jest ta sama. Postawa wiary wyraża zatem w st. kontekście ideę „umacniania się”, „zyskania trwałej podpory i ostoi” (be’emin). Wiara (‘emunah) oznacza stałość, spokrewnione z nią trwanie i niezawodność, które wyrażają się w wierności i prawdzie (‘emet). Takie wierzenie jest de facto identyczne z zaufaniem (betah). Kto więc w ten sposób wierzy w Boga i Mu ufa, ucieka się do Niego (hasah), oczekuje Go i pokłada w Nim nadzieję, „lęka się” Go (tzn. traktuje Go poważnie) i bardzo się z Nim liczy. Nieposłuszeństwo, bunt i rezygnację można natomiast wiązać z brakiem albo utratą wiary (por. Pwt 9,23; Ps 78,37; 106,24n).
Wiara w ST
Główne st. teksty (do których potem NT nawiąże) nie tylko używają słowa wiara, ale też wskazują, co oznacza ona w swoim pierwotnym, bibl. znaczeniu. Prorok Izajasz mówi o pewnym i stałym fundamencie, który Bóg kładzie na górze Syjon: „Kto wierzy, nie potknie się” (Iz 28,16), „nie będzie zawstydzony” (Rz 9,33; 10,11). Odwrotną sytuację wyraża zwrot: „Jeżeli nie uwierzycie, nie ostoicie się” (Iz 7,9); ta gra słów z hebr. rdzeniem 'amen pokazuje, jaki wpływ wywiera wiara i co ona oznacza; w sensie pozytywnym: polegać bezwarunkowo na Bogu i Jego obietnicy (skierowanej do domu Dawida), przede wszystkim w pozornie beznadziejnych sytuacjach; w sensie negatywnym: rezygnację z osobistego zabezpieczenia się, np. poprzez zbrojenia i politykę sojuszy międzynarodowych. Podczas gdy król Achaz (734-728 r. przed Chr.) wzbraniał się przed taką wiarą, Maryja jako dziewica - która poczęła i porodziła Syna i nazwała „Go imieniem Emmanuel” (Bóg z nami; Iz 7,14) - jest z tego powodu nazwana błogosławioną, ponieważ „uwierzyła” (Łk 1,45).
Mniej więcej wiek po Izajaszu z ust proroka Habakuka pada stwierdzenie, które zostało podchwycone zarówno przez judaizm, jak również przez chrześcijaństwo: „Sprawiedliwy z wiary żyć będzie” (Ga 3,11 por. Ha 2,4; Rz 1,17; Hbr 10,38). Wiara w pierwszym rzędzie oznacza także tutaj niezłomną i niezachwianą wierność pośród pokus i trudności; taka wierność w stosunku do Boga jest jednak tożsama z bezwarunkową i nieograniczoną wiarą w Niego. Życie, które dzięki temu staje się dostępne dla człowieka, rozumiane jest przede wszystkim w sensie czysto ziemskim: „A sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności” (Ha 2,4). Jednak już w czasach przedchrześcijańskich ta obietnica życia nabrała znaczenia eschatologicznego i absolutnego: sprawiedliwemu ze względu na jego wiarę przypadnie w udziale życie wieczne. Albo inaczej: Sprawiedliwy ze względu na swoją wiarę będzie żył prawdziwie (►Eschatologia).
To samo połączenie wiary i sprawiedliwości, które nabiera dużego znaczenia u Pawła, spotykane jest w NT w odniesieniu do Abrahama. O nim mówią teksty biblijne: „Abram uwierzył i Pan poczytał mu to za zasługę” (Rdz 15,6; por. Ga 3,6; Rz 4,3.9.22; Jk 2,23).
Z tego zdania, które stanie się dla niego założeniem fundamentalnym, Paweł wyciąga podstawowy wniosek dla swojego głoszenia Ewangelii: człowiek zostaje usprawiedliwiony nie na podstawie swoich czynów, lecz poprzez samą wiarę. Ta wiara Abrahama, wiara „pierwowzoru” i ojca wszystkich wierzących, zawiera trzy ważne aspekty. Przede wszystkim oznacza - jak pokazuje bezpośrednie powiązanie z tekstem - branie na poważnie obietnicy, w której Bóg otwiera przed człowiekiem przyszłość i daje mu ►nadzieję. Ponadto wiara jest radykalnym i całkowitym powierzeniem samego siebie oraz „przekazaniem” człowieka Bogu: wezwany przez Niego Abraham pozostawia wszystko za sobą (por. Rdz 12,1), aby się oddać całkowicie Bogu, na którym teraz polega, na którego Osobę i na którego prowadzenie bezwarunkowo się zdaje, nie wiedząc nawet, dokąd prowadzi ta droga (por. Hbr 11,8).
W konsekwencji ta wiara napotyka próbę, doznaje oczyszczenia i pogłębienia poprzez doświadczenie, przez które sam Bóg w paradoksalny i niemalże absurdalny sposób poddaje w wątpliwość swoją obietnicę (por. Rdz 22,1-14 z Syr 44,20; 1 Mch 2,52; Hbr 11,17-19). Jeśli pomimo tego wierzy się, dzieje się tak w oparciu o Bożą wierność i potęgę (Hbr 11,11.18; por. Rz 4,21).
Wiara w NT
W nawiązaniu do tego st. kontekstu, NT określa Jezusa jako „sprawcę i tego, który udoskonala wiarę” (por. Hbr 12,2). On sam żył, wymagając tej całkowitej i radykalnej wiary w Boga. Jego bezwarunkowa otwartość na Boga była warunkiem Jego zbawczego działania wobec potrzebujących zbawienia ludzi (umożliwiła to działanie). Ta wymagana przez Jezusa wiara w Boga sama może przenosić góry (Mk 11,22n par.; por. 1 Kor 13,2); Jezus dał człowiekowi jakby udział w Bożej wszechmocy: „wszystko możliwe jest dla tego, kto wierzy” (Mk 9,23). Z tego powodu pojawia się zachęta dla pragnących zbawienia: „Nie bój się, wierz tylko!” (Mk 5,36) i odpowiadające temu potwierdzenie uzdrowienia: „twoja wiara cię ocaliła” (Mk 5,34), tzn. dokonanie ►zbawienia. Gdzie natomiast brakuje wiary, tam nawet dla samego Jezusa praktycznie jest niemożliwe objawianie mocy Bożej, jakie ma miejsce przede wszystkim w uzdrowieniach chorych (Mk 6,5n). A zatem: wiara o tyle czyni cuda, o ile zarówno ich odbiorca, jak i pośrednik wierzą pełni zaufania w Bożą moc i potęgę (por. Mt 17,19n, jak również tekst o wierze czyniącej cuda jako jednym ze specyficznych ►charyzmatów pierwotnego Kościoła w 1 Kor 12,9). Wiara może być większa lub mniejsza; stąd też pojawia się prośba: „Wierzę, zaradź memu niedowiarstwu!” (Mk 9,24; ►Niewiara). O tyle dzięki wierze można zwrócić się do Boga, o ile istnieje ścisły związek pomiędzy wiarą i modlitwą (por. Mk 11,24, jak i Mk 9,29 z Mt 17,20: skuteczność mocy Bożej przypisana może być zarówno modlitwie, jak też wierze). Także w NT wiara odnosi się do Boga. Jeśli poganin staje się chrześcijaninem, wówczas poprzez wiarę w Boga nawraca się do „żywego i prawdziwego Boga”, który jest Bogiem Izraela i Bogiem Jezusa (1 Tes 1,8n). Ten Bóg w sposób najpełniejszy z możliwych objawił się w Jezusie i przez Jezusa - przede wszystkim poprzez to, że Go wskrzesił z martwych: wierzymy „w Tego, co wskrzesił z martwych Jezusa, Pana naszego” (Rz 4,24; por. 10,9). Poprzez zmartwychwstanie Jezus stał się Panem. W ten sposób On sam jest obecnie przedmiotem wiary. Chrześcijanin wierzy w Niego, tak jak wierzy w Boga (Rz 3,22; por. m.in. Dz 11,17; 16,31). Szczególnie w Ewangelii św. Jana wiara w Jezusa jest tożsama z wiarą w Boga (J 1,12; 2,23; 12,44; 14,1; 20,31; por. 1J 5,1.4).
Wiara w NT
Tak jak w ST, tak również w NT wiara zawiera w sobie dobrowolne posłuszeństwo (J 3,36; Dz 6,7; Rz 1,5; 10,16), niezłomną wierność (Hbr 12,1-3; Ap 13,10) i pełnię zaufania oraz nadzieję na przyszłość (Rz 4,17n; Ga 5,5; 2 Tm 1,12; 1 P 1,5-7). Ponadto wiara wyraża się - jeśli jest wiarą w bezwarunkową miłość Bożą w Chrystusie (por. 1 J 4,16) - w gotowej do poświęceń, czynnej miłości (Ga 5,6; Jk 2,19-26), która jest najważniejsza w nt. triadzie: „wiara, nadzieja, miłość” (1 Kor 13,13). Tutaj pasuje także Janowe zestawienie wiary z poznaniem (J 6,69; 8,31n; 10,38; 17,8), ponieważ poznanie oznacza w autentycznym bibl. rozumieniu serdeczną jedność poznającego z poznanym.
Wskutek tego wiara jest również, zgodnie z własną istotą, osobistą i subiektywną, a zarazem fundamentalną decyzją człowieka, która opiera się na miłosiernym samo-otwarciu się Boga. Nie jest ona zatem beztreściowym, pierwotnym zaufaniem, lecz jako przedmiot ma ona wynikiem objawienia. Objawienie to jest przez chrześcijan akceptowane w wierze na podstawie ogłoszonego im orędzia - „Przeto wiara rodzi się z tego, co się słyszy, tym zaś, co się słyszy, jest słowo Chrystusa” (Rz 10,17; por. Ga 3,2.5) - i to orędzie powinno być powszechnie znane dzięki tym, którzy uwierzyli (Rz 10,9). Zarówno zwiastowanie orędzia, jak również wyznanie wiary pociągają za sobą rzeczową „obiektywizację” tego, kto subiektywnie uwierzył. Także ten sformułowany przedmiot wiary wyrażany jest w NT przy pomocy takiego samego rzeczownika „wiara” (pistis), który w pierwszym rzędzie oznacza subiektywny akt wiary. W tym znaczeniu (tzn. jako prawda wiary) „wiara” stosowana jest przede wszystkim w listach pasterskich. W obliczu fałszywej nauki oznacza to, aby trzymać się „tajemnicy wiary” (1 Tm 3,9) i bronić jej jak powierzonego dobra (por. 1 Tm 6,20). Zarówno główne, jak i fundamentalne znaczenie wiary opiera się w NT na jej niezmiennej konieczności dla zbawienia. Jedynie wiara może ocalić człowieka (Mk 16,16; Dz 16,31;
1 Kor 1,21), ponieważ tylko wierzącemu przypadnie w udziale odpuszczenie grzechów
(Dz 10,43; 26,18). Paweł stosuje na określenie tego stanu rzeczy pojęcie usprawiedliwienia; dokonuje się ono już u Abrahama, nie przez czyny, lecz tylko poprzez samą wiarę (Ga 2,16; 3,2-14; Rz 3,21 -28; 4,2-12; 5,1; 10,10). Z kolei w Ewangelii św. Jana właściwym owocem wiary jest życie, rozumiane w przenośnym znaczeniu: Jezus przyszedł przecież po to, aby jego uczniowie mieli pełnię życia; kto wierzy w Jezusa, ten już teraz ma „życie wieczne”
(J 3,15n.36; 6,40.47), ten z zasady już teraz „ze śmierci przeszedł do życia” (J 5,24). Bo „tym właśnie zwycięstwem, które zwyciężyło świat, jest nasza wiara” (1 J 5,4). ►Wyznanie wiary. nf [ts]
Wiatr. Świadectwem tego, że Biblia rozróżnia wiatry zależnie od kierunku geograficznego, jest fakt, że mówi się w niej o czterech wiatrach (Jr 49,36; Mt 24,31). Najczęściej wzmiankowany jest wiatr zach., który latem przynosi rosę, zimą natomiast deszcz. Następnym w kolejności pod względem częstotliwości występowania jest wiatr z płn. wsch., przynoszący zimą niskie temperatury, a latem wielkie upały. Dolina Jordanu jest znana ze swoich gwałtownych wiatrów (Mk 4,37), Negeb - ze swoich burz piaskowych (Iz 21,1).
Trąba powietrzna (tornado) to wiatr, który wieje wokół własnej osi, na morzu powoduje powstanie słupów wody, a na lądzie słupów piasku lub kurzu; powstaje przy zderzeniu zimnych i gorących mas powietrza. W wielu miejscach w Biblii mówi się jednak o gwałtownym wichrze, a nie o cyklonie. Podobnie jak trzęsienie ziemi, wichry i trąby powietrzne mogą stanowić elementy teofanii (2 Krl 2,11). me [msz]
Wiązanie i rozwiązywanie. Oprócz dosł. sensu oba czasowniki mają również znaczenie przenośne. W Biblii mówi się przykładowo o wiązaniu się ze sobą (1 Kor 7,27) albo o rozwiązaniu Prawa (Mt 5,19). W Mt 16,19 pełnia władzy wiązania i rozwiązywania zostaje złożona w ręce Piotra. Wyrażenie „wiązanie i rozwiązywanie” jest znane i wielokrotnie stosowane przez rabinów, którzy rozumieją pod tym pojęciem władzę nauczania i dyscyplinowania wyznawców judaizmu (uznawania czegoś za wiążące/zakazane wzg. obłożenia/zdjęcia klątwy). W Mt 18,18 taka władza zostaje przekazana w ręce wspólnoty. Zatem mamy tu do czynienia z „demokratyzacją” władzy przyznanej Piotrowi w Mt 16,19, albo przekazana władza została potem w Mt 16,19 ograniczona do osoby Piotra, me [msz]
Widełki (widelec). Trójzębne widełki służyły nie tylko w czasie składania ofiar pokarmowych, lecz także podczas domowych posiłków; za ich pomocą wydobywano z garnka kawałki mięsa (1 Sm 2,12-14). me [ts]
Widowisko (gr. theatron). W 1 Kor 4,9 Paweł porównuje życie i działalność apostoła z widowiskiem związanym z walką przeznaczonych na śmierć gladiatorów; niejako rolę publiczności przyjmują „aniołowie i ludzie”, czyli wszystkie istoty żyjące w niebie i na ziemi. me [ts]
Widzący. „Ktokolwiek dawniej w Izraelu szedł o coś pytać Boga, mówił: Chodźmy do Widzącego. Proroka bowiem w owym czasie nazywano Widzącym” (1 Sm 9,9). Za sprawą tego bibl. terminu podkreślona została kwestia rozróżnienia funkcji „widzącego” i funkcji „proroka”, ponieważ w późniejszych czasach - zapewne od początków epoki królewskiej (por. 2 Sm 24,11) - nie było raczej możliwe rozróżnienie między widzącym a prorokiem (hebr. nabi). Zwykle przyjmuje się, że instytucja widzącego pochodzi z czasów, kiedy to przodkowie Izraela, funkcjonujący jako wędrowne grupy, poszukiwali miejsca do osiedlenia. Widzący był człowiekiem, który został w szczególny sposób powołany do otrzymywania informacji od Boga. Dalej, widzący - inaczej niż wiele grup prorockich
(por. np. 1 Krl 22,6.19-25) - był człowiekiem, który przekazywał wolę Boga także wbrew życzeniom władz (por. wystąpienia Balaama w Lb 22-24). Trwała była świadomość, że widzący reprezentowali raczej surową linię. To objawiało się choćby w fakcie, że w swoich czasach Amos też był uznawany za widzącego (Ap 7,12). fr [ts]
Wieczernik. Zachowana z czasów krzyżowców gotycka kaplica w pobliżu kościoła
Dormitio Mariae (Zaśnięcia NMP) na chrześcijańskim Syjonie; obok znajduje się „grób Dawida”. Były, od dawna już wyłączony z użytku kościół miał być wzniesiony na
miejscu, gdzie Jezus spożył Ostatnią Wieczerzę ze swoimi uczniami; później identyfikowano tę „izbę” (por. Mk 14,14n) z salą na górze i miejscem, gdzie gromadził się pierwotny Kościół (Dz 1,13; por. 12,12). Inne tradycje umieszczają Ostatnią Wieczerzę na Górze Oliwnej albo w Dolinie Cedronu. ms [msz]
Wieczność. Dla współczesnego człowieka pojęcie wieczności wiąże się z reguły z trwaniem w czasie bez jakichkolwiek ograniczeń. Przy lekturze tekstów bibl. stanowić co może jednak pewną przeszkodę dla właściwego ich zrozumienia, ponieważ pierwotnie „wieczność” oznaczała pewien ograniczony okres w znaczeniu eon (= epoka, era). Pod wpływem hellenizmu to pojęcie zmienia się w młodszych tekstach, tak że staje w wyraźnej opozycji do „czasu” i „ograniczoności” (zwraca się przede wszystkim ku filozofii Platona). Takie właśnie rozumienie wieczności pojawia się także we wczesnej apokaliptyce żydowskiej i w NT: podkreślona jest wyłączna wszechwładza Boga nad całą rzeczywistością stworzoną, zaakcentowane jest zachowanie życia dzięki łączności z Jezusem z Nazaretu (J 6,51-58). Na pierwszym planie jednak jest ukazany kontrast („tego, co jest po tamtej stronie”) wobec wszystkich wymiarów ograniczoności, jmw [ts]
Wieczór. Pora, kiedy zachodzi słońce i zaczyna się nowy dzień (por. liturgia). Wówczas powraca się z pracy na polu (Sdz 19,16) i szuka się noclegu (Łk 24,39). Według przepisów Prawa wynagrodzenie dla robotnika najemnego ma być wypłacane tak, że „nie zajdzie nad nią słońce” (Pwt 24,15); w ten sposób postępuje właściciel winnicy z przypowieści (Mt 20,8).
Wieczór jest istotny również, gdy chodzi o kwestie rytualne: kończy przykładowo okres nieczystości, która powstała wskutek dotknięcia nieżywego zwierzęcia (Kpł 11,24n); zamyka również okres postu (2 Sm 1,12). W myśl Wj 30,8 ofiara musi być złożona, „gdy zaczyna się zmierzchać”. To także czas, kiedy miał być zabity baranek paschalny (Wj 12,6). fr [msz]
Wiejadło. Narzędzie używane w rolnictwie, przy pomocy którego oddziela się ziarna zbóż od plew (Iz 30,24). Podobnie jak w ogóle prace związane ze żniwami, symbolizuje sąd Boży (Jr 15,7; Mt 3,12). me [msz]
Wiek. Okres w dziejach świata i ludzkości nie tak rozległy jak eon. ms [msz]
Wielbłąd ► Świat zwierząt.
Wielkanoc. Wielkanoc jest najważniejszym świętem chrześc. Jednak święto to nie jest obchodzone przez wszystkie Kościoły w tym samym terminie i z takim samym zaakcentowaniem. W języku gr. i łac. święto to nazywa się Paschą, ponieważ poprzez swoje powstanie i wczesną historię ściśle powiązane jest ze st. żydowskim Świętem Paschy, z pamiątką wyjścia z niewoli egip., barankiem paschalnym i oswobodzeniem. Chrześcijanie oprócz tego świętują ostateczne i definitywne wydarzenie zbawcze, czyli ►zmartwychwstanie Jezusa. Zmartwychwstanie to było także powodem, dla którego pierwotna wspólnota wkrótce umieściła pierwszy dzień tygodnia, niedzielę, Dzień Pana, obok Szabatu jako dzień święty Już w II w. przyjęła się chrześcijańska Wielkanoc, jednak kontrowersje budził ruchomy termin święta. Podczas Soboru Nicejskiego (325 r.) zdecydowano, że termin Świąt Wielkanocnych wyznaczać ma pierwsza wiosenna pełnia księżyca - termin ten (niedziela po pierwszej wiosennej pełni) może więc przypadać między 22 marca a 25 kwietnia. Prawosławni chrześcijanie nie przyjęli późniejszej reformy kalendarza, stąd też zwykle obchodzą oni Święta Wielkanocne w innym terminie niż chrześcijanie zachodni, ms [łs]
Wielkorządca ► Namiestnik.
Wieloryb. W starożytnych tłumaczeniach Biblii nazwa wzmiankowanej w Jon 2,1 „wielkiej ryby”. ►Lewiatan. me [msz]
Wielożeństwo ► Poligamia.
Wielu / Wiele. Zgodnie z semantyką hebrajską terminu „wielu” używano (Iz 53,11 n) jako równoznacznego z określeniem „wszyscy” (por. opis Ostatniej Wieczerzy, Mk 14,24;
Mt 26,28). Dlatego tłumaczenia tekstów Mszy Świętej mogą przyjmować zarówno określenie „za wszystkich”, jak i „za wielu”, choć w łacinie liturgicznej stosuje się „pro multis”
(„za wielu”), ms/me [mw]
Wieniec ► Korona, ► Podatek królewski/koronny.
Wierność. Hebr. słowa ’emunah, ‘emet ►Amen, tłumaczone w polskich przekładach Biblii przy pomocy wyrazu wierność (czasami także dobroć albo sprawiedliwość) wyrażają najczęściej cechę Boga: Jego wsparcie okazywane człowiekowi, Jego łaskę i miłość
(np. Rdz 24,27; Wj 34,6; Ps 31,6; 40,11; 69,14; 1 Kor 10,13; 2 Kor 1,18).
O wierności ludzi względem siebie ST mówi rzadko. Bliskoznaczne byłyby tu terminy takie jak prawość czy uczciwość, me [msz]
Wiersz ► Pieśń.
Wierzba ► Świat roślin.
Wieś. Osiedle składające się z wielu pojedynczych domostw (por. Jdt 4,5), otoczone kamiennym murem bądź też żywopłotem. Aż do czasów Saula i Dawida wsie podlegały władzy i obowiązkowi podatkowemu na rzecz miasta lub grodu panującego nad określonym terytorium (Sdz 18,27n). Potem podlegały zwierzchnictwu adm. i sądowemu głównego miasta w okręgu (Joz 15,21-62). Taki porządek zachował się aż do czasów nt. (Mk 8,27), gdzie jednak częściowo zanika terminologiczna różnica między wsią a miastem. ►Struktura społeczna. me [ts]
Wieża. Wysoka budowla wznoszona w celach obronnych np. na rogach muru albo przy bramie; zachowały się nazwy wież jerozolimskich za czasów Nehemiasza (por. Ne 3,1; 12,39). Jako punkty obserwacyjne dla wartowników lub strażników, wieże powstawały również na polach i w winnicach (2 Krl 9,17; Iz 5,2). Na temat wież (cytadel) ►wojna, me [msz]
Wieża Babel. W Rdz 11,1-9 zamieszczono opowiadanie o tym, jak ludzkość, która jeszcze mieszkała w jednym miejscu i posługiwała się jednym językiem, próbowała wznieść olbrzymią wieżę sięgającą nieba (= Boga). JHWH pomieszał jednak ludziom języki i rozproszył ich po całej ziemi; budowa pozostała niedokończona.
W opowiadaniu tym chodzi o etiologię, wyjaśnienie różnorodności ludów i języków. Opowiadanie oparte zostało na kanwie historycznych wydarzeń, jakie miały miejsce w Babilonie: budowa potężnego zigguratu ku czci Marduka rozpoczęła się przypuszczalnie w XII w. przed Chr., a została ukończona dopiero w VI w. przed Chr.; biblijnemu twórcy za materiał mogła posłużyć babil. satyra kpiąca z niepowodzeń w pierwszej fazie budowy, me [msz]
Wieża centurii ► Wieża Seciny.
Wieża Piekarników. Wieża o takiej nazwie przytoczona jest w Ne 3,11; 12,38 i mogła ona stać w płd.-zach. części terenu świątynnego w Jerozolimie, ms [łs]
Wieża Psefinus. Wg Józefa Flawiusza była to najpiękniejsza wieża w Jerozolimie za czasów Jezusa położona w płn.-zach. narożniku trzeciego muru
(zob. Bell. 5,55.133.147.159-160). ms [łs]
Wieża Seciny / Wieża centurii (hebr. wieża stu). Wieża ta wspomniana jest w Ne 3,1 i Ne 12,39 (prawd, w murze płn. Jerozolimy przy Bramie Beniamina), ms [łs]
Wieża Stratona (nazwana od imienia króla Sydonu Stratona [gr. dowódca wojskowy]), wcześniejsza nazwa rozbudowanych przez Heroda umocnień portowych ►Cezarea [1] Nadmorska, ms [ts]
Więzienie. ST w swoich rozporządzeniach karnych zaleca karę więzienia w równie małym stopniu, co starobabil. prawo karne (Kodeks Hammurabiego). Kara więzienia pojawiła się, jak relacjonują przekazy, w czasach królewskich i służyła przede wszystkim do tego, aby zapobiec działalności niepopularnych osób, zwł. proroków (Jr 32,2; 38; 1 Krl 22,27;
2 Krn 16,10). W późniejszym czasie więzienie było czymś w rodzaju „aresztu śledczego”
(Lb 15,34), potem miało także charakter kary z powodu przestępstw religijnych i politycznych (Ezd 7,26), a ostatecznie również z powodu przestępstw cywilnych (Mt 18,30). Oddzielny budynek służący jako więzienie nie jest w ST znany. Najstarszym rodzajem więzień były wyschnięte studnie (Rdz 37,22; Jr 38,6). W późniejszym czasie wykorzystywano jako więzienia odosobnione pomieszczenia w domu dowódcy miasta
(1 Krl 22,26n), w bramie miejskiej (Jr 20,2) albo w pałacu królewskim (Jr 32,2). W Cesarstwie Rzymskim istniało jednolite sądownictwo z możliwością orzekania kary więzienia. Państwowe więzienia znajdowały się przede wszystkim w rezydencjach prokuratorów (np. w Cezarei). Czasami więzienie było względnie łagodne: więźniowie mogli być odwiedzani (Mt 25,36), co uchodziło za czyn miłosierny. Paweł po przybyciu do Rzymu został skazany jedynie na areszt domowy (por. Dz 28,30). Środki bezpieczeństwa i sposoby traktowania były jednak z reguły surowe: więźniowie byli skuwani w łańcuchy (Sdz 16,21; Dz 12,6) bądź też z nogami, rękoma lub szyją byli zakuwani w ►dyby (Dz 16,24); jedzenie więźniów składało się z wody i chleba (1 Krl 22,27). Warunki higieniczne oraz traktowanie przez straż (która była natychmiast skazywana na śmierć, gdy uciekł jej jakiś więzień;
Dz 12,19; 16,27) są trudne do wyobrażenia. Sytuacja braku zbawienia porównana jest w Biblii do więzienia, a zbawienie dokonane przez Mesjasza - do wyprowadzenia więźniów z niewoli (Iz 42,7; 1 P 3,19). ►Strażnik więzienny, me [ts]
Więzienne listy ► Listy więzienne.
Więzień ► Babilońskie wygnanie, ► Więzienie, ► Wojna.
Wilk ► Świat zwierząt.
Wi
Wina. Na płaszczyźnie religijnej chodzi tutaj o obwinienie osoby na skutek jej ciężkich wykroczeń (por. Ps 68,22 - hebr. ’aszam; BT: grzech), przy czym należy tu włączyć negatywne skutki dotyczące życia (por. Rdz 26,10n). Wykroczenia (grzechy; Kpł 5,23), które ściągają na siebie winę, niekoniecznie muszą być popełnione świadomie (por. Kpł 5,15). Ponadto niekoniecznie muszą dotyczyć sfer życia, które my uznajemy za religijne, np. kiedy ktoś zgubi powierzone mu pieniądze albo dla własnej korzyści zaprzeczy, że coś znalazł, albo złoży fałszywą przysięgę (Kpł 5,21n). We wszystkich tych przypadkach przewidziana jest ofiara, która jest w stanie przerwać wewn. związek między wykroczeniem i jego skutkami (por. Kpł 5,14-19); sytuacja ta pokazuje, że wg Biblii życie religijne i codzienność tworzą spójne, nierozdzielną całość (por. Kpł 5,20-26). ►Grzech, fr [ts]
Wina za krew. Ten, kto przelał krew niewinną, miał zginąć. Oprawca czynił się tym samym winnym życia drugiej osoby. Już na pierwszych stronach Biblii jest mowa o winie krwi (Rdz 4,10). Niestety reguła zawarta w Rdz 9,6: „kto przeleje krew ludzką, przez ludzi ma być przelana krew jego” zbyt często znajdowała swoje potwierdzenie w dziejach ludzkości (►Pomsta krwi). Jest zrozumiałe, że Piłat podczas procesu Jezusa chciał zrzucić z siebie tę winę (Mt 27,24). Czy Mt 27,25 to nie tragiczne i lekkomyślne samopotępienie? A może oparta na ofierze śmierci Jezusa nadzieja, prośba i przyjęcie zbawienia (por. Łk 23,34)? Ponieważ ta krew woła „głośniej niż krew Abla” (Hbr 12,24). Wg „prawa Nowego Przymierza” wina za krew nie została spłacona przelaniem krwi winnego, bo to powodowało nową winę za krew; mogła ona zostać odkupiona niewinnie wylaną krwią, miłością mocniejszą niż nienawiść i przewyższającą sprawiedliwość - miłością, która nie wymierza sprawiedliwości, lecz usprawiedliwia niesprawiedliwych.
Przelanie krwi poprzez morderstwo jest ingerencją w prawa należne wyłącznie Bogu: jedynie On daje życie i tylko On może je odebrać. Przez dobrowolną i posłuszną ofiarę Jezusa, Syna Bożego, ta Boska władza nad życiem zostaje w niepojęty sposób przywrócona. „Mam moc je (życie) oddać i mam moc je znów odzyskać. Taki nakaz otrzymałem od mojego Ojca”
(J 10,18). ms [msz]
Wina zbiorowa. ST ma bardzo subtelne podejście do zjawiska winy: człowiek jest świadomy tego, że błędne postępowanie nie istnieje po prostu dla samego siebie, lecz że oddziałuje ono także na wspólnotę i burzy w ten sposób środowisko życia oraz że szkodliwe skutki takiego błędnego postępowania wywołują określone reakcje. Taki pogląd został podkreślony także przez fakt, że pod względem terminologii takie pojęcia jak: ►grzech, ►wina i ►kara jako ich następstwo w dużej mierze zlewają się ze sobą (por. Wj 34,7;
Pwt 21,1-9.16; 2Sm 24,17; ►związek przyczynowo-skutkowy).
Ponadto ST bardzo zdecydowanie podkreśla konieczność odpowiedzialności indywidualnej osoby za swoje zachowanie - Ezechiel w sposób stanowczy wskazuje na powszechnie znane przysłowie: „Ojcowie jedli zielone winogrona, a zęby ścierpły synom” (Ez 18,2) i w kontekście tego przekazuje nową zasadę ujętą w słowa: „Umrze tylko ta osoba, która zgrzeszyła” (Ez 18,4; por. 31,29n).
Taka korekta błędnej idei winy zbiorowej ma nie tylko przypominać o osobistej odpowiedzialności, lecz dodatkowo wskazuje na różnicę, jaka istnieje pomiędzy powikłanymi losami człowieka a stanem (wewnętrznej) winy.
Idea winy zbiorowej istnieje także dzisiaj, aczkolwiek jest ona najczęściej błędnie rozumiana i wykorzystywana politycznie. Złe czyny lub beztroskie zaniedbania przynoszą nie tylko bolesne następstwa dla świata stworzeń i potomstwa, lecz także oddziałują w sposób zniekształcający na sposób myślenia człowieka i jego sumienie, fg/ms [ts]
Winnica ► Wino.
Wino / Winnica / Winobranie. W Palestynie i krajach ościennych uprawa winnej latorośli zajmowała ważne miejsce w rolnictwie, kres tego stanu rzeczy nastąpił dopiero wraz z pojawieniem się islamu. Produkcja wina wiązała się z wieloma procedurami technicznymi, o których informacje czerpiemy zarówno z Biblii, jak też z wykopalisk. Winnica była zasadniczo ogrodzona żywopłotem lub murem kamiennym; winorośl była regularnie pielęgnowana i doglądana, aż jesienią (wrzesień/październik) miało miejsce winobranie, które oznaczało czas radości (Iz 16,9n). W pełni dojrzałe czerwone grona zjadano, wysuszone (rodzynki) używano w kuchni, a z większości zebranych winogron robiono wino. Poza miejscowością, ale możliwe jak najbliżej winnicy tworzono miejsce do wytłaczania winogron, wykonane z ociosanej, kamiennej płyty o podstawie kwadratu o boku od 1 m do
2 m i wydrążone na gł. ok. 20 cm. Od tej płyty do położonego niżej zbiornika, osadnika lub kadzi poprowadzona była jedna lub więcej rurek. Winogrona były miażdżone przez winiarzy w prasie (miejscu do wytłaczania). Prasy istniały jednak (podobnie jak w przypadku produkcji oliwy) dopiero od czasów rzym. Dopóki sok nie sfermentował, pito go jako moszcz, potem dodawano do niego drożdże celem rozpoczęcia procesu fermentacji. Napełniano nim dzbany albo bukłaki (por. Mk 2,22).
W 1 Krn 27,27 znajduje się wzmianka o piwnicach z winem w dobrach królewskich. Niekiedy zachowywano w winie osad (Jr 48,11 n), który filtrowano w późniejszym czasie, ażeby uzyskać mocniejszy trunek. Często, podając do picia, mieszano wino z wodą albo przyprawiano. Wyśmienite wino importowano z Libanu (Oz 14,8) oraz Antylibanu
(Ez 27,18n); w epoce hell. możni sprowadzali chętnie wino z Rodos, Knidos i Tassos.
O winie w Sdz 9,13 mówi się, że „rozwesela bogów i ludzi”. Również Bogu składa się ofiary z wina (por. 1 Sm 1,24; Oz 9,4). Czasowe powstrzymywanie się od wina nakazuje się kapłanowi (Kpł 10,9); ślub całkowitego powstrzymania się od wina składali Rekabici (Jr 35) oraz nazirejczycy (Lb 6,3n; Sdz 13,14). Szereg tekstów bibl. przestrzega ogólnie przed nadużywaniem wina (►Pijaństwo). Krzew winny posiada także wiele znaczeń symbolicznych; jest symbolem Izraela (Ps 80,9-16) i wyobrażeniem czasów mesjańskich
(Mk 14,25). W roz. 15 Ewangelii św. Jana można dostrzec nawet pewne rysy mitycznego drzewa życia. Rzadko samo wino wykorzystywane jest jako obraz, Biblia raczej używa metafory kielicha lub kubka wina na określenie gniewu i kary Bożej (np. Jr 25,15-29). Winnica w poezji miłosnej to symbol ukochanej (Pnp 8,11n), czyli zazwyczaj ludu Izraela (►Pieśń o winnicy), me [msz]
Winobranie ► Wino.
Winogrono ►Wino.
Wiosło ► Statek.
Wiosna ► Rok, ► Pory roku.
Witeliusz (rzym. nazwisko rodowe, łac. cielęcy).
1) Lucius Vitellius 35-39 r. po Chr., rzym. legat w Syrii, w 36 r. po Chr. usunął Piłata z urzędu z powodu jego bezwzględności w relacjach z Żydami i na jego miejsce mianował Marcellusa.
2) Aulus Vitellius, syn ►Witeliusza [1], 69 r. po Chr., cesarz rzym., zamordowany, by władzę mógł objąć Wespazjan. me [mw]
Wizerunek miedziany ► Wąż miedziany.
Wizerunki bóstw. Poszczególne starożytne kultury charakteryzują się bardzo różnorodnymi wyobrażeniami religijnymi i sposobem przedstawianie swoich bogów. Stąd też niezbędne jest w tym miejscu ograniczenie się do węższego kręgu geograficznego ST tzn. do Syrii i Palestyny w II i I tys. przed Chr.; w poszczególnych przypadkach muszą jednak zostać wzięte pod uwagę wzajemne powiązania także z innymi krajami, zwł. z Egiptem. Dzięki wykopaliskom na wspomnianym obszarze znanych jest obecnie wiele wizerunków bogów, sporządzonych z kamienia, gliny i metalu (przede wszystkim brązu i złota). Ponadto wymienić można liczne ►stele - są to zaokrąglone u góry, wolno stojące bryły kamienne z wygładzonymi bocznymi powierzchniami (wysokie na 0,5-1,5 m) z wizerunkiem boga albo sceną kultyczną; oraz maceby (płyty kamienne), kolumny kamienne bez obrazów i inskrypcji, które reprezentują bóstwo. Większość stel i wielkich wyobrażeń pochodzi z obszaru świątynnego; traktuje się je całkowicie jako wota; do tej pory w świątyniach nie został znaleziony żaden wizerunek kultyczny (chodzi tu o małe, odlane z brązu posążki). Ich niewielkie rozmiary i możliwość transportu wyjaśniają, dlaczego do dzisiaj jeszcze nigdy nie znaleziono wizerunku kul tycznego w miejscu najświętszym świątyni. Kolejnymi miejscami, w których znajdowano wizerunki bogów, są groby i prywatne domy. Odkrywszy nowe znalezisko, nie jest łatwo rozstrzygnąć, czy przedstawia ono człowieka (król/królowa; twórca/fundator), czy też boga (boginię). Figury przedstawiające bogów posiadają jednak zazwyczaj określone znaki szczególne, np. koronę, nakrycie głowy z rogami, broń, berło, zwierzę na postumencie. W sprzyjających okolicznościach identyfikację ułatwia inskrypcja.
►Złoty cielec, me [ts]
Wizja ► Widzenie w obrazach, w stanie snu lub transu, nieraz trudne do odróżnienia od marzeń. To typowa forma otrzymywania objawienia przez apokaliptyków, dla proroków raczej charakterystyczne jest otrzymywanie słów (►Audycja, por. Jr 1,4, m.in. „słowo Pana przyszło do mnie”). Jednak tradycja st. nie rozdziela ściśle sposobów poznania orędzia, wszystkie zmysły biorą udział w przyjmowaniu objawienia. Miejscem przyjmowania objawienia mogą być codzienne sprawy i rzeczy, np. drzewo migdałowe (J r 1,11), które dla obserwatora nagle staje się symbolem ważnych zjawisk lub wydarzeń. Niekiedy chodzi o słyszenie konkretnych słów, innym razem o widzenie, nieraz o smak (Ez 3,3) lub dotyk
(Jr 1,9). Celem każdej wizji st. jest słowo JHWH, można mówić także o widzeniu słowa przez proroka (Iz 2,1). Wizje, jakie przedstawia NT, pozostają w związku z wizjami i sposobami ich wyrażania w ST (por. Mk 1,10n; Dz 10,1-11, Apokalipsa św. Jana). Treścią wizji jest rzeczywistość niewidoczna dla zwykłych śmiertelników, a także wydarzenia, które były lub będą oddalone w czasie lub przestrzeni. Opowiadania proroków, a tym bardziej apokaliptyków utrzymywane są w typowym, charakterystycznym dla siebie stylu.
Już prorocy byli świadomi niebezpieczeństwa ulegania wizjom, które pochodzą „z własnego serca, nie z ust Pana” (Jr 23,16). me [mw]
Wjazd do Jerozolimy. Wszystkie cztery Ewangelie opowiadają o tym wydarzeniu jako wstępie do opisu ostatniego tygodnia Jezusa w Jerozolimie, który miał zakończyć się Jego śmiercią (Mk 11,1-11 i par.). Jezus wjeżdża do Jerozolimy od strony Góry Oliwnej na oślęciu; jest pozdrawiany przez rzeszę zwolenników spośród świątecznych pielgrzymów, którzy przywołują psalmy Hallelu (Ps 113-118). Ewangeliści interpretują przebieg tego wjazdu do Jerozolimy jako wejście Króla-Mesjasza do swojego miasta i jako wypełnienie proroctwa Zachariasza (Za 9,9n). me [ts]
Władza. Określenie na każdą formę sprawowania władzy; w stworzeniu człowiek jest przeznaczony do panowania nad światem (Ps 8,7-9). W ST władzą naznaczona jest szczególnie przestrzeń działania ►króla (1 Krl 9,19; 2 Krl 20,13). Często także mowa jest
o panowaniu Boga, które jest trwałe (►Pan, ►Królestwo Boże).
W NT mianem władzy może być określona ziemska zwierzchność (Rz 13,1-7). NT wymienia także „Władze i Panowania” jako pozaziemskie siły przeciwstawiające się Bogu, które jednak przez śmierć Chrystusa zostają zwyciężone (Ef 1,20n). ►Autorytet, me [łs]
Władze. Termin pojawiający się w pismach apokryficznych (por. także Kol 1,16); jedna z grup aniołów, wymieniana najczęściej razem ze „Zwierzchnościami”. ►Anioł, me [ts]
Własność. Nowożytne prawnicze pojęcie własności mówi, że jest to „dobro, które w sposób wolny jest do dyspozycji, a zarazem można je zbyć”. W ST tak rozumiana własność gruntów i ziemi jest względna. Co prawda posiadłości ziemskie są dobrem dziedzicznym rodziny lub szczepu (por. 1 Krl 21,3), jednak ostatecznie właścicielem ziemi jest sam JHWH (Kpł 25,23). indywidualne posiadanie ziemi zaistniało dopiero w czasach królewskich. Od najwcześniejszych czasów istniała natomiast w Izraelu prywatna własność bydła. Było to kryterium zamożności danej rodziny (Rdz 13,2; 26,14). Obok tego prywatnie posiadano złoto i srebro (Rdz 13,2), co w sytuacji szybkiego rozwoju gospodarki pieniężnej stawało się coraz bardziej znaczące. NT jest nadzwyczaj krytyczny w swoim odniesieniu do własności. Może ona bowiem człowieka tak bardzo zaabsorbować, że będzie to przeszkodą w udziale w królestwie Bożym (Mk 10,17-31). ►Wspólnota dóbr, ►Bogactwo, me [ts]
Włosy / Fryzura. Gęste włosy młodych ludzi z natury odróżniają się od mniej gęstych, często siwych włosów osób starszych (Pnp 5,2; Prz 16,31). U chorych może zmieniać się kolor włosów, które na Bliskim Wschodzie najczęściej są ciemne (Kpł 13,1-46). Na podstawie Rdz 25,25 i 1 Sm 16,12 można przypuszczać, że Ezaw i Dawid mieli włosy rude. Sztuczne ułożenie włosów we fryzury czy wąsy jest podporządkowane lokalnej i czasowej modzie.
Fryzura na egipskich, asyryjskich oraz perskich malowidłach jest, obok ubioru i rysów twarzy (fizjonomia), kryterium, wedle którego są rozróżniane poszczególne ludy i plemiona. Egipskie malowidła pokazują zatem Filistynów z wysoko zawiązanymi włosami na głowie, Hetytów z łysiną na czole i w tył zaczesanymi średniej długości włosami, Libijczyków najczęściej z jednym lub dwoma warkoczami przed uszami oraz pozostałymi włosami luźno opadającymi na czoło i kark. Fryzura służyła prawd, także do rozpoznawania określonych bogów; np. typowe dla egip. bogini ►Hathor są podzielone przedziałkiem włosy zwijające się na ramionach w dwa boczne loki. Na temat włosów mówią, oprócz ikonografii, źródła literackie: wg Kpł 19,27 zabronione było obcinanie włosów na głowie i golenie włosów po bokach brody; strzyżenie głowy i golenie brody uchodziło za zwyczaj żałobny Moabitów
(Iz 15,2). Hańbą było ogolenie wrogowi połowy brody (2 Sm 10,4n). Przedstawienia brody także wykazują bogate zróżnicowanie ( ►Broda).
Jeśli chodzi o grzebienie, obok tych z drewna występowały także kosztowne egzemplarze z kości słoniowej. W Egipcie znano przyrządy do kręcenia loków. Szpilki i siatki do włosów porządkowały skomplikowane fryzury (por. Jdt 10,3); znane były także peruki. Włosy były obcinane przy pomocy noża (nic zaś przy pomocy nożyc); ponadto do fryzowania niezbędne były lustra z polerowanego metalu oraz maści. ►Nazirejczyk. me [łs]
Włócznia ► Wojna.
Wnętrzności. Hebr. me'im. qereb (rahamim) podobnie jak gr. splanchna oznacza trzewia bądź też ogólnie wnętrze człowieka. Wnętrzności wg starożytnych wyobrażeń uchodziły za siedlisko uczuć (Jr 4,19). W ten sposób bibl. słowo oznaczające wnętrzności ma często znaczenie, które w języku polskim wiąże się symbolicznie ze słowem serce (miłosierdzie, współczucie czy też ogólnie poruszenie emocjonalne), me [ts]
Wniebowstąpienie. Chrystus zmartwychwstał, a czas obecny jest czasem oczekiwania Chrystusa z niebios, jak wyraził się Paweł w starożytnej formule (1 Tes 1,10). Zmartwychwstały posiada całą władzę w niebie i na ziemi. Został On wywyższony w niebie i siedzi po prawicy Boga (Rz 8,34). Dzięki temu (do pewnego stopnia umiejscowionemu) zainaugurowaniu władzy Bożej dojdzie do wskrzeszenia wszystkich zmarłych
(1 Kor 15,20-28). Paweł nie zna terminu „wniebowstąpienie”. Przedstawia Zmartwychwstałego jako Człowieka z nieba (1 Kor 15,47-49). Z kontekstu, w jakim wykorzystuje pary przeciwieństw, można wywnioskować, co rozumie pod tym określeniem: „pierwszy - drugi człowiek” i „pierwszy - ostatni Adam”. Wraz z wydłużającym się oczekiwaniem oddzielają się od siebie zmartwychwstanie, wywyższenie i paruzja (= przyjście Chrystusa na Sąd Ostateczny). Konsekwencją tego procesu jest „wprowadzenie” Wniebowstąpienia Jezusa Chrystusa.
Łk 24,51; Dz 1,10n; 2,32-36 zakładają, że niebo jest firmamentem i ograniczeniem tego, co ziemskie ( ►Obraz świata). W całym podwójnym dziele Łukasza (Łk i Dz) wniebowstąpienie oznacza zakończenie ukazywania się Zmartwychwstałego i tworzy pomost między zmartwychwstaniem a oczekiwaną paruzją. Łukasz przenosi tutaj na Jezusa ogólnie znane wyobrażenia hell.: podobnym językiem posługiwano się przy opisach wniebowzięć starożytnych bohaterów i cesarzy rzym. Cielesne wniebowzięcie symbolizowało znaczenie i ciągłe oddziaływanie tych postaci na dzieje.
Ef 4,7-16 również mówi o wniebowstąpieniu. W odróżnieniu od znanego obrazu świata z trzema piętrami, list ten ma na myśli wyobrażenie, wg którego świat jest płaszczyzną pokrytą sferami (= niebami). Nie istnieje świat podziemny, ponieważ królestwo demonów znajduje się „u góry”, ponad ziemią - w dolnych strefach niebios (Ef 2,2; 3,10; 6,12). „Siły” te zmieniają stosunek człowieka do Boga. Chrystus przełamuje te oddzielające się strefy; stają się one dzięki temu przestrzeniami, przez które można przechodzić. Następujące po „zstąpieniu do piekieł” wniebowstąpienie powoduje uwolnienie uciemiężonych.
Z tego kosmicznego wydarzenia Chrystusowego List do Efezjan wyprowadza swoją
eklezjologię. Kościół rozciąga się od „góry”, gdzie panuje Chrystus, jako Jego „ciało”, aż po ziemię.
Autor Listu do Hebrajczyków rozwija niezależną tradycję o „wniebowstąpieniu”. Poparcie tego, że Chrystus jest wywyższony po prawicy Boga „w niebiosach” (Hbr 8,1), krzyżuje się tutaj z pewnością, że Chrystus przeszedł niebiosa (Hbr 4,14). Z tego powodu udał się „ponad niebiosa” (Hbr 7,26) do świątyni, znajdującej się po tamtej stronie. Autor Listu do Hebrajczyków odróżnia to prawdziwe niebo od stworzonych, a przez to także przemijających, niebios (por. Hbr 1,10-12; 9,23-28); w ten sposób Bóg jest dla niego wysoko ponad niebiosami i zarazem w niebie, me [łs]
Wniebowzięcie. Przedstawienia ukazujące zabranie jakiejś postaci znajdują się w wielu religiach, np. w Mezopotamii czy w Grecji; w Izraelu ustępują wraz z pojawieniem się oczekiwania na ►zmartwychwstanie. Na temat Henocha ST (Rdz 5,24; por. Syr 44,16;
Hbr 11,5) mówi, że „Bóg go zabrał”, „został przeniesiony”, nie podając jednocześnie informacji, że on zmarł; ten temat został podjęty przez późniejsze podania (mające charakter fantastyczny). Także Eliasz, jak mówi 2 Krl 2,11, został zabrany w scenerii teofanijnej (tak należałoby wyjaśnić burzę [trąbę powietrzną], ogniste konie, rydwany). Podobna wypowiedź na temat Sługi JHWH znajduje się w Iz 53,8, taką nadzieję może wyrażać psalmista
(Ps 49,16). ►Wniebowstąpienie Chrystusa ukazane jest w Dz 1,9-11 z elementami hell.-rzym. opowiadań o wniebowzięciu. me [ts]
Wniebowzięcie Eliasza ► Wniebowzięcie.
Wniebowzięcie Izajasza ► Męczeństwo i Wniebowzięcie Izajasza.
Wniebowzięcie Mojżesza (łac. Assumptio Mosis). Pismo apokaliptyczne i pseudoepigraficzne, które prawd, powstało w kręgach faryzeuszów w czasach życia Jezusa; zachowała się jedynie pierwsza część tego pisma, tj. Testament Mojżesza. Część ta ma formę mowy pożegnalnej umierającego Mojżesza, który przewidziawszy fakty historyczne, spogląda na wydarzenia czasów ostatecznych i surowo nakazuje wierność Prawu. Z części drugiej, właściwego „wniebowzięcia”, zachowały się jedynie fragmenty w późniejszych cytatach, np. w Liście Judy (Jud 9). Tekst apokryfu podzielony na dwanaście rozdziałów zachował się jedynie w rękopisie z V w., sporządzonym w języku łac. me [łs]
Woal. Mały welon służący do zasłaniania twarzy; w czasach wczesnego Izraela nie było w zwyczaju (prawd, miało to związek z kulturą nomadyczną), że kobiety zakrywały twarze (por. Rdz 12,14n; 24,15n; 26,7); dopiero później zapanował w Izraelu zwyczaj zakrywania twarzy (jak i na całym Bliskim Wschodzie). Pierwotnie zasłona na twarz była nie tyle fragmentem ubioru używanym do ochrony przed upałem i pyłem, co raczej do ochrony przed demonami, co potwierdza zwyczaj noszenia zasłony podczas dni weselnych (Rdz 24,65; Pnp 4,1.3;
Iz 47,2; por. „zasłony na głowy, aby usidlać dusze” - w Ez 13,18-21). Powszechne później w Palestynie zakrywanie głowy przez kobiety Paweł próbuje zaprowadzić w Koryncie, dodając wielostopniowe teologiczne, a w końcu autorytatywne uzasadnienie (1 Kor 11,2-16; przy czym w w. 10 przebija dawne wyobrażenie zasłony jako ochrony przed demonami [BT: „znak poddania ze względu na aniołów” = właściwie chodzi tu o ochronę]), czego „oświecone” i „wyemancypowane” kobiety tego hellenistycznego miasta nie stosowały, me [ts]
Woda. W starożytności zaliczana, obok ognia, powietrza i ziemi, do czterech podstawowych składników świata. Woda jest przede wszystkim niezbędnym warunkiem wegetacji i życia.
W wielu państwach rzeki odgrywały znaczącą rolę przy tworzeniu dodatkowych systemów zaopatrywania w wodę. W Palestynie poza Jordanem prawie w ogóle nie ma rzek. W starożytności ludzie oprócz niewielkiej ilości rosy zdani byli zasadniczo na deszcze padające w miesiącach zimowych, dlatego też budowano cysterny (por. Rdz 37,23n.28). Do wód gruntowych dostawano się dzięki studniom (por. studnia Jakuba: J 4,6). Studnie te miały swoich właścicieli, którzy wydawali pozwolenia na korzystanie z nich. W miastach sytuowanych głównie na wzniesieniach trzeba było do studni lub źródeł kopać kanały, tunele i szyby (por. ►Siloe i ►Gichon [2]). Okazywało się to niezwykle ważne podczas oblężenia miasta. Ogólnie prawo do wody miał ten, kto wykopał studnię (por. Sdz 1,15), jednak
odmówienie wody spragnionemu traktowano jako ciężki grzech, było to wręcz wzięcie na siebie odpowiedzialności za śmierć (por. Wj 2,16-18; Hi 22,7; Prz 25,21).
Wodę, tj. źródła i studnie, uważano za dar JHWH, za znak Jego błogosławieństwa; wodę
źródlaną określano mianem „żywej [= bieżącej] wody”. Działanie Boga czy Jezusa jako
dające moc porównuje się do żywej wody (Oz 6,3; Iz 55,10-12; Jr 2,13; Ps 36,9n; J 4,10-14).
Niszczycielska siła wody ujawniała się w rwących potokach i powodziach (potop: Rdz 6-7), jednak również ta bezładna siła (por. Rdz 1,2; Jon 2,3-10) podlegała władzy JHWH: stąd mityczne wyobrażenia nie sprawdzały się w pełni. Jezus też panuje nad rozszalałym żywiołem (Mt 8,23-27).
Woda jest symbolem oczyszczenia. Dlatego rytuał zanurzenia się w wodzie (►Chrzest) istnieje w wielu religiach; ze względu na praktykowanie takiego rytu poprzednik Jezusa otrzymuje przydomek „Chrzciciel”. Chrzcił jednak także Jezus oraz Jego uczniowie
(J 3,22.26; 4,1 n). Dla bohaterów Biblii woda jest symbolem przynależnej jedynie Bogu mocy wewnętrznego oczyszczenia, ms [msz]
Woda oczyszczająca. Nie chodzi tutaj o wodę do oczyszczania ciała czy prania ubrań, ale o aspekt teologiczny, w jakim przypisuje się wodzie znaczenie odkupieńcze. W niewielu, ale za to ważnych miejscach przyznaje się wodzie zdolność oczyszczającą w kontekście kultyczno-religijnym. Choćby konsekracja lewitów dokonuje się poprzez pokropienie „wodą przebłagania” (por. Lb 8,7). W Ps 51,9 wskazuje się na taki rodzaj zmazania grzechów modlącego się. Najbardziej znane jest oczyszczenie tych, którzy zanieczyścili się przez dotknięcie zmarłego, i którzy zostaną obmyci osobliwie powstałą wodą oczyszczenia (Lb 19). Kapłan, który zabił i spalił czerwoną krowę, jest nieczysty i musi się wykąpać. Kultycznie czysty mężczyzna zbierze popiół, który będzie wykorzystany do przygotowania wody oczyszczenia. Kiedy nastąpi powyższy przypadek zanieczyszczenia, trzeba przygotować wodę oczyszczenia i użyć jej jako środka czyszczącego (Lb 19,14-19). Rytualne obmycie wodą stało się w ostatnim stuleciu przed Chr. i później niezwykle popularne i nabrało głębszego charakteru, co potwierdzają choćby wykopaliska w Jerychu. W czasach Jezusa kwestia rytualnych obmyć była bardzo aktualna (por. umycie nóg w J 13,3-11). Poza Qumran, obmycie na odpuszczenie grzechów było rozpowszechnione, o czym świadczy działalność Jana Chrzciciela (por. Mt 3,5n.13-17). fr [msz]
Woda życia ► Woda.
Wodociąg. Ponieważ źródła i studnie, dzięki którym mieszkańcy Palestyny mieli
dostęp do rezerw wód gruntowych, znajdowały się poza obszarem miast (te przed okresem hell. były najczęściej ze względów bezpieczeństwa zakładane na wzniesieniach o łagodnych stokach) od epoki wczesnego brązu (ok. od 3000 r. przed Chr.) drążono szyb w skałach, na których położone było miasto, później kanał o lekkim nachyleniu w stronę szybu, którym następnie płynęła ze źródła woda. Najsłynniejszym przykładem tego typu działania jest Siloam w Jerozolimie (Iz 7,3;36,2; 2 Krl 18,17).
Dla archeologów niezwykle ciekawy jest system wodociągowy z Megiddo. Od śmierci Jozjasza (609 przed Chr.; 2 Krl 23,29) osiedle to nie było zamieszkane i opustoszało. Współczesne prace wykopaliskowe doprowadziły do odkrycia szybu i źródła, me [msz]
Wodopój. Zbiornik na wodę przeznaczoną do pojenia zwierząt (Łk 13,15); w opowiadaniu z Księgi Rodzaju (30,37- 39) z Jakubem łączy się zwyczaj wywodzący się z magii, a mianowicie że przy pomocy okorowanych gałązek ustawionych przy wodopoju można wpływać na miot zwierząt, fr [msz]
Wody Merom ► Merom.
Wojna
Od samego początku, od pojawienia się pierwszej pary braci istnieje w świecie przemoc i mord (por. Rdz 4,8), co Biblia stwierdza z pewną goryczą. Wprawdzie panuje przekonanie, że w czasach przedkrólewskich wśród szczepów i rodów, które później utworzyły Izraela, były jeszcze stosunkowo pokojowe relacje, niemniej jednak niektóre grupy nomadów były nastawione wojowniczo (por. Rdz 16,12). Jeśli nawet tworzące Izrael związki pokoleń mogły osiedlać się po części w sposób pokojowy (por. Abraham w Rdz 23), to jednak Rdz 34,20-21 (wydarzenia w Sychem), jak również np. Lb 23,24; Rdz 49,17.19 i wzmianki przy opisach zasiedlania kraju Kanaan (por. obok schematyzujących opisów w Księdze Jozuego przede wszystkim Sdz 1) wskazują, że nie zawsze panowały relacje pokojowe. Niektórzy autorzy mówią o nieustannym stanie wojny w czasach przedkrólewskich. Jednak tutaj - jeśli nawet słowo wojna używane jest od początku na określenie takiego stanu (por. Sdz 8,13; BT: „bitwa”) - nie ma jeszcze wojny we właściwym tego słowa znaczeniu. Faktem jest, że pierwotni mieszkańcy Kanaanu byli częściowo uzbrojeni w ciężką broń (jak np. rydwany; por. Sdz 4,3.13). Co chwilę pojawiają się też wzmianki o wewnątrzizraelskich konfliktach (były to de facto wojny domowe o posiadłości ziemskie, wzg. o miejscowości; np.
Sdz 19-21).
Przegląd historyczny
O wojnie we właściwym znaczeniu (z udziałem względnie dobrze zorganizowanych grup wojowników, z ludźmi lekko i ciężko uzbrojonymi) można mówić dopiero od powstania państwa, a więc od czasów króla Saula i przede wszystkim króla Dawida. Podobnie jak wcześniej charyzmatyczni sędziowie, tak samo i Saul rozpoczął walki w obronie przed zagrożeniem ze strony Amonitów (1 Sm 11,5-7). Czynił to przy pomocy zwołanego poprzez symboliczne czynności „wojska ludowego” - składającego się z chłopów, którzy zebrali się wspólnie do walki zbrojnej. Wydaje się, że to ucisk ze strony Filistynów, którzy posiadali umiejętność obróbki żelaza i dzięki temu kontrolowali produkcję broni (por. 1 Sm 13,19n), doprowadził do powstania stałego wojska pod dowództwem Saula (1 Sm 14,52; także Dawid mógł z tego powodu przybyć na dwór Saula: 1 Sm 17,55-58). Gdy Dawid musiał uciekać przed Saulem, zebrał wokół siebie gromadę ludzi (swoją rodzinę, niezadowolonych itd.), którą dowodził. Było to podstawą dla stałej jednostki specjalnej, z którą Dawid zdobył Jerozolimę i uczynił z niej stolicę. Oprócz tego utworzyli oni później specjalny oddział, legendarnych Trzydziestu (por. 2 Sm 23,8-39), z którego prawd, wywodzili się oficerowie późniejszego „wojska ludowego”. Ponadto Dawid posiadał w swojej służbie najemników (por. Keretyci, Peletyci, Gittyci = Filistyni), którzy wyróżniali się szczególnym oddaniem (por. 2 Sm 15,21) i skutecznością. W tym czasie główni dowódcy (Abner u Saula; Joab u Dawida) zyskali znaczny polityczny wpływ. Spis ludności (2 Sm 24) mógł także służyć do zarejestrowania zdolnych do służby wojskowej mężczyzn, przez co mogła powstać wstępna forma powszechniej służby wojskowej. Dawid prowadził wojny przeciwko okolicznym ludom i rozszerzył swoje królestwo od obszaru filistyńskiego aż do Aramu
(por. 2 Sm 8,1-14). Jednak nie brakowało także częściowo bardzo udanych powstań w samym kraju (por. 2 Sm 15,1 20,22). Król Salomon przejął funkcjonujący system wojskowy swojego ojca, jednak wyposażył on armię w najnowocześniejszą broń (np. nowe tarcze, rydwany). Salomon rozmieścił jednostki wojskowe w całym kraju. W tym celu musiał rozbudować miasta garnizonowe (1 Krl 9,17-19). Natomiast można przypuszczać, że król ten nie prowadził żadnych godnych wzmiankowania wojen. Po podziale królestwa (931 r. przed Chr.) armia Judy (i Beniamina) wyruszyła przeciwko plemionom północnym, które odłączyły się pod dowództwem Jeroboama (931-910 r. przed Chr.); inwazja wojska egip.
(por. 1 Krl 14,25-27) oraz przewaga liczebna Północy ograniczyły wojnę domową.
W późniejszych czasach wydaje się, że wojsko Królestwa Południowego nie odgrywało już dominującej roli (por. niezdolność króla Achaza do obrony przeciwko sojuszowi
syryjsko-efraimskiemu [2 Krl 16,5-7], jak również brzemienna w skutkach porażka Jozjasza w 609 r. przed Chr. [2 Krl 23,29]; por. także wzmianki z czasów Jozafata, który wspierał Królestwo Północne [1 Krl 22,29-40], a także z czasów Amazjasza, którego zwycięstwo nad Edomem zostało jednak umniejszone przez porażkę z Królestwem Północnym
[2 Krl 14,7-14]). Królestwo Północne przedstawiało się jednak inaczej; na króla wybrany został Achab (873-853 r. przed Chr.), który wg źródeł asyr. w bitwie pod Karkar w 854 r. przed Chr. mógł posłać w bój 2000 rydwanów - wówczas był to najniebezpieczniejszy oręż. Także Aramejczycy (= władcy Damaszku) uważali to potężne i imponujące wojsko za zagrożenie i dlatego wykorzystali okazję, by po przewrocie Jehu (841-813 r. przed Chr.) w znaczący sposób osłabić siłę Izraela; np. królowi Joachazowi pozostawiono jedynie dziesięć rydwanów wojennych dla jego własnej obrony. Powiększenie terytorium przez Jeroboama II (782-747 r. przed Chr.) każe zakładać istnienie silnego wojska (2 Krl 14,25-27). Z drugiej jednak strony decydującą i najczęściej despotyczną rolę w polityce odgrywali potężni generałowie: Zimri, „wódz połowy rydwanów” (1 Krl 16,9), zabił swojego poprzednika, został jednak przyparty do muru przez głównego dowódcę Omriego i w związku z tym popełnił samobójstwo (1 Krl 16,18). Jehu, także generał (por. 2 Krl 9,5n), zdobył władzę dzięki krwawej rewolcie (2 Krl 9,24); szczególnie ostatnie lata Królestwa Północnego (przed upadkiem ok. 722 r. przed Chr.) charakteryzowały się licznymi przewrotami
i przejmowaniem władzy przez generałów. Po wygnaniu babil. Juda nie posiadała żadnej dużej armii, prawd, jednak z konieczności posiadała jakąś jednostkę obronną (Ne 4,7). Dopiero w czasie walki wyzwoleńczej pod dowództwem ►Judy [7] Machabeusza (od 167 r. przed Chr.) uformowała się grupa powstańców (1 Mch 2,42-48), która z coraz większym powodzeniem stawała do obrony przeciwko zorganizowanemu wojsku Seleucydów
(por. także Jdt 6,1 n; 9,7). Podczas gdy Seleucydzi wprowadzali do walki piechotę, jazdę i jednostkę składającą się ze słoni, armia Judy składała się przede wszystkim z piechoty. Jednak Juda posiadał już prawd. - jak również jego następcy - (względnie) dużą armię, ponieważ mógł wdawać się w otwarte bitwy (por. 1 Mch 9,6n), a Jonatan otrzymał z dworu seleudzkiego oficjalne pozwolenie na uformowanie armii (1 Mch 10,6; por. 14,32n). Tym samym za czasów Szymona Machabeusza (143-135 r. przed Chr.) stopniowo wywalczono sobie wolność (142 r. przed Chr.), którą utracono dopiero (63 r. przed Chr.) wobec potęgi wojskowej Rzymian.
Wojnę zazwyczaj poprzedzało przygotowanie (mobilizacja; por, 2 Sm 10,6n); takie
zbrojne przygotowania pozwalały ocenić siły (Łk 14,31). Wprawdzie istnieją wzmianki o rokowaniach, które mogły zapobiec wojnie (Łk 14,32), jednak przyjęcie takiej prośby zazwyczaj jednoznaczne z kapitulacją i połączone z zaakceptowaniem żądań wysokiego trybutu (por. 2 Krl 12,18n). Zanim wojsko stawało naprzeciw innego wojska, dowódcy próbowali, z wykorzystaniem terenu, uzyskać dla siebie najkorzystniejszą pozycję wyjściową (por. Sdz 4,12-15; 1 Sm 17,3-11; 2 Sm 10,8-14; 1 Mch 4,1-22). Organizację wojska można opisać jedynie w przybliżeniu. Obce ludy dzieliły wojsko wg różnych podstawowych sposobów walki (piechota, strzelcy, rydwany itd.). Od czasów Salomona mogło to mieć miejsce także w Izraelu. Wg 1 Krn 27,2-15 już Dawid powoływał pod broń kolejno 24 000 mężczyzn na miesiąc jako stałą jednostkę, która miała być w pełnej gotowości. Niektórzy badacze odnoszą tę informację dopiero do czasów Jozjasza. Poszlaki wskazują jednak, że zachowywano dużą przezorność, obawiając się usamodzielnienia części wojska. Wydaje się, że w dawniejszych czasach wojna - co, z psychologicznego punktu widzenia patrząc, miało służyć odstraszeniu wrogów (por. 1 Sm 17,8n) - rozpoczynana była przez pojedynek czołowych wojowników (por. 2 Sm 2,12-16). Czasów Mojżesza sięga system podziału armii, wg którego „dzielny” dowódca ustanawiany był nad 1000, 100, 50 i 10 wojownikami
(Wj 18,25). Tysiącznicy (1 Krn 15,25; 1 Mch 6,35) i setnicy (1 Krn 13,1; 2 Krn 1,2) wspomniani są także później.
Broń i uzbrojenie
Wyposażenie żołnierzy było różnorodne u poszczególnych ludów; było ono w różnych czasach rozmaite i często przemieszane ze sobą dzięki handlowi wyposażeniem wojennym.
Rynsztunek bojowy: Hełm znany był przede wszystkim jako wyposażenie obcych ludów (por. Egipcjanie: Jr 46,4; Ez 38,5; Neobabilończycy: Ez 23,24). Tworzywem była zazwyczaj skóra, która mogła być jednak pokryta częściami metalowymi (por. Filistynów w 1 Sm 17,5; Seleucydów w 1 Mch 6,35). Jak podaje 2 Krn 26,14, Ozjasz wyposażył swoje wojsko w hełmy. Zbroja (pancerz) była skuteczną osłoną górnej części ciała, na której umieszczone były części metalowe. Prawd, nie odgrywała ona szczególnie dużej roli ze względu na jej wysoką cenę. Obok ciężkich i spowalniających poruszanie się zbroi (1 Sm 17,38n), wspomniane są także (dzięki drobnej budowie i łuskowatemu rozłożeniu) zbroje bardziej elastyczne (kolczuga; zbroja króla Achaba; 1 Krl 22,34; por. 1 Sm 17,5). Wydaje się, że od czasów Neobabilończyków zbroja noszona była przez wielu żołnierzy w armii (Jr 51,3); także po wygnaniu babil. występowały różnorodne zbroje w Jerozolimie (Ne 4,10). Natomiast w czasach machabejskich pancerz był prawd, jedynie w wyposażeniu dowódcy, Judy, podczas gdy Seleucydzi ochraniali w ten sposób nawet „najmocniejszą” broń, słonie bojowe
(1 Mch 6,43). Jeśli chodzi o tarcze, należy odróżnić formę tarczy większej (długa tarcza; por. Jr 46,3) i mniejszej (tarcza okrągła; por. Jr 46,3; 1 Krl 10,16n). Duża tarcza mogła być niesiona przez tarczownika (por. 1 Sm 17,41). Wzmianki w 2 Sm 1,21 i Iz 21,5 świadczą o tym, że strona zewnętrzna tarczy była ze skóry, pod którą prawd, znajdował się twardy podkład z drewna. Istnieją jedynie nieliczne wzmianki mówiące o tym, jak tarcze wyglądały (por. wskazówkę na „garb” w Hi 15,26, który służył zapewne do tego, aby broń łatwiej się odbijała). Nagolenice wspomniane są w 1 Sm 17,6 jako wyposażenie filistyńskie. Ten nigdzie więcej nie wymieniony środek ochronny rozpowszechniony był w świecie gr. Ponadto noszono nadzwyczaj masywne buty (por. Iz 9,4). Broń ofensywna: Proca z zasięgiem strzału o promieniu prawie 200 m górowała nad strzałą i łukiem. Istniały różne metody wykonania proc; we wszystkich procach w środku znajdowała się rozszerzona podłużna część ze skóry lub tkaniny (na włożenie kamienia). Jej końce pozostawały luźne. Po kilkakrotnym, okrężnym zamachnięciu jeden koniec procy był wypuszczany i kamień leciał w kierunku swojego celu. W czasach przedkrólewskich istnieli prawd, zorganizowani, wyspecjalizowani procarze, którzy tworzyli zwarty oddział, budzący strach u wrogów (Sdz 20,16); znajdowali się oni także w otoczeniu Dawida (1 Krn 12,2; por. 1 Sm 17,49). Król Ozjasz wyposażył swoje wojsko w proce (2 Krn 26,14). Łuki (Joz 24,12; 1 Sm 18,4; 1 Krl 22,34; 2 Krn 14,7) i strzały (Pwt 32,42; 1 Sm 20,20n.36-38; 1 Mch 10,80), które noszone były na ramieniu w kołczanie (por. Iz 22,6), pełniły taką funkcję, jaką w dzisiejszej „konwencjonalnej” wojnie spełnia ogień artyleryjski. Łuk zaliczał się do najcenniejszych przedmiotów wyposażenia wojskowego, dlatego też w najstarszych czasach posiadali go jedynie królowie (2 Sm 22,35; por. Ps 45,6), synowie królów (1 Sm 20,20n.36-38; 2 Sm 1,22) i wysocy oficerowie. Jeśli wojownik posiadał łuk, to musiał on wywodzić się z wyższych sfer (por. 1 Krn 12,2). Produkcja łuków była skomplikowana, a władanie nim trudne. Stąd też odbywał się także trening strzelecki
(1 Sm 20,20). Aby zapobiec poluzowaniu się - zazwyczaj zrobionego z drewna - łuku, napinany on był dopiero tuż przed użyciem (2 Krl 13,15n; Ps 7,13). Jako cięciwy używano grubego sznura płóciennego lub ścięgna zwierzęcego. Różne ilustracje pokazują, że ręka, która trzymała łuk, chroniona była skórzaną powłoką po to, aby nie zranić się błyskawicznie powracającą cięciwą. Zasięg łuku wynosił nieco ponad 100 m. Strzały zrobione były z lekkiego drzewca i wzmocnionego metalem grotu. Obok normalnych strzał wspomniane są „strzały ogniste” (Ps 7,14), nasączone trucizną (por. Hi 6,4) i zaostrzone (por. obraz w
Iz 49,2), wzg. wyjątkowo zaostrzone (BT: „strzała zaostrzona”). Kolejnym rodzajem broni był sztylet (Sdz 3,21), który mógł być obosieczny (Sdz 3,16), i miecz (por. 1 Sm 21,10), którego produkcji chcieli zakazać Filistyni (1 Sm 13,19.22). Miecz należał do podstawowego wyposażenia żołnierza (por. 1 Mch 4,33) i także w czasach biedy wojownicy byli weń wyposażeni (Ne 4,12; por. oprócz tego 1 Mch 4,6.15). Istniał szeroki wybór wśród form miecza, ew. form sztyletu (od prostych do kończących się obustronnie zaokrągleniem przy czubku, ew. sierpowatych). Oprócz tego wspomniany jest oszczep, ew. dzida. Broń ta wykonana była zazwyczaj z grubszej, drewnianej rękojeści z metalowym ostrzem, które mogło mieć różne formy (od ostrza do zakrzywionego haku) i stosowana była jako broń uderzeniowa (por. J 19,34; 2 Sm 23,7) w walce na bliskiej odległości (1 Sm 18,10n; 19,9n;
2 Sm 23,21). Straż świątynna za czasów Jezusa mogła nosić obok mieczy jedynie kije
(Mk 14,43). Wspomniane kije były, gdy się nimi zręcznie posługiwano, bardzo skuteczną bronią (por. 2 Sm 23,21).
Konie ze względu na dynamiczność świetnie nadawały się od rydwanów. Od czasów Salomona w celu wzmocnienia siły uderzeniowej kupowano w Egipcie konie, a do tego rydwany (1 Krl 10,28n). Rydwany stosowano w Królestwie Mi tan ni już przed poł. II tys. przed Chr. Małe, silne konie pochodziły najczęściej z Anatolii, ale w Egipcie na małą skalę hodowano duże, prawd, pochodzące z Europy konie zimnokrwiste (por. 1 Krl 10,28). Załoga rydwanu składała się zazwyczaj z woźnicy i łucznika. W Izraelu znane były pojazdy wojskowe. Stosowane w tym kontekście hebr. słowo szalisz (od rdzenia „trzy”; 1 Krl 9,22; por. 2 Krl 7,2.17.19) wskazuje, że pojazd bojowy mógł być obsadzony także przez trzy osoby.
Technika obronna i oblężnicza
Najlepszą obronę w czasach wojny zapewniało miasto z dobrymi mu rami (często otoczone wałem ziemnym) i dużym zbiornikiem wody (por. trwające trzy lata oblężenie Samarii;
2 Krl 17,5). Na rozbudowie fortyfikacji miasta i umocnień murów skupiano szczególnie dużą uwagę. Salomon zarządził rozbudowę swoich miast garnizonowych dla rydwanów i ich załóg (1 Krl 9,15-18) i założył w Jerozolimie duży obóz militarny (1 Krl 10,16n). Chronione murami miasto najczęściej posiadało w centrum jeszcze twierdzę (por. Sdz 8,9; 9,52;
1 Krl 16,18 [BT: „baszta”]); l Mch 3,45; 6,18; 14,7.36n), która służyła za ostatnie miejsce ucieczki. Szyby wodne odgrywały bardzo ważną rolę (por. Jdt 7,19-32). Ponieważ źródła często leżały poza wysoko położonym miastem, ze środka miasta budowane były schody, aby mieć do nich dostęp (por. szyby w Gezer, Chasor, Megiddo, Gibeon). Dzięki temu bezpieczeństwo miasta wyraźnie się poprawiło. Warto tutaj wspomnieć zwłaszcza wykuty w kamieniu wodociąg, który król Ezechiasz zbudował w Jerozolimie (2 Krl 20,20). Walka o miasto warowne różniła się zasadniczo od bitwy na otwartym polu. Po okrążeniu miasta próbowano przerwać zaopatrzenie miasta w wodę (por. 2 Sm 12,26n) i wywołać głód
(Pwt 28,53-57; 2 Krl 6,25.29) oraz zająć je szturmem (Sdz 9,45-49) lub podstępem
(2 Sm 5,7n). Główny dowódca Dawida, Joab, kazał usypać wokół murów miejskich wał
(2 Sm 20,15), aby w ten sposób dostać się do miasta i je zniszczyć (por. 2 Krl 25,1). Od Neoasyryjczyków, wzg. Neobabilończyków przejęto nowe machiny oblężnicze (jak np. tarany; Ez 4,2), jednak podaje się w wątpliwość, czy wymienione w 2 Krn 26,14 kamienie były używane jako amunicja do katapult. Ilustracje pokazują, że podczas zajmowania Lakisz w bój posłane zostały przez Asyryjczyków tarany, które - przewożone na kołach - kruszyły mury. Niektóre tarany miały wieżę, z której można było wskoczyć na mury (por. także
1 Mch 11,20; 13,44). Machiny oblężnicze z czasów machabejskich były zbudowane na wzór machin Greków, ponieważ te były dość ruchliwe. Od Greków także Rzymianie przejęli technikę oblężniczą. Szczególnie interesujące pozostałości sztuki militarnej zachowały się wokół Masady.
„Teologia wojny"
W obrazie świata, w którym całe życie postrzegane jest jako dane od Boga, źródła życia, także wojna (konflikt na śmierć i życie) widziana jest w tym kontekście. W ten sposób Bóg stał także w centrum konfliktów zbrojnych. Zanim na dobre zapanował monoteizm, panował pogląd, że każda wojna miała swoje odzwierciedlenie w konflikcie o charakterze religijnym, tzn. zwycięstwo w wojnie dowodziło władzy jednego boga nad innym bogiem
(por. 1 Sm 4,3-8; 17,26.45-47). Jednak także w późniejszych czasach, kiedy już wiedziano o jedynym Bogu, proszono w zagrażających życiu sytuacjach o Jego opiekę (por. 1 i 2 Księga Machabejska). Ponadto istniały określone zobowiązania, których się podejmowano w związku z wojną (np. powstrzymywanie się od współżycia płciowego; 1 Sm 21,4;
2 Sm 11,11). Jeśli ten zwyczaj prawd, miał początek w wyobrażeniach magicznych, to doprowadził on w pewnym wymiarze do „humanizacji” wojny; z drugiej strony spowodował, że kobiety zazwyczaj nie były degradowane do roli łupu wojennego.
W ST wyrażenie „święta wojna” występuje tylko jeden raz (Jl 4,9; w BT, w innych przekładach nie zawsze, a niekiedy nie występuje w ogóle); w dwóch innych miejscach pojawia się aluzja do „świętej wojny” (Mi 3,5; BT: wojna; Jr 6,4; BT: walka). Może tu chodzić o podstawowe znaczenie wyrazu „święty”, które można opisać jako: „usunięcie z codziennego użycia”, i dzięki temu występuje tutaj kontekst religijny.
Przyczyny wojny
Powody wojen były rozmaite. Dążenie do władzy było zarówno w Izraelu, jak również w okolicznych narodach czynnikiem decydującym. Rzadko zdarzało się, że wojna prowokowana była czystą swawolą i pychą (por. Amazjasz z Judy, 796-767 r. przed Chr., który chciał zmierzyć się z Królestwem Północnym i poległ; 2 Krl 14,8-14). Znaczna część wywołanych wojen miała źródło społeczne, a mianowicie system, w którym należało płacić trybut. Żądania obcej władzy były najczęściej tak wysokie, że poprzez politykę sprzymierzania się - wielokrotnie atakowaną przez proroków - podejmowano próbę uwolnienia się od gnębiącego ciężaru (por. np. 2 Krl 17,4; 18,14-16; 1 Mch 3,29; 10,31; 11,28). Jeśli ważną rolę odgrywał ciągle także wymiar religijny - gdy zwycięzca przypisywał sukces nie sobie, lecz czczonemu przez siebie bóstwu lub opiece tego bóstwa
(por. np. 2 Krl 18,31-35; Jdt 16,2.5.13-20) - wówczas w czasach machabejskich wyłoniła się nowa sytuacja: Żydzi byli prześladowani z powodu swoich praktyk religijnych
(por. 1 Mch 1,41-64; 2 Mch 6,18-7,42), dlatego też doszło do wojny na śmierć i życie
(1 Mch 2,15-28), którą Machabeusze rozstrzygnęli na swoją korzyść, fr [ts]
Wojna królów. Tekst z Rdz 14 nie jest jednolity i zawiera elementy z różnych stuleci. Do najstarszych zalicza się wzmianka o ‘el‘olam (= Bóg Najwyższy) w 14,18-20. Także opis tzw. wojny królów w 14,1-1 1 może przekazywać bardzo stare tradycje. Chodzi tu o bitwę czterech sprzymierzonych królów z Elamu i z obszaru babil., którzy wyruszyli przeciw sojuszowi obronnemu, składającemu się z pięciu królów kananejskich. Wspomniani czterej królowie wyruszyli na wojnę prawd, po to, aby zabezpieczyć nadzwyczaj ważne, polityczno-handlowe szlaki na zach. i wsch. brzegu Jordanu. Jeśli nawet nie można wykluczyć, że Abraham żył mniej więcej w tych czasach, to jednak związki z nim (i z Lotem) powstały z pewnością później, fr [ts]
Wojna Żydowska. Nazwą tą określa się zbrojne powstanie narodu żydowskiego i będącą jego skutkiem wojnę z wojskami Imperium Rzymskiego. Rozpoczęła się ona w 66 r. po Chr., natomiast jej głównym wydarzeniem było zdobycie i zniszczenie Jerozolimy (wraz ze świątynią) w 70 r. po Chr., co doprowadziło do całkowitej katastrofy (końcową fazę wojny stanowiło opanowanie herodiańskiej twierdzy ►Masada, położonej na zach. od Morza Martwego). Od tego momentu nie istniał „naród żydowski” w ścisłym tego słowa znaczeniu. Żydzi, którzy uniknęli śmierci albo upokarzającej i wyniszczającej niewoli, żyli odtąd w diasporze.
Także tam doznawali wielu prześladowań. Pomimo to wywierali na środowiska, w których przebywali, znaczny wpływ duchowy i gospodarczy.
Podczas wojny żydowskiej na czele oddziałów żyd. stał początkowo ►Józef Flawiusz. Został on wzięty do niewoli, a następnie uwolniony i obdarowany zaszczytami przez Rzymian. Józef Flawiusz opisał szczegółowo całą wojnę w słynnym dziele „Wojna żydowska” (De bello iudaico). W wielu miejscach NT widać wpływ uwarunkowań zarówno przed- jak i powojennych; najbardziej znane teksty to zapowiedzi zburzenia Jerozolimy (Mk 13; Łk 21; Mt 24). ms [ts]
Wojsko ► Wojna.
Wojsko niebieskie ► Gwiazda.
Wokalizacja. Hebr. pismo zasadniczo składa się wyłącznie ze znaków spółgłoskowych. Aby zapobiec wieloznaczności pojedynczych słów od X w. przed Chr. używano niektórych spółgłosek, by zaznaczyć przy ich pomocy samogłoski. Ten sposób uściślania znaczenia słów, zresztą stosunkowo rzadko stosowany w czasach przed wygnaniem, nie był jednak jednoznaczny, ponieważ stosowane znaki graficzne mogły być także używane jako spółgłoski. Sytuacja znacząco zmieniła się po wygnaniu (538 r. przed Chr.), prawd, z powodu potężnego wpływu języków aram. i później także gr. Od epoki hell. względnie często posługiwano się literami alef, he, waw oraz jod na oznaczenie samogłosek także w tekstach ST, ponieważ w tym czasie nie było jeszcze tekstu normatywnego Biblii.
Sytuacja zmieniła się ponownie, gdy w 100 r. po Chr. ustalono tekst normatywny i zastosowano przy tym sposób pisania przyjęty w Pięcioksięgu, a więc używano stosunkowo niewielu znaków samogłoskowych. Jednak poza ST dalej rozwijał się zwyczaj wokalizowania (por. Miszna). Pragnienie, by uczynić tekst Biblii możliwie jednoznacznym, doprowadziło wreszcie do tego, że w oparciu o wschodniosyryjską wokalizację, wstawiono do spółgłoskowego tekstu hebrajskiego znaki, które ustalały wymowę i miały ułatwiać lekturę liturgiczną. Od V wzg. VI w. po Chr. metoda rozwijała się coraz szybciej w trzech kierunkach. Najstarszy system palestyński był powiązany z samarytańskim: aby wskazać na podstawowe samogłoski a, e, i, o, u, używano kropek (lub ich kombinacji) oraz kresek (poziomych i pionowych), które umieszczano nad spółgłoskami wymawianymi przed nimi. System babiloński próbował umieszczać nad spółgłoskami stylizowane samogłoski (zapis supralinearny). Od VIII w. rozwijał się system tyberiadzki - być może stanowi on dalszy etap wcześniejszych wysiłków. Można wyróżnić wiele jego typów, jednak wszystkie mają podstawową cechę wspólną: większa część znaków samogłoskowych (z wyjątkiem o) znajdowała się pod spółgłoską, którą należało wymówić najpierw (wokalizacja infralinearna). Ta wokalizacja, posługująca się kreskami i kropkami, okazała się najbardziej popularna i używana jest do dziś w hebr. i aram. wydaniach Biblii. Nazywa się ją najczęściej „wokalizacją masorecką” (►Masora). Nowożytny język hebr. nie jest wokalizowany. fr [mw]
Wo
Wola / Wola Boża. W przeciwieństwie do filozoficznej argumentacji Zachodu w Biblii nie ma żadnych śladów założeń pozwalających, aby mówić o woli w sensie abstrakcyjnym. Wola i chcenie nie różnią się od zamierzonego wzg. dokonanego czynu. Ten związek dotyczy zarówno ludzi jak też Boga. Ponieważ „wola” jest uważana nie tylko za teoretyczną, czysto intelektualną pobudkę, treść i cel są do tego stopnia ze sobą ściśle powiązane, że zamysł wyraża się przy pomocy wielu różnych wyrazów, które można by uszeregować w następującym porządku: „chcieć”, „dążyć”, „przepadać za czymś”. Rzeczywisty problem wolności decydowania jest przedmiotem refleksji zwłaszcza proroków (por. np. Jr 15,11-16n; 20,9) i literatury mądrościowej (Ps 1; Prz 18,21), ale także Księgi Powtórzonego Prawa (30,15.19). Najbardziej obszerne stanowisko w tej sprawie zajmuje Syracydes, nauczyciel mądrości z II w. przed Chr., który łączy zdobycze filozofii gr. z bibl. nauką o stworzeniu człowieka. Ta ostatnia wskazuje na to, że człowiek otrzymuje wolność decydowania
(Syr 15,14; por. Rdz 2,16n; 3,6). Przejawia się ona w podjętych postanowieniach
(por. Syr 15,15-17). Wola Boga przejawia się w prowadzeniu i oddziaływaniu na lud
(por. Iz 5,19), na pogan (Iz 45,22) i na pojedyncze osoby (Łk 1,38; 7,30). NT mówi o woli Ojca (2 P 2,9), Syna (Mt 11,27) i Ducha (1 Kor 12,11). Treścią tej ostatecznie jednej woli jest zbawienie ludzkości, które decyduje się przez wiarę w Jezusa i życie wg Jego wskazań
(1 Tm 2,3n; 1,15). Jednym z akcentów orędzia o królestwie Bożym jest ten, że ta wola Boga będzie się spełniać.
Wola Boga i ta człowieka często jednak są przeciwstawne. Lud często nie chce pamiętać o poleceniach JHWH (Jr 3,19n; Oz 11,1n.8), również wezwania skierowane do pojedynczych osób spotykają się najpierw z reakcją obronną, co widać choćby przy powołaniach prorockich (por. Jr 1,5-7). Mimo że człowiek tak bardzo lubi planować, to wola Boża jest ostateczną instancją decydującą (Prz 16,9). Także Syn Boży poddał się (decyzją swojej ludzkiej woli) domagającej się konkretnego czynu woli Ojca, zgadzając się na cierpienie, czego świadectwem modlitwa na Górze Oliwnej: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich. Wszakże nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22,42). fr [msz]
Wolność. Ucieczka z Egiptu to jedno z najważniejszych wydarzeń w historii zbawienia. Stało się ono dla Izraela impulsem, by przynajmniej od czasu do czasu w swoim obrębie znosić niewolę (Pwt 15,12-15; (►Odkupiciel). Podczas dorocznego święta ►Paschy wspominano o wyzwoleniu od wszelkiego rodzaju złych mocy (por. Ps 2,3); tego typu święta umacniały nadzieję na ostateczne wyzwolenie na końcu czasów (Iz 25,6-9). Wolność, tzn. możliwość swobodnego i niezależnego od zewn. czynników kształtowania swojego życia, jako stan idealny ST często określa „spokojem” lub „odpoczynkiem” (np. Ps 95,1).
W świecie hell. wolność stała się centralnym tematem światowych rozpraw. Wg klasycznego gr. rozumienia wolnym jest ten, kto posiada zdolność rozporządzania samym sobą. Jednak, w jaki sposób można ją urzeczywistnić w obliczu ułomnej ludzkiej natury (temat tragedii) oraz presji, by decydować o świecie i społeczności? Na takie pytanie udzielano różnorodnych odpowiedzi: wolność jako wewn. wolność indywidualnej osoby, jako wolność cyników wobec konwencji; stoiccy mędrcy, którzy własną wolność zdobywali na drodze podporządkowania się światu-logosowi; albo jako negacja świata i zdobycie wiedzy o leżącej poza światem materialnym wiecznej ojczyźnie duszy (w gnozie).
NT nie podejmuje żadnej z nich, lecz proponuje całkowicie odmienne spojrzenie. Punktem wyjścia nie jest tu człowiek, lecz Bóg: wolność nie jest niezależnością, lecz zniesieniem wyobcowania człowieka względem Boga. Gdy człowiek mówi Bogu „nie”, wtedy znajduje się pod władzą grzechu, tracąc w ten sposób wolność. Ze stanu tego wyzwolił człowieka Jezus, jedyny wolny Człowiek (ponieważ był jednym z Bogiem Ojcem; por. J 8,31-36). Dlatego też wolność to przede wszystkim wolność od grzechu (Rz 6,15-23) i od Prawa
(Rz 7,5nn). Prawdziwie wolnymi ludźmi są więc tylko wierzący; ci z niewolników stali się „synami” Boga (Ga 4,1-7), tzn. odpowiedzialnymi uczestnikami Bożych darów, pełniącymi Jego wolę. Wolność ma ostatecznie wymiar eschatologiczny: antycypuje jako możliwość i zadanie to, do czego przeznaczone zostało całe stworzenie, oraz to, co mu zostało obiecane (Rz 8,18-30). ►Eschatologia, me [pt]
Wołanie ► Modlitwa.
Woń. Rośliny, owoce oraz różne maści wydzielają przyjemny zapach; zapach pól jest znakiem błogosławieństwa Bożego (Rdz 27,27), woń Libanu - uosobieniem miłego zapachu (Oz 14,7). Stwierdzenie, że Bóg czuje „miłą woń” (albo „miły zapach”, wzg. „uspokajający zapach”) ofiary (np. Rdz 8,21), ma swoje źródło w wyobrażeniu, że ofiara jest pokarmem Bożym; zwrot ten wstępuje w ST jedynie jako wyrażenie alegoryczne; na zmianę znaczenia wskazuje sytuacja, gdy JHWH brzydzi się świętami Izraela (Am 5,21). me [ts]
Wosk. W Biblii przede wszystkim symbol topnienia i przemijania (Ps 22,15; 97,5). ►Miód. me [msz]
Wół. Wół jest zwierzęciem przeznaczonym do pracy (por. Pwt 25,4; Łk 13,15). W tradycji chrześc. i sztuce wół, obok osła, jest postacią znajdującą się przy szopce Jezusa; źródłem bibl. dla tego motywu jest Iż 1,3 (por. Łk 13,15). Poprzez apokryficzną pseudoewangelię Mateusza (14,1-14) wół przeniknął do wielu wizerunków szopek. ►Świat zwierząt, me/ru [łs]
Wór. Płachta z ciemnej wełny koźlej lub wielbłądziej, używana często do trzymania w niej zboża (Rdz 42,25); w pradawnych czasach z tego materiału sporządzano także odzienie; pozostałością tego jest zwyczaj używania takiego wora (hebr. saq) jako stroju żałobnego: mógł on stanowić swego rodzaju przepaskę na biodra albo narzutę z otworami na głowę i ręce (por. Jr 48,37; 2 Krl 19, ln; przekład BT używa wyrażenia „wór pokutny” w miejsce hebr. saq). Także wyrażenie „w worze i popiele”, oznaczające objawy żalu, nawiązuje do tego stroju (por. Lm 2,10). me [ts]
Wóz. Od epoki Sumerów w Mezopotamii wykorzystywano wozy, najczęściej powolne zaprzęgi z dwoma lub czterema drewnianymi kołami tarczowymi. Teksty z III tys. przed Chr. wskazują, że budowa tego rodzaju wozów była przywilejem króla i że służyły przy ceremoniach kultycznych (do transportu posążków bóstw), dworskich i w czasie wypraw wojennych. Od XVIII/XVII w. przed Chr. konstruowano wozy z kołami szprychowymi. Dzięki temu rozwiązaniu technicznemu wozy ciągnięte przez konie stały się lżejsze i zaczęły być używane podczas wojen, wyścigów, pojedynków, polowań, a także w kulcie. Od XIII w. przed Chr. wzrosło zastosowanie wozów, już wówczas częściowo wyposażonych w elementy z żelaza, ponieważ także przywódcy plemion, które przywędrowały, chcieli żyć i walczyć tak, jak to było tradycyjnie przyjęte.
Z tradycji zawartych w ST wynika jasno, że wprowadzenie wozów bojowych, jak też reprezentacyjnych wynikało z potrzeby obrony przed obcymi potęgami i chęci konkurowania z ich przepychem. Dawid, a w jeszcze większym stopniu Salomon, chcący żyć jak współcześni im możnowładcy, troszczyli się o posiadanie wozów (2 Sm 8,4; 1 Krn 18,4). Wozy do transportu wspominane są przy okazji wielkiej wędrówki rodziny Jakuba do Egiptu (Rdz 45,19-46,5), przenoszenia Namiotu Spotkania (Lb 7,3.6-8) i Arki Przymierza
(1 Sm 6,7n. 10n). Wozy były również wykorzystywane przy młocce oraz przy żniwach
(Iza 28,27; Am 2,13). W ST znajduje się wizja wozu/rydwanu Bożego (2 Krl 2,11; 6,17;
Ps 68,18; Iz 66,15; Za 6,1-8; por. rydwan słoneczny w 2 Krl 23,11; zob.: Ez 1,15-21).
W NT wzmiankuje się zarówno lekki wóz z epoki hell. i wóz podróżny na dwóch kołach szprychowych (Dz 8,28n; Ap 9,9), jak też ciężki rzym. wóz podróżny na czterech kołach
(Ap 18,13). me [msz]
Wrona ► Świat zwierząt.
Wrota ► Drzwi.
Wrota Cylicyjskie ► Taurus.
Wróżbita / Wróżbiarstwo. Człowiek posiadający wiedzę ukrytą albo znający przyszłość, przy czym nie jest istotna jego postawa moralno-etyczna (inaczej: przepowiadanie przyszłości); może on przepowiadać przyszłość przy pomocy czynności magicznej, wypowiadając słowa wyroczni, dzięki znajomości astrologii lub umiejętności wyjaśniania snów; inną stosowaną praktyką było wywoływanie duchów zmarłych. ST kategorycznie odrzuca wszelkie tego rodzaju praktyki, ponieważ to sam JHWH określa, czy i jak podzieli się swoją wiedzą (por. Pwt 18,9-14). me [msz]
Wróżenie z pucharu. Kiedy bracia nie rozpoznali w Józefie sprzedanego brata, a jedynie egip. urzędnika, ten urósł jeszcze w ich oczach, ponieważ potrafił uprawiać czary
(Rdz 44,15). Tego rodzaju magiczno-mantyczne praktyki, za pomocą których, jak wierzono, można było wpływać na przeznaczenie, zostały (jak się wydaje) przejęte z Mezopotamii
(Rdz 30,27). W historii Józefa przedstawiony został magiczny zabieg, w którym za pomocą specjalnego pucharu można było przewidywać przyszłość (Rdz 44,2nn). fr [msz]
Wrzód ► Choroba.
Wschód. Dla mieszkańców Palestyny stanowił określenie okolic pustynnych, a tym samym kraju pochodzenia nieprzyjacielskich Beduinów (Sdz 6,3: ludzie ze Wschodu; dosł.: lud ze wschodu słońca) oraz obszaru występowania niszczącego wiatru pustynnego (Rdz 41,6), który może być obrazem gniewu Bożego (Jr 18,17); z drugiej strony „Wschód” to nazwa leżącego za pustynią Międzyrzecza (Mezopotamii); tu umiejscawiano raj (Rdz 2,8), stamtąd też przybyli mędrcy/magowie (Mt 2,1). me [łs]
Wskrzeszenie. Oznacza powrót do życia ziemskiego, doczesnego; zmartwychwstanie (wzg. wskrzeszenie eschatologiczne) oznacza z kolei totalnie nowy początek, zwycięstwo nad śmiercią oraz nowy, ostateczny porządek rzeczy (por. Mt 22,30). O wskrzeszeniu ciała mowa jest już w ST (1 Krl 17,22; dokonane przez Eliasza; 2 Krl 4,31-37; dokonane przez Elizeusza). W NT znajdujemy opowiadania o trzech wskrzeszeniach dokonanych przez Jezusa (Mk 5,21-24.35-43: córka Jaira; Łk 7,11-17: młodzieniec z Nain; J 11,17.39-44 Łazarz). W summariach dotyczących cudotwórczej działalności Jezusa nie wspomina się o wskrzeszeniach, choć wzmiankuje się o nich w odpowiedzi Jezusa na pytanie Jana w Ewangelii św. Mateusza (Mt 11,5). W cudach pełnia mocy (prorockiej, mesjańskiej, boskiej), z jaką działa Jezus, osiąga swój punkt kulminacyjny. Opowiadania o wskrzeszeniach przenika głęboka symbolika (szczególnie w przypadku Łazarza), w sposobie prezentacji wydarzenia, języku i motywach widać nawiązanie do narracji ST, ale także widoczne są paralele pozabiblijne (Apoloniusz z Tiany). Potraktowanie ich jako czystych legend byłoby pochopne, nawet jeśli nastręczają niemało pytań. Wszystkie bibl. opowiadania o wskrzeszeniach chcą w pierwszym rzędzie ugruntować przekonanie, że JHWH albo Jezus panuje nad życiem
(por. 1 Sm 2,6; Mdr 16,13; J 5,25-29; 11,25n). Wczesny Kościół przypisywał podobną moc apostołom jako posłanym przez Jezusa (Dz 9,40n: Piotr; Dz 20,9n: Paweł); we wszystkim kontynuują oni dzieło Jezusa. Takie cudowne czyny są znakami właściwego i ostatecznego obdarzenia życiem w zmartwychwstaniu (por. Rz 6,4n; 1 Kor 15,12-22). ms [msz]
Wspólnota / Zgromadzenie (hebr. qahal; gr. ekklesia). Oba terminy oznaczają zgromadzenie, wspólną przynależność, społeczeństwo idei, wiary, życia. W ST wspólnota żydowska wzrasta stopniowo i staje się widoczna dopiero po Wyjściu z Egiptu i zajęciu kraju Kanaan, tworząc ►wspólnotę kultyczną, a w końcu także wspólnotę prawną i polityczną. Czasami na myśl przychodzi tutaj prawd, wspólnota militarna (mężczyzn), później także ludowa wspólnota obejmująca wszystkich (lud JHWH). Na skutek wygnania babil. powstało naturalnie także wiele pojedynczych wspólnot, które w miarę możliwości utrzymywały ze sobą kontakt, integrując się pod względem religijnym, kulturalnym i finansowym.
W NT wokół Jezusa tworzy się najpierw luźna społeczność słuchaczy i uczniów; dzięki grupie Dwunastu otrzymała ona charakter zorganizowany, będący podstawą dalszego rozwoju. Kerygmat Chrystusowy oraz wiara w zmartwychwstałego Pana stworzyły pierwszą więź łączącą pierwotną wspólnotę popaschalną (►Pierwotne chrześcijaństwo). Wierzący byli związani „przymierzem miłości” (Dz 2,42.44). Dzięki działalności apostołów, a później zwł. działalności misyjnej Pawła, powstało wiele wspólnot chrześc. w Judei, Samarii, Syrii, Azji Mniejszej, Grecji i Italii; do tych wspólnot skierowany był szereg listów, w których
ekklesia rozumiana była najczęściej (ale nie wyłącznie) jako wspólnota lokalna; Mt 16,18 ma jednak na myśli raczej cały ►Kościół; w Mt 18,17 jest to mniej jednoznaczne. Nie powinno się jednak zbytnio tego rozróżnienia nadużywać, gdyż pierwotny Kościół tego nie robił. Bez wątpienia wspólnota w Jerozolimie posiadała na początku przez dość długi czas przywilej pierwszeństwa, a dzięki wysłannikom i zbiórkom pieniędzy poszczególne wspólnoty utrzymywały ze sobą bliski kontakt (co przejawiało się np. w kolekcie na rzecz innych wspólnot). Jak w wielu innych sprawach, tak i tutaj wzorem była wspólnota żydowska, pomimo tego że już wkrótce zaczęło dochodzić z nią do zaciekłych sporów, wreszcie zaś nastąpił definitywny rozłam. ms [ts]
Wspólnota domowa. Ze względu na to, że czasach nt. nie istniały jeszcze budowle sakralne, pierwsze chrześcijańskie wspólnoty gromadziły się w domach prywatnych
(Dz 1,13; 2,46; 20,7-12). ►Wspólnota, ►Kościół. me [łs]
Wspólnota dóbr. Jest to, jak podają Dz 2,44 i 4,34, forma życia pierwszej wspólnoty w Jerozolimie. Nie chodzi tu ani o pierwotny chrześc. „komunizm” (ponieważ nie było wspólnych środków produkcyjnych, a także nie było centralnego podziału dóbr i majątku), ani o odpowiednik wspólnoty dóbr z Qumran (ponieważ tam obowiązkiem było oddanie majątku). Właściwe uzasadnienie leżało w konieczności opieki nad ubogimi. Należy także zwrócić uwagę, że nie mamy tutaj zawartej informacji czysto historycznej, lecz raczej idealny obraz przedstawiony przez Łukasza, który stanowił jakby retrospekcję z czasów ewangelisty na „idealny” początek Kościoła; parenetyczne przesłanie brzmi: właściwie i my powinniśmy tak samo żyć! me [ts]
Wspólnota kultyczną. Termin ten określa wspólnotę, która gromadzi się w świątyni, aby publicznie świętować. ST zna, w zależności od czasu i okoliczności, różne formy „wspólnot kultycznych”. Na przykład termin ►lud JHWH” podkreśla szczególnie bliską relację względem JHWH, będącą niemalże relacją pokrewieństwa. Przejawia się to wtedy, gdy Izraelici, w wyobrażeniach o wojnie JHWH, występują jako pospolite ruszenie JHWH, jako Jego zastępy (por. Wj 7,4; 12,41).Wspólnota kultyczną oznacza: „wszystkie plemiona
Izraela”, które gromadzą się we wspólnym sanktuarium, aby manifestować tam wspólną wiarę w JHWH i otrzymywać od Niego - za pośrednictwem wyznaczonych do tego ludzi - prawa i polecenia (por. Joz 24,1-28). Księga Powtórzonego Prawa zna „zgromadzenie Pana” (hebr. qahal); istnieją jasne zasady warunkujące przynależność do tego zgromadzenia (por. Pwt 23,2-9: tutaj najwyraźniej widać wymagania stawiane tym, którzy mogą przynależeć do wspólnoty). Przynależność do owego zgromadzenia rozciągnięta jest na ten ►Izrael, który otrzymał na górze Horeb kamienne tablice (por. Pwt 9,10; 10,4). Nawet jeśli wspólnota kultyczna zasadniczo obejmowała tylko dorosłych mężczyzn, ew. pełnoprawnych obywateli kraju - choć także i kobiety mogły brać udział w obchodach kultycznych, co pokazuje np.
1 Sm 1,4.9-11 - to jednak Księga Powtórzonego Prawa uwzględnia wśród uczestników Święta Tygodni i Namiotów synów i córki, wdowy i sieroty, obcych i tych, co mieszkają na obszarze miasta (por. Pwt 16,11.14).
W okresie po wygnaniu babil. (po 538 r. przed Chr.) rozwinął się pod wpływem kapłańskim osobny termin na określenie wspólnoty kultu (= hebr. 'eda). Ta wspólnota przedstawiana jest jako wybrany przez JHWH lud obejmujący dwanaście plemion, który skupiony jest w ściśle uporządkowany sposób wokół Namiotu Spotkania (por. Lb 1-3). Temu ludowi JHWH objawia swoją wolę. Jest to „wspólnota kul tyczna” w ścisłym znaczeniu, ponieważ gromadzi się w celu sprawowania kultu i dzięki temu - na podstawie pewnego postanowienia JHWH
- coraz bardziej się ona odnawia i uświęca, fg [ts]
Wspólnota Odnowionego Przymierza. Samookreślenie społeczności z ►Qumran; wprawdzie o nowym przymierzu mówił już Jeremiasz (Jr 31,31), jednak jego zapowiedź należy odnosić do Jezusa. W przypadku gminy znad Morza Martwego lepsza wydaje się właśnie nazwa zaproponowana powyżej, ms [ts]
Współczucie ► Miłosierdzie.
Wstawiennictwo. Pomiędzy Bogiem (JHWH) a człowiekiem (ludem) istnieje pewien dystans, który pokonać może tylko sam Bóg. Powodem tego dystansu są również grzechy. Modlitwa poszukuje ponownie drogi prowadzącej do Boga. Według st. i nt. wyobrażeń często w modlitwie tej konieczny jest (ustanowiony przez Boga) pośrednik - ktoś, kto występuje w roli wstawiennika: Mojżesz (Lb 21,7), Samuel (1 Sm 12,19), prorocy (por. Jr 7,16; 15,1), a przede wszystkim Jezus Chrystus (Łk 22,31nn; J 17,9-26; Łk 23,34: tutaj Jezus modli się za swoich nieprzyjaciół i prześladowców). Również Żydzi i chrześcijanie byli upominani, by modlić się za innych ludzi oraz za siebie wzajemnie (2 Mch 12,42-45; Mt 5,44; Dz 7,60;
Jk 5,14nn). W tym znaczeniu modlitwa wiernych jako modlitwa wstawiennicza po reformie liturgicznej Soboru Watykańskiego II otrzymała ponownie szczególne znaczenie. ►Pocieszyciel, ►Modlitwa, ms [pt]
Wstyd / Hańba (hebr. bosz oraz słowa pochodzące od rdzenia klm; gr. aischyno). Zarówno w języku gr. jak i w języku hebr. na określenie „wstydu” i „hańby” występują te same wyrazy, podczas gdy w języku polskim „wstyd” oznacza subiektywne uczucie, reakcję na zdyskredytowanie własnej godności, natomiast „hańba” - obiektywnie ujęty rzeczywisty stan zdyskredytowania tej godności. Z powodu takiego językowego stanu rzeczy w Biblii nie jest możliwe jednoznaczne rozróżnienie obu tych zakresów znaczeniowych.
W ST występowanie obydwu pojęć jest prawie bez wyjątku ograniczone do tekstów modlitewnych oraz proroctw. W modlitwach pojawia się często życzenie oranta, aby jego wrogowie zostali pohańbieni, aby zawiedli się w swoich rachubach albo też by zostali unicestwieni (np. Ps 40,15n). Pojawia się także pełna zaufania pewność, że Bóg nie dozwoli, aby „pobożni” zostali pohańbieni (np. Ps 22,6; 25,3), jak również wyznanie win
(np. Ezd 9,6n). Z kolei w tekstach prorockich wspomniane pojęcia pojawiają się przede wszystkim w zapowiedziach sądu przeciw Izraelowi bądź też obcym ludom (Jr 2,26; 46,24).
Biblia mówi więc o „wstydzie” i „hańbie” prawie zawsze w kontekście relacji Bóg -człowiek (por. w NT Mk 8,38; Rz 6,21), nigdy natomiast w kontekście płciowości. Na oznaczenie upokorzenia w relacjach międzyludzkich zwykle używane jest hebr. herpah, które jednakże w języku polskim oddawane jest również przez „wstyd” czy „hańbę”, me [ts]
Wszechmoc Boża. Autorzy biblijni są całkowicie przekonani o wszechmocy Boga i pełni uwielbienia dla niej: Bóg wszystko stworzył, „wszystko” może. JHWH powiedział i stały się: świat, kosmos („niebo i ziemia”) i wszystko, co je napełnia. Bóg jest potężny, gdyż (w przeciwieństwie do stworzenia) w swej istocie, od początku i na zawsze jest duchem (hebr. ruah; gr. pneuma). Do Boga, wszechpotężnego i nieograniczonego Pana, należy cały świat (jest Jemu posłuszny!), wszyscy ludzie i wszystkie ludy (także ci/te muszą ostatecznie pójść za Jego głosem!). Jako suwerenny Pan historii (która staje się przez to również historią zbawienia), pozwala zwyciężać zgodnie ze swą wolą, udzieliwszy swej siły (często śmieje się z bezsilności udających mocarzy: Ps 2,4). Każda zwycięska pieśń jest pieśnią JHWH. Także Szatan nie potrafi pozbawić Boga jego potęgi (Hi 1,21; 2,1-7; por. w NT odnośnie do Jezusa: Łk 11,22). Izrael w swojej historii nieustannie doświadczał tej potęgi: zbawczej, niosącej pomoc i pełnej miłosierdzia (zob. prowadzenie patriarchów, wyjście z Egiptu, wędrówka przez pustynię, podbój Ziemi Obiecanej itd.); te wydarzenia odcisnęły się tak mocno w pamięci Żydów, że przez wszystkie pokolenia śpiewa się o nich i rozpamiętuje je. Z tego powodu również z pełnym zaufaniem woła się do Niego jako jedynego Wybawcy w chwilach osobistej i narodowej niedoli (por. wiele psalmów i tekstów prorockich). To przekonanie o Bożej wszechmocy pozwala nawet uznać za swoistego „wasala” czy „pomazańca” (mesjasza) JHWH także pogańskiego króla Persów Cyrusa (por. Iz 48,12-16; 45,1-7). Tę pełną uwielbienia i zaufania postawę ST przejmuje w całości wspólnota uczniów Jezusa i NT, przy czym za sprawą wydarzenia Jezusa jeszcze bardziej ugruntowano się w takim podejściu do Boga: On wszystko powołuje do istnienia, On może wszystko („dla Boga nie ma nic niemożliwego” Łk 1,37), pomimo ludzkiej niemożności może wzbudzić życie, a po śmierci wskrzesić z martwych (por. Rz 4,17). Ta wszechmoc Boga znajduje swoje potwierdzenie i ukazuje się w nowym świetle w „potężnych czynach” (cudach) Jezusa, a zwłaszcza w wydarzeniu Zmartwychwstania. W trakcie działalności Jezusa cuda są znakami, że jest Bożym Pomazańcem (Łk 11,18-20), „Synem”. Na tym zasadza się zaufanie uciśnionych, gdy błagają o Jego pomoc. Tak pewność i eschatologiczna nadzieja (jako oczekiwanie wybawienia i usprawiedliwienia na końcu) bazuje na „potędze”, która objawia się w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa, potem głoszona i uwielbiana jest przez wspólnotę, ponieważ „Bóg takiej mocy udzielił ludziom” (Mt 9,8).
W sztuce chrześc. temat ten i ta wiara już od wczesnego okresu znalazły swój wyraz w obrazie Pantokratora (gr. Wszechwładnego; ►Szaddaj). ms [msz]
Wtajemniczenie ► Inicjacja.
Wulfila (w języku gockim: mały wilk). Urodził się w 311 r., w 341 został wyświęcony na biskupa, zmarł w 383 r. w Konstantynopolu. Jako biskup Gotów ok. poł. IV w. przetłumaczył Biblię z języka gr. na język gocki; najbardziej znana jej kopia znajduje się w Codex Argenteus. ms [pt]
Wulfilas ► Wulfila.
Wulgata (łac. ogólna, powszechna). Jest najbardziej znaczącym przekładem Biblii (►Biblijne przekłady) na język łac., który przygotował ojciec Kościoła, Hieronim
(342-420 r.) na zlecenie papieża Damazego I. Pierwotnie zamierzano zastąpić mnogość wielu różnych przekładów (►Vetus Latina) przez jedno zrewidowane, jednolite i dokładniejsze tłumaczenie Biblii. Hieronim rozpoczął swe dzieło w 383/384 r., musiał jednak sięgać do wielu tekstów i fragmentów w pierwotnym tekście źródłowym hebr. lub gr. W tym celu udał się do Palestyny i uczył się hebr. W ten sposób powstało nowe tłumaczenie, a nie tylko rewizja dotychczasowych przekładów. Był to przełom, ponieważ przekład dokonany został z tekstu pierwotnego (a nie np. z LXX).
Wiele dyskutowano, jak dalece Wulgata jest rewizją, poprawieniem istniejących już tłumaczeń, a na ile nowym przekładem i gdzie przebiega ta granica. Wulgatę przyjmowano powoli i z oporami, jednak Sobór Trydencki w 1546 r. określił ją jako oficjalny przekład Biblii; autentyczny, tzn. miarodajny tekst dla liturgii i teologii katolickiej. W dzisiejszych czasach podstawą tłumaczeń jest oczywiście tekst źródłowy jako egzegetyczny tekst normatywny. W 1979 r. opublikowano rewizję tłumaczenia Wulgaty, tzw. Neowulgatę. ms [mw]
Wulkan. Był czczony w wielu religiach jako siedziba bogów. Na ziemi palestyńskiej w czasach bibl. znano wulkany dawno już wygasłe, szczególnie w Charan. Biblia korzysta z opisu wybuchu wulkanu przy okazji opisu teofanii (np. Wj 19,18), a także przy wypowiedziach na temat sądu (Rdz 19,24; ew. Ap 8,8). me [mw]
Wybór. Może odnosić się zarówno do osób, jak też do rzeczy, stanów, sytuacji itd. Wybór zakłada znajomość spraw i możliwość podjęcia decyzji oraz opiera się na wolnej woli.
1. Człowiek wybiera sobie określoną osobę jako ideał, autorytet, szuka (wybiera) do zamieszkania określonej okolicy albo kraju. Tak uczynił (z Bożego polecenia) Abraham, kiedy ostatecznie osiadł w kraju Kanaan; tu znowu pozostawił wybór swojemu bratankowi, Lotowi, aby osiedlił się nad żyznym Jordanem (por. Rdz 12-13). Do ważnego wyboru doszło wtedy, gdy Izrael obrał swego pierwszego króla (Saula). Stało się to w drodze losowania, które wg ówczesnych wierzeń było przejawem woli Bożej (por. 1 Sm 10,17-24; por. podobna sytuacja przy wyborze Macieja Apostoła w Dz 1,15-26). Nieustannie dokonywany przez człowieka (lud Izraela) jest wybór między dobrem a złem, a tym samym między życiem a śmiercią (por. Pwt 30,15-20; Joz 24,15-24; Hi 34,4; Iz 7,15; Mt 4,17; Łk 9,62). Po występku Bóg przez proroka daje królowi Dawidowi osobliwy wybór: wolno mu zdecydować się na jedną z trzech kar (2 Sm 24,21n).
2. Czymś jeszcze ważniejszym niż możliwość podejmowania decyzji przez człowieka jest w Biblii niezależne od ludzkich względów prawo samego Boga do wybierania. Bóg wybiera sobie Izraela, później jego króla, jak również proroków. JHWH wybiera Jerozolimę na swoje miasto (na swoją siedzibę). Kontynuacją tej Boskiej władzy wybierania jest zdanie z Ewangelii, że Jezus „przywołał do siebie tych, których sam chciał” (Mk 3,13), z drugiej strony jednocześnie tych, których dał Mu Ojciec (por. Łk 6,12; J 17,9). Analogicznie obok Macieja wybrano siedmiu mężczyzn (wśród nich Szczepana) do usługiwania przy stołach
(Dz 6,1-6) oraz z nakazu Ducha Świętego Barnabę i Pawła do pójścia na misję (Dz 13,2n). ms [msz]
Wybranie. ST na określenie wybrania używa własnego, specyficznego terminu, a mianowicie bahary którego użycie jednak jest poświadczane dopiero od VIII w. przed Chr. Wybranie odnosi się do wyboru o różnej randze, dokonanego przez JHWH, przy czym stałą zasadą jest, że człowiek nie dysponuje wcześniej żadnym prawem do otrzymania czegoś, lecz sam wybór dokonuje się dzięki wolnej decyzji Boga. Z tego wynikało, że ci, którzy zostali wybrani przez Boga, mieli obowiązek respektowania Jego woli oraz jej wypełniania
(por. Pwt 7,6n.11). Za osobę szczególnie wybraną uchodził król (za sprawą dynastii Dawida; Ps 89,4n; por. 1 Sm 16,8-13). Dalej odnosiło się to także do proroków, jak choćby w przypadku Sługi JHWH (Iz 42,1). Wybrana jest także świątynia: Bóg ją wybrał na miejsce swojej stałej obecności (por. Pwt 12,4n). Potem ten wybór będzie odnoszony do całej Jerozolimy (2 Krl 21,7) i zostanie powiązany z tradycją o Syjonie (Ps 68,17; 132,13-15). Roszczenie pierwszego Kościoła do roli prawdziwego Izraela doprowadziło do ostrego sporu z judaizmem oraz st. nauką o wybraniu. Mateusz czyni rozróżnienie pomiędzy wspólnotą powołanych a „małą trzodą” wybranych (Mt 22,14). Dalszy rozwój
żydowsko-apokaliptycznej idei „Reszty” (por. Jr 31,6n; ►Reszta Izraela) sprawił, że to wierzący zaczęli być nazywani wybranymi (Rz 8,33). Nauka o wybraniu została szczególnie podkreślona u Pawła (Rz 9-11), w Liście do Efezjan i w 1 Liście Piotra. Paweł akcentuje przy tym udzielaną w sposób wolny łaskę Boga (Rz 9,11). Oczekuje również, że wybranie Izraela nie jest ograniczone w swoim trwaniu (Rz 11,28-29). Z kolei dla Judy (►Juda [14]) jest rzeczą oczywistą, że dar wybrania, jeśli człowiek naraża go na ryzyko, może zostać utracony. ►Predestynacja. fr/me [ts]
Wychowanie. W Izraelu wychowanie było zadaniem ►rodziców (Prz 1,8). Na pierwszym miejscu chodziło o zobowiązanie do przekazania pouczeń natury religijno-moralnej
(Pwt 6,7.20-25), jak również troska o przekazanie zwyczajów związanych z kultem
(Wj 12,26). W czasach powygnaniowych zadanie nauczania Pisma spoczywało na lewitach. Na królewskim dworze był wychowawca królewskich synów (2 Krl 10,1.5); tutaj jednak chodziło raczej o wychowanie przez nauczycieli mądrości (mędrców). Jako swego rodzaju wychowanie mogą być rozumiane również różnorodne doświadczenia na przestrzeni całej historii zbawienia, które spotykały Izraela, a które interpretowano jako działanie pochodzące od Boga (Pwt 8,5). me [ts]
Wychwalanie. ST podobnie jak NT ma pewną grupę słów, które oznaczają „wychwalanie”, „uwielbianie”: pojęcia te wyrażają także cześć, podziw, dziękczynienie, jak również wymiar kultyczny. Wychwalanie Boga i oddawanie Mu czci zajmują ważne miejsce w relacji człowieka względem Boga: człowiek przyjmuje Boga i akceptuje Jego działanie, a wyrazem tego jest wychwalanie Bożych czynów w świecie stworzonym (Ps 8; Ps 104) oraz w historii (Ps 124; 135). me [ts]
Wygnanie. Pod tym pojęciem Biblia rozumie przede wszystkim praktykowane przez Asyrię przesiedlenia podbitych ludów. Elity społeczne (które w tamtejszych uwarunkowaniach składały się z przywódców politycznych, jak również przedstawicieli różnych zawodów oraz w największej mierze ze zdolnych do walki mężczyzn) były przesiedlane razem z kobietami
i dziećmi do odległych krajów. Najczęściej przesiedlano ludność buntowniczych prowincji. W ten sposób osiągano podwójny cel. Z jednej strony umożliwiano odbudowę zniszczonych przez wojnę terenów (bo przesiedleni z obcych krain należeli do elity i posiadali różne umiejętności). Z drugiej zaś strony przesiedlenie zapobiegało na jakiś czas nowym buntom, ponieważ musiało minąć sporo czasu, zanim nowi przybysze zintegrowali się z miejscową ludnością. Taką taktykę stosowano np. za Sargona II (722-705 r. przed Chr.). Zdobył on w 722 r. przed Chr. Samarię, stolicę ^Królestwa Północnego, wysiedlił mieszkańców
(2 Krl 17,23), a w ich miejsce sprowadził grupy z innych ludów (2 Krl 17,24), z których każda przyniosła kult swoich bogów (2 Krl 17,29-33).
W ten sposób na terenie dawnego Królestwa Północnego powstała narodowościowa mieszanka, a co za tym idzie, umocnił się synkretyzm religijny. Chociaż udało się tam ponownie zaprowadzić kult JHWH, to jednak Samaria nie była już odtąd traktowana przez ►Królestwo Południowe (Królestwo Judy), uważające się za obrońcę prawdziwej wiary w JHWH, za religijnie nieskażoną (Ezd 4,1-3; J 4,7-9).
Przede wszystkim jednak, mówiąc o wygnaniu w kontekście ST, mamy na myśli ►babilońskie wygnanie (586-538 r. przed Chr.): przymusowe wysiedlenie wyższych warstw żydowskiego społeczeństwa do Babilonu, które miało miejsce w 597 oraz 586 r. przed Chr.
W przeciwieństwie jednak do wcześniejszego przesiedlenia za czasów asyr., nie osiedlono w Królestwie Południowym żadnych obcych plemion, fr [ts]
Wyjście / Exodus (gr. exodos- wyjście). Taką nazwę nosi druga z ksiąg Pięcioksięgu (Tory). Opisane tam wyprowadzenie licznego potomstwa Jakuba i jego dwunastu synów z Egiptu traktowane jest jako początek historii ludu izraelskiego. W roz. 1-15 na głównym planie jest Wyjście Izraela spod jarzma egip. faraona, w roz. 15-24 opisana jest droga przez pustynię, gdzie centralnym wydarzeniem jest objawienie się Boga i Jego Dekalogu ukazane w kontekście przymierza na Synaju. Końcową część tworzą roz. 24-40, zawierające opowiadania o ustanowieniu służby kapłańskiej, o pierwszym złamaniu przymierza, o jego odnowieniu przez Boga oraz o Jego stałej obecności w sanktuarium (Namiocie Spotkania).
Swoją nazwę księga zawdzięcza przede wszystkim opisanym w pierwszych 15 rozdziałach wydarzeniom, przez które JHWH wybawił lud z niewoli. On „wspomniał” na obietnice dane Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi (Wj 3,6) i zapragnął „swój lud” wyzwolić. Te właśnie opowiadania o powstaniu ludu Izraela należały do pierwotnego jądra teologii historii, której koncepcja pojawiła się jako reakcja na upadek królestwa Izraela (722 r. przed Chr.) oraz uratowanie Judy przed niebezpieczeństwem asyr. (701 r. przed Chr.). W obliczu zagrożenia własnej tożsamości pojawia się próba jej obrony i umocnienia oraz ujęcia w ramy historycznego opowiadania poprzez umiejscowienie jej początków w czasach Abrahama. Na próbę wykorzenienia narodu izraelskiego poprzez wymordowanie pierworodnego potomstwa płci męskiej (Wj 1,8-11.22) Bóg reaguje działaniem zmierzającym do uwolnienia swojego ludu oraz ukarania Egipcjan (poprzez groźbę ich unicestwienia na skutek dziesięciu plag, wśród nich śmierci pierworodnych). Sytuacja potomków dwunastu synów Jakuba jest szczegółowo ukazana i przedstawiona jako bezprawne uciemiężenie. Niemniej z jednej rodziny, liczącej 70 mężczyzn, powstała rzesza ludu, licząca 600 000 mężczyzn - niewielka, cierpiąca ucisk grupa przybyszów rozrosła się do rozmiarów zagrażających samym Egipcjanom - tak to ujmuje opowiadanie. Poprzez wprowadzenie tak ogromnej liczby, która zresztą jest nie do utrzymania, jeśli uwzględni się dane historyczne czy wewnątrzbiblijne (np. wg Joz 4,13 z Egiptu wyruszyło tylko 40 000 mężczyzn), autor chce stworzyć przestrzeń dla swego rodzaju utożsamienia się „całego Izraela” z uciemiężonymi, później wielokrotnie wymaganego (np. Wj 12,17; 13,8.14; 23,15).
Jądro całego opowiadania można naszkicować pokrótce następująco: pierwsze wystąpienie Mojżesza przeciw uciskowi kończy się niepowodzeniem, jego pretensje do objęcia kierownictwa nie zostały uznane, lecz zakwestionowane, tak że sam ucieka za granicę. U jednego z madianickich kapłanów znajduje schronienie i nową ojczyznę. Tam spotyka go JHWH, który posyła go z powrotem do Egiptu, gdzie wreszcie udaje się Mojżeszowi zorganizować ucieczkę wszystkich uciśnionych. Militarny pościg ze strony Egipcjan kończy się niepowodzeniem. Izraelowi udaje się ujść na pustynię.
To opowiadanie pokazuje znaczny rozwój wiary w jednego Boga JHWH: coraz więcej ludzi przyznaje się do tego Boga, co wyraźnie zostało ukazane przy opisie zawarcia przymierza na Synaju. Z kolei Bóg nie wkracza odtąd w dzieje jednej tylko rodziny (Abrahama, Izaaka, Jakuba...), lecz nieustannie towarzyszy całemu swojemu ludowi w jego wędrówce w czasie i przestrzeni: dokonuje się to w znaku Arki Przymierza w Namiocie Spotkania. Fundamentem jest tutaj doświadczenie osobistej relacji Boga i Jego ludu, który przeżywa obecność Boga jako „Tego, który jest” (Wj 3,14), manifestującą się w zbawczym działaniu charyzmatycznego wodza - Mojżesza.
Opowiadania o wybawieniu
Wspomnienie o kształtującym izraelską tożsamość wydarzeniu wyzwolenia z niewoli zostało przechowane przede wszystkim w żydowskiej tradycji o święcie Paschy i Przaśnikach. Doroczny obchód zaczynał się wieczorem 14 dnia miesiąca nisan i przybierał postać siedmiodniowego święta pielgrzymkowego - także wtedy, gdy od momentu zniszczenia świątyni pielgrzymka została zastąpiona przez nabożeństwo synagogalne połączone z uroczystością o charakterze rodzinnym (który widoczny był zwłaszcza w pełnej różnych rytuałów uczcie sederowej).
Ten centralny element narodowej tożsamości wywarł znaczący wpływ na przekaz bibl.:
1. Uciskani Izraelici przyczyniają się w sposób decydujący do swojego uwolnienia poprzez bezwarunkowe zaufanie Bożym obietnicom, jak też samemu JHWH (Wj 4,31). W ten sposób powstaje wspólnota zbudowana na wierze, która razem przeżywa różnorodne doświadczenia historyczno-polityczne i, dokonując ich interpretacji, wiąże je z JHWH.
2. W codziennym postępowaniu ludzi daje się poznać, że Bóg zawarł z nimi przymierze. Więź z Bogiem, który wybawia, domaga się tego, aby życie prywatne i działania społeczne kształtować według Bożych pouczeń (por. np. Wj 20.22-23,33 oraz Pwt 6,20-25).
3. Jednostki są włączone we wspólnotę, są za nią odpowiedzialne, umacniają ją i wspierają. Jednocześnie żywe pozostaje we wspólnocie wspomnienie ucisku ze strony Egipcjan. Uzasadnia ono krytyczną wobec wszelkiego rodzaju zniewolenia postawę Izraela, który szukał uzasadnienia dla odrzucenia jakiejkolwiek władzy ludzkiej. Nie ludzie panują nad Izraelem, lecz JHWH, „Wybawca” (Sdz 8,23).
4. Temat Wyjścia był nieustannie podnoszony zwł. w czasach kryzysu, ew. nowego początku. Szczególnie teksty Deutero-Izajasza podkreślają, że nowy początek po wygnaniu babil. będzie miał postać „nowego Wyjścia”, nowego zbawczego działania Boga (por. zwł.
Iz 43). Na nowo przeżywany ucisk sprawia, że Wyjście jawi się ponownie jako wydarzenie przyszłości, a Ziemia Obiecana jako kraj marzeń. W porównaniu z będącym przedmiotem licznych opowiadań Wyjściem z czasów Mojżesza to nowe jawi się jako dokonujące się bez problemów i w pokoju, majestatyczne i pod przewodnictwem Boga (Iz 40; 41; 52; 55). Niejako w kontraście do tego stoi bibl. ostrzeżenie, że wolność może być zagrożona, jeśli zabraknie zaufania względem wybawiającej mocy JHWH (Ps 78; Ez 20). W Księdze Jozuego przejście przez Jordan w pobliżu Jerycha zostało powiązane ze wspomnieniem przejścia przez Morze Czerwone (Joz 4,23). Chrzest, którego udzielał Jan niemalże w tym samym miejscu wiąże także NT z motywem przygotowania ludu dla Boga (Mt 3; Mk 1). Z kolei Szczepan w swojej mowie obrończej przed Wysoką Radą przypomina Wyjście z Egiptu (Dz 7,14-37) jako argument, że owo zbawcze działanie Boga ponownie zrealizowało się w wydarzeniach śmierci i zmartwychwstania Jezusa.
5. Narracyjne powiązanie śmierci i zmartwychwstania Jezusa z Nazaretu ze świętowaniem Paschy wyraźnie wskazuje, że tradycja chrześcijańska świadomie w tym miejscu wpisuje się w tradycję żydowską. Zbawcze działanie Boga w odniesieniu do osoby Jezusa, który (po ludzku biorąc) ulega w konfrontacji z systemem rzymskiego ucisku w połączeniu z żydowską władzą, uwidacznia się w tym, że Bóg wyprowadza Jezusa z niewoli śmierci do życia zgodnego z Jego wolą i w Jego obecności. Synoptycy umiejscawiają centralny element chrześcijańskiego opowiadania o męce - Ostatnią Wieczerzę Jezusa z Jego uczniami - w dniu 14 nisan. W ten sposób, wiążąc poprzez ucztę paschalną to wydarzenie ze wspomnieniem wyzwolenia z niewoli egip., ukazują ofiarę Jezusa jako fundament Nowego Przymierza.
Z kolei Jan, choć kładzie akcent na czymś innym - wiąże śmierć Jezusa na krzyżu z ofiarowaniem baranków podczas święta Paschy, w gruncie rzeczy ma na celu to samo wspomnienie. Aż do dnia dzisiejszego umiejscowienie Wielkanocy w niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca ma ścisły związek z datą święta Paschy. U podstaw święta Paschy leży obchód pierwszych żniw w roku jako „święta niekwaszonych chlebów” - żniw jęczmienia, zboża, które dojrzewa jako pierwsze. Na zakończenie następujących po święcie Paschy siedmiotygodniowych żniw pozostałych zbóż obchodzone jest Święto Tygodni, które z kolei nawiązuje do terminu chrześc. Pięćdziesiątnicy.
Zawarcie przymierza na Synaju
Po zburzeniu świątyni w tradycji żydowskiej, w oparciu o Wj 19,1, Święto Tygodni nabrało nowej treści i mocniej podkreślano, że stanowi pamiątkę zawarcia przymierza na Synaju. W miarę upływu czasu zaczęto wiązać nadzieję na eschatologiczne „żniwa”, obejmujące wszystkie ludy, ze Świętem Namiotów jako świętem ostatnich plonów. Nawiązywano przy tym do Kpł 23,43, gdzie właśnie w tym święcie widzi się pamiątkę Wyjścia (por. także
Za 14,16), jak również odwoływano się do eschatologicznej perspektywy ukazanej przez Malachiasza: oczekiwany „Anioł Przymierza” przeprowadzi lud Boga, będący Jego szczególną własnością, przez karzący sąd. Ponadto przesunięty został akcent związany z doświadczeniem ucisku: krytyka prorocka i groźby kierowane są już nie przeciwko obcym narodom, lecz przeciwko złoczyńcom spośród własnego ludu, który z tego powodu musi zostać „oczyszczony” (Ml 3,2).
Umiejscowienie w czasie
Pytanie o możliwe odniesienie do historycznych faktów stojących za bibl. tekstami pojawia się wtedy (i tylko wtedy), gdy znaczenie tych świadectw wiary zawartych w Księdze Wyjścia uzależnia się od ich historycznej wiarygodności. Wielu podejmowało próby ustalenia daty Wyjścia z Egiptu. Nie jest to jednak możliwe, istnieje bowiem trwająca dobre sześć stuleci cezura pomiędzy pierwszym zebraniem różnych tradycji ustnych opowiadających
o początkach Izraela a czasami, o których one opowiadają (XIII w. przed Chr.). Teksty w swoim dzisiejszym kształcie pozwalają same w sobie rozpoznać, że zlały się w nich różne tradycje. Pojedyncze pozabiblijne fakty pozwalają umiejscowić opowiadane wydarzenia. Przede wszystkim wymienione miasta Pitom i Ramzes (Wj 1,11) wskazują na czas panowania faraona Ramzesa II (1304-1237 r. przed Chr.) jako prawdopodobny czas ucisku i wyzwolenia.
Wzmianka o wznoszeniu jego nowej stolicy na miejscu zniszczonej siedziby Hyksosów, którzy do poł. XVI w. przed Chr. przez sto lat panowali nad Egiptem, skłania do przyjęcia związku pomiędzy tradycjami Izraelitów a przekazami o zorganizowanej ucieczce obcych ludów, które po zwycięstwie Egipcjan uciekły do Palestyny - jak podaje Józef Flawiusz. jmw [ts]
Wykluczenie ► Ekskomunika.
Wykopaliska ► Archeologia (biblijna).
Wykupujący (hebr. go’el). Termin ten ma swoje źródło w starożytnym wschodnim prawie rodzinnym, znanym także przez ST: członek rodziny był zobowiązany do utrzymania stanu posiadania rodu, tzn. do wykupienia sprzedanego majątku należącego do tego rodu, jak również do wykupienia zaprzedanych w niewolę swoich krewnych (por. Kpł 25,24-34.47-54). Ponadto był zobowiązany do pomszczenia zamordowanego członka roku (►Pomsta krwi). Ten, który wykupywał albo dokonywał zemsty, był nazywany „odkupicielem” (hebr. go’el -por. Kpł 25,25; Lb 35,19: dosł. „odkupiciel krwi”). W przenośnym znaczeniu, w języku religijnym także Bóg jest nazywany „Wykupującym” (por. Hi 19,25; hebr. go’el, BT: „Wybawca”; Iz 41,14: BT „Odkupiciel”). ►Odkupiciel. me„[ts]
Wylanie Ducha ► Pięćdziesiątnica.
Wylew rzeki / Powódź. Coroczny wylew wód Nilu był najważniejszym warunkiem i zapowiedzią dobrych zbiorów w Egipcie. Wystąpienie wód Jordanu wspomina Joz 3,15. Fakt nagłego wystąpienia powodzi na suchym lądzie uznany został w 2 Krl 3,16-20 za cud
(por. Ps 126,4). me [pt]
Wyłączenie ► Ekskomunika.
Wyparcie się Boga. Ateizm, który zaprzecza istnieniu Boga, nie jest w Biblii znany. Wypierać się Boga nie oznacza: zaprzeczać, że Bóg istnieje, lecz: tak postępować, jakby Go nie było. Biblia określa takie zachowanie mianem wyparcia się Boga, a także „bezbożności”, me [ts]
Wypełnienie. Od początku Bóg ustanowił i zaplanował rozwój stworzenia, przewidział bieg wydarzeń i poznał historię każdego człowieka. W mentalności hebr. słowa same w sobie oznaczają działanie (Iż 55,11), zarówno przepowiednia, jak i jej wypełnienie rozumiane są jako jedno zdarzenie (o różnym „stopniu wypełnienia”). Schemat obietnica-wypełnienie charakteryzuje st. teksty historyczne, przede wszystkim ►deuteronomistyczne dzieło historyczne: w Księgach Królewskich dzięki coraz to nowym zapowiedziom oraz odpowiadającym im opisom realizacji narracja rozwija się w sposób dynamiczny. Prorocy często mówili o czasach, w których Bóg odnowi swój lud, ustanowi relacje uszczęśliwiające wszystkich oraz trwały pokój. Dla autorów pozostających w nurcie apokaliptyki żywa pozostawała nadzieja na rychłą interwencję Boga i wybawienie ludu z wszystkich zagrażających mu opresji.
NT ukazuje Jezusa jako wypełnienie wszystkich obietnic Bożych i na podstawie tego określa swój stosunek do ST (Mk 1,15; Rz 10,4: Chrystus jest wypełnieniem Prawa; Ga 4,4).
W przepowiadaniu pierwotnego Kościoła wydarzenie Jezusa Chrystusa ukazywano jako wypełnienie słów Pisma (1 Kor 15,3n; Mt 3,3; 11,5; J 19,24.28). Przybycie Jezusa Chrystusa, Syna Bożego oznacza „tak” dla wszystkiego, co Bóg zapowiedział (2 Kor 1,20). Zwłaszcza Apokalipsa szczegółowo przedstawia wizję końca, kiedy Bóg panuje w Jezusie Chrystusie („nowe niebo i nową ziemię”, Ap 21,1; por. 2 P 3,13). Mimo nadejścia „pełni czasów” oczekiwane są jeszcze zakończenie i wypełnienie, które nie mogą się w pełni urzeczywistnić na tym świecie przed ponownym przyjściem Pana. Choć Paweł podkreśla, że „całe stworzenie aż dotąd wzdycha w bólach rodzenia” (Rz 8,22), to jednak wierzący posiadają już pierwociny darów Ducha Świętego (Rz 8,23). Bóg dokończy dzieła, które rozpoczął w ludziach, i dokona wypełnienia w dniu Chrystusa (por. Flp 1,6; Ef 4,13; 1 Kor 15,28).
►Eschatologia, ►Obietnica, me [ts]
Wypiek chleba. Wypiekanie chleba należało do codziennych, porannych prac niewolnicy lub pani domu; mamy jednak wzmianki o piekarzach (Rdz 40,1; Jr 37, 21). Ugniatano razem mąkę, wodę, sól i zakwas, a uformowane podpłomyki pieczono albo na rozżarzonych węglach, na patelni z gliny lub żelaza, albo w ►piecu, me [msz]
Wyroby ceramiczne ►Ceramika.
Wyrocznia. Obrzęd, dzięki któremu badano wolę i zamiary bóstwa, jak również poszukiwano odpowiedzi bóstwa w różnych kwestiach. W Babilonii i Asyrii praktykę tę przeprowadzano za pomocą rzucania losów, za pomocą oliwy, którą sączono do wody, lub na podstawie analizy wnętrzności zwierząt ofiarnych (podobnie jak w Ugarit). W Grecji duże znaczenie miały określone miejsca wyroczni (przede wszystkim Delfy). Bóstwo obwieszczało swoją wolę w szeleście świętego dębu, poprzez płomień ofiarny lub przez przypadkowe słowa, wypowiedziane przez medium. Wyrocznie połączone są tutaj z określonymi porami roku i rozstrzygają często stawiane do rozstrzygnięcia kwestie (np. alternatywy). Grecka wiara w wyrocznie osiągnęła swój punkt kulminacyjny w VII-V w. przed Chr. Rzymianie natomiast znali niemal jedynie wyrocznię losową.
ST, który zabraniał każdej formy magii, wróżbiarstwa i wyjaśniania znaków (Pwt 18,10n;
Kpł 19,26), zezwala na wyrocznię jedynie wtedy, gdy pośredniczy jej kapłan (Pwt 33,8), prorok (Pwt 18,15-18) lub gdy jest ona przekazywana za pomocą snów (Lb 12,6). Wyrok kapłański w trudnych kwestiach prawnych obowiązywał jako wyrocznia Boża (Pwt 17,8-12). Oprócz tego kapłan obwieszczał wolę wyroczni za pomocą dwóch kamieni zwanych ►urim
i tummim (a być może także przy pomocy ►efodu [1]; zob też ►pektorał). Dalszymi środkami, za pomocą których dowiadywano się o woli Bożej, były ►terafim (1 Sm 15,23; BT: wróżbiarstwo), szelest drzew (2 Sm 5,22-24), puchar, wzg. oliwa, za pomocą którego wróżono (Rdz 44,5), oraz hepatoskopia, czyli wróżenie z wątroby (Ez 21,26). Wyczekiwana odpowiedź wyroczni miała formę wypowiedzi Boga (mowy) albo formę wyrażenia decyzji na „tak” lub „nie”, me [łs]
Wyrocznia Natana / Proroctwo Natana. Określenie używane w odniesieniu do wyroczni JHWH przekazanej za pośrednictwem proroka ►Natana [4] Dawidowi
(2 Sm 7,5-16). Jej głównym tematem jest obietnica JHWH, że dynastia Dawida przetrwa na zawsze ( ►Mesjasz). Badania naukowe wykazały, że możliwy jest historyczny charakter rdzenia tej wypowiedzi), me [ts]
Wyrocznie przeciw obcym narodom. Zapowiedź nadchodzącego sądu JHWH nad obcym narodem, związanym z historią Izraela; prawie wszyscy prorocy wygłaszali takie wyroki (por. Iz 13-23; Jr 46-51; Ez 25-32; Am 1-2). Uwidacznia się tu również przekonanie, że JHWH kieruje historią nie tylko Narodu Wybranego, lecz całego świata. ►Historia zbawienia, me [pt]
Wyrocznie Sybilli. Zbiór 14 ksiąg napisanych po grecku heksametrem, których nazwa nawiązuje do ►Sybilli; jest w nich opisana przeszłość ujęta w formę proroctw. Zasadnicza część (księgi 3-5) jest pochodzenia żydowskiego (II w. przed Chr.), pozostałe zostały przepracowane przez chrześcijan. Przedstawiają one bieg historii od początków aż do końca świata, po którym nastąpi złoty wiek. Księgi 9 i 10 zaginęły. Za sprawą księgi 3 rzym. poeta Wergiliusz (70-19 r. przed Chr.) poznał przypuszczalnie proroctwo Iz 11,6, które potem przejął i umieścił w swoich Eklogach (IV, 22-25; mesjański czas pokoju), me [ts]
Wyrok ► Sąd, ► Prawo.
Wyrok Boży. To próba przekroczenia ludzkiej zdolności decydowania i próba odkrycia rozwiązania, którego nie można zweryfikować. Z bibl. punktu widzenia można tu wyróżnić, obok przysięgi oczyszczającej (por. Hi 31,1-34; Lb 5,12-31), przede wszystkim rzucenie losu (w Wj 28,30 z urim i tummim) w celu ustalenia podejrzanego (np. Joz 7,14-18; Jon 1,7;
1 Sm 14,41) lub wybranego (np. Lb 17,16-25; 1 Sm 10,17-27; Dz 1,26). Na tych tekstach opiera się tradycyjna chrześcijańska niechęć do gier hazardowych, jmw [ts]
Wyrzeczenie. Rezygnacja z przyjemności bądź też używania jakiejś rzeczy, czy to zabronionej, czy też dozwolonej (►Asceza); generalnie ST (i w ślad za nim NT) odnosi się przy tym nie do rzeczy tego świata: świat jest stworzeniem Bożym (por. jednakże dualistyczne rozróżnienie, a przez to częściową deprecjację świata np. w Ewangelii Janowej). Świat zatem jest dobry i został dany ludziom, by „czynili go sobie poddanym”. Biblia nie zna i nie akceptuje całkowitej negacji tego, co świat proponuje (jak choćby w dualizmie w Qumran czy też w gnozie, zwł. w manicheizmie). Obowiązuje dewiza Pawłowa: „wszystko mi wolno - ale nie wszystko przynosi pożytek... ja niczemu nie oddam się w niewolę”
(1 Kor 6,12). Rezygnacja zatem musi być umotywowana, choć jej uzasadnienia mogą być różne: pojęcie świętości, niebezpieczeństwo lub nadużycie (w ST tyczy się to zwłaszcza usunięcia pogańskich zwyczajów), względy kultyczne lub higieniczne; stąd zrodziło się wyrzeczenie umożliwiające kultyczne spotkania z Bogiem: rezygnacja z jedzenia i picia oraz współżycia seksualnego (także jako znak pokuty). W powygnaniowym judaizmie niektóre praktyki zyskały na znaczeniu (w sensie absolutnym, czasem wręcz przesadnie), np. post. Doprowadziło to do rozwoju idei zasług, przy czym wyrzeczenie (jako dobry czyn przed Bogiem) staje się bez wartości, jeśli w centrum staje zadowolenie z siebie i nie zwraca się uwagi na miłość bliźniego.
W NT w tle wszelkich działań znajduje się zaangażowanie, a przez to całkowita wolność dla królestwa Bożego. Przywiązanie i zaufanie do tego, co ziemskie, warunkuje brak zaufania do Boga (albo jest przezeń uwarunkowane) i jest niekonsekwentną małostkowością i powściągliwością wobec tego, co konieczne (por. Mk 10,17-31; 1 Kor 7,29-35). Wyrzeczenie oznacza więc bezwarunkowe opowiedzenie się za Bogiem, Jego wolą, Jego królestwem, bez lęku przed przyszłością (Mt 6,33). Dzięki rezygnacji z czegoś spojrzenie chrześcijan jest ciągle ukierunkowane na koniec; przez tę postawę chrześcijanin staje się znakiem, zwiastunem i tym, który pozyskuje innych dla Bożego królestwa. Takiej postawy Jezus uczył i sam dał jej przykład; uczeń, poprzez naśladowanie i oddanie, kroczy po śladach Pana
(por. Mk 10,21.23; Łk 9,23.58-62), który, chociaż był Synem Bożym, całkowicie się „ogołocił”, „wyrzekł” i uczynił siebie ubogim (por. Flp 2,5-7; 2 Kor 8,9). Stąd też chrześcijanin musi nabywać dystansu wobec (złego, czyli sprzeciwiającego się Bogu) świata (tak jest u Jana) i wobec „grzesznego ciała” (tak uczy Paweł). Wyrzeczenie oznacza więc
(i czyni koniecznym) walkę z ubóstwianiem siebie, ze zwróceniem się ku sobie, z bezwolną i impulsywną zależnością, walkę przeciw „wierze” w ten świat. Człowiek ochrzczony odzwierciedla śmierć i zmartwychwstanie Jezusa i musi z tego powodu „współukrzyżować dawnego człowieka” (Rz 6,6). Pomimo pewnych różnic względem Qumran czy też nauczania Jana Chrzciciela także w przepowiadaniu Jezusa wyrzeczenie, pokonanie samego siebie, dźwiganie krzyża mają swoją wartość: „Tak więc nikt z was, kto nie wyrzeka się wszystkiego, co posiada, nie może być moim uczniem” (Łk 14,33). Owa surowość, wpisana w istotę chrześcijaństwa, nie jest wrogiem, lecz fundamentem (prawdziwej i trwałej) radości (por. J 15,11; 16,20-22.33). ms [ts]
Wysoka Rada (z gr. synedrion wywodzi się termin Sanhedryn). Najwyższa żydowska władza w czasach tuż przed narodzinami Jezusa oraz w czasach NT, pełniąca głównie funkcje religijne i administracyjne; nie cieszyła się raczej autorytetem w kwestiach politycznych. Wysoka Rada powstała prawd, ze „starszyzny narodu” istniejącej w okresie powygnaniowym (por. gr. geronci, stąd gerousia, łac. senat), o której pierwszy raz wspomina się w 1 Mch 12,6. Na czele Wysokiej Rady stał ►arcykapłan; poszczególne grupy tworzyli dalej wyżsi kapłani (zwierzchnicy), starsi (wpływowi, majętni świeccy, arystokraci) i ►uczeni w Piśmie (najczęściej należący do stronnictwa faryzeuszów). Odbywały się regularne i nadzwyczajne posiedzenia Rady; zazwyczaj gromadzono się w portyku w płd.-zach. części kompleksu świątynnego przy dolinie Ksystos, ale także (w przypadku posiedzeń sekcji) w pałacu arcykapłana. Kompetencje Rady były bardzo różnorodne, zależnie od sytuacji politycznej; jak się wydaje, za czasów Jezusa Wysoka Rada, która sprawowała także władzę sądowniczą, nie mogła wydawać wyroków śmierci (ius gladii: prawo do wydawania wyroku śmierci i jego wykonania; por. J 18,31). Prefekt (wzg. prokurator) rzym. mógł nawet usunąć z urzędu arcykapłana, zarządzał ponadto szatami arcykapłańskimi i mógł ustalać niektóre kompetencje Rady. Wysoka Rada znana staje się za sprawą procesu Jezusa (por. opisy męki w czterech Ewangeliach) i skazania Go na śmierć, ale także przez wystąpienia jej członków przeciw apostołom (Dz 4,1-22; 5,17-40; 22,30-23,10). ms [łs]
Wyspa. Biblia wymienia z nazwy następujące wyspy: Chios, Delos, Elisza, Kaftor, Kauda, Kittim, Kos, Kreta, Malta, Patmos, Rodos, Samos i Cypr. „Wyspy narodów” oznaczają Grecję z wysepkami położonymi u wybrzeży Azji Mniejszej. Według ówczesnych wyobrażeń wyspy leżały na krańcach ziemi (Syr 47,16; Ap 16,20). me [tt]
Występek ► Zbezczeszczenie.
Wytapianie / Piec do wytopu.
W piecu wykonanym z kamieni albo ze ściśle przymocowanych cegieł glinianych, w którym były kanały powietrzne, topiono metale, a przez to uwalniano je od zanieczyszczeń. Wdmuchując do środka powietrze za pomocą glinianych kanałów, można było doprowadzić do wzrostu temperatury do ponad 1000°C. W Biblii motyw pieca hutniczego pojawia się w znaczeniu symbolicznym dla wyrażenia oczyszczenia i sądu (np. Prz 17,3; Ez 22,17-22). me [ts]
Wytrwałość Należy ją odróżnić od ►cierpliwości i według Biblii nie zakłada postawy bierności; pod tym pojęciem kryje się pełne nadziei trwanie w Bogu z ufnością w Jego zbawczą wolę. W literaturze mądrościowej odznacza się nią ten, który potraf) poczekać na odpowiedni moment (w przeciwieństwie do porywczego). Cnota poważana szczególnie przez stoików, w NT stanowi jedną z podstawowych cech charakteryzujących chrześcijan i pojawia się w kontekście eschatologicznym (Mk 13,13; Mt 10,22; Rz 8,25; 1 Tes 1,3; 2 Tes 1,4;
1 Tm 6,11; Ap 2,2; 13,10). me [ts]
Wytwórca namiotów ► Namiotów wytwórca.
Wywiadowca (szpiedzy, zwiadowcy, grupy wypadowe). Posyłano ich, aby przed atakiem zasięgnęli informacji na temat uwarunkowań militarnych i topograficznych nieznanych krain bądź też na temat miejsc stacjonowania nieprzyjaciela (Rdz 42,9; Lb 13; Joz 2; 1 Sm 26,4). me [ts]
Wywoływanie duchów. W krajach sąsiadujących z Izraelem wywoływano duchy zmarłych. Popularność tej praktyki, polegającej na dowiadywaniu się za pośrednictwem zmarłych o dalszych losach żyjących, doprowadziła do wykształcenia się w Babilonii osobnej klasy kapłanów przeznaczonych tylko do tego zadania. W Izraelu istniały dwa przeciwstawne zjawiska: z jednej strony praktyka rozpleniała się w kręgach, które tylko w pewnej mierze wierzyły w JHWH, z drugiej strony czciciele JHWH zdecydowanie ją odrzucali. Ponieważ sądzono, że z pomocą dusz zmarłych można wniknąć w głąb Objawienia udzielonego JHWH (1 Sm 28,5-7), oznaczało to ingerencję w suwerenność Boga. Dlatego Księga Powtórzonego Prawa nazywa tę praktykę obrzydliwością przed Bogiem (Pwt 18,9.11), która zanieczyszcza (Kpł 19,31). Zmarli w świecie podziemnym egzystują wprawdzie nadal, ale są odcięci od udziału w pełnym życiu na ziemi (por. Ps 88,5-7.1 1-13) i nie wiedzą już nic o tym życiu (Koh 9,5.10). Jednakże w szerokich kręgach izraelskiego społeczeństwa wywoływanie duchów nie straciło swej atrakcyjności. Kiedy ustało słowo JHWH, niecierpliwy król Saul udał się do wróżki i chociaż nie mógł zobaczyć zjawy Samuela, usłyszał o beznadziejnym losie, jaki go czeka (Bóg go opuści; 1 Sm 28,8-20). Oczywiście wiedziano o tym
(por. Pwt 18,11), że była to praktyka kananejska, wcześniejsza od wiary w JHWH, ale sądzono, że można zapytać ducha zmarłego jak JHWH (Kpł 19,31; Iz 19,3; Syr 46,20). Gdy brakowało wywołującego duchy, próbowano uzyskać od zmarłego jakieś informacje, udając się na jego grób lub wchodząc do komory grobowej (Iz 65,4). Ponieważ taka praktyka religijna w jahwizmie była całkowicie zakazana, na łamiących rozkaz wydany zostaje kategoryczny wyrok: „jeżeli jakiś mężczyzna albo jakaś kobieta będą wywoływać duchy albo wróżyć, zostaną ukarani śmiercią. Kamieniami zabijecie ich. Krew ich spadnie na nich”
(Kpł 20,27). fr [msz]
Wywyższenie. Osiągnięcie wyższej rangi (Rdz 40,13); wywyższanie się oceniano bardzo negatywnie (Ez 21,31; Łk 18,14). Oprócz znaczenia dosł. pojęcie ma jeszcze sens teologiczny: droga Sługi Pańskiego prowadzi przez cierpienie i śmierć do wywyższenia przez Boga (Iz 52,13). Ewangelista Jan, odnosząc się do tej tradycji, opisuje ukrzyżowanie Jezusa jako „wywyższenie” (J 3,14). W jednym z hymnów pierwotnego Kościoła, cytowanym przez Pawła w Liście do Filipian, Jezus ukazany został jako ten, który po swoim uniżeniu
(►Wcielenie) zostaje wywyższony po prawicy Boga (Flp 2,9-11). Oznacza to coś więcej niż tylko zmianę przestrzenną: to przejście w nowy stan. ►Wniebowzięcie, ►Chwała, me [ts]
Wyznania Jeremiasza. W Księdze
Jeremiasza znajduje się grupa tekstów, które są utrzymane w tonie bardzo osobistym i pod względem gatunku należą do lamentacji (►Lamentacja) pojedynczej osoby. Na ich określenie obok terminu Wyznania Jeremiasza stosowany jest także termin Lamentacje Jeremiasza. Tego drugiego wyrażenia nie należy jednak mylić z ►Lamentacjami. W odnoszących się do tego tekstach prorockich ujawnia się napięcie między osobą a urzędem, spór z prześladowcami, na których działania narażony był Jeremiasz, oraz walka z Bogiem, przybierająca w pewnym momencie charakter oskarżenia Boga. Chociaż w kwestii tekstów, które zaliczają się do tej grupy, reprezentowane są w odniesieniu do poszczególnych perykop różne opinie, wielu egzegetów wymienia tutaj następujące teksty: Jr 11,18-23; 12.1-6;
15,10-21; 17,14-18; 18,18-23; 20,7-18.fr [ts]
Wyznanie ► Wyznanie wiary, ►Wyznanie grzechów, ► Szema Izrael.
Wyznanie grzechów. Wrażliwy religijnie człowiek odczuwa niedoskonałość swojego sposobu życia, co dokonuje się za sprawą prorockiego upomnienia (por. 2 Sm 12,5-13), kiedy ciężko wykracza przeciwko ustalonemu przez Boga porządkowi, albo też za sprawą doświadczenia bliskości Boga (Iz 6,5). To prowadzi do sytuacji, że oranci opłakują swoją grzeszność oraz wyznają, w całkowitej pewności, że Bóg łaskawie gotów jest te grzechy przebaczyć (Ps 130,3-5; por. Ps 51,3).
Ponieważ ►grzech nie jest czysto duchową rzeczywistością, lecz do głębi wpływa na własne życie człowieka (por. poczucie winy i dążenie do jego wypowiedzenia w Ps 32,3-5), jak również na innych ludzi (Joz 7.1-11) i na relację człowieka do Boga, rozwinęły się mechanizmy wyznania grzechów, które stanowią pierwszy etap do przebaczenia win. Nie każdy potrafi wyznać swoje wykroczenie, jednak Boża decyzja może je wyjawić
(por. Joz 7,14-21). Wyznanie grzechów często dokonywało się w kulcie, np. w powiązaniu z ofiarą za grzech (Kpł 5,5n; Lb 5,6n), w wielki Dzień Pojednania (Kpł 16,21) albo w Dzień Pokuty, który opisany został w Ezd 9,1-5. Obok takiego zbiorowego wyznania winy pojawia się też wyznanie indywidualne (Ps 32,5; 38,19), przy czym przebaczenie, a przez to uwolnienie i uzdrowienie w szerokim tego słowa znaczeniu, jawią się jako spodziewany cel (Ps 41,4n). Stąd też wyraźnie widać, że tylko sam Bóg daje przebaczenie i ►pojednanie
(por. Wj 32,31-33; 1 Krl 8,34; Mi 7,18n; Syr 2,11), także wtedy, gdy człowiek swoje grzechy wyznaje drugiej osobie, a usunięcie grzechów możliwe jest dzięki osobie szczególnie do tego powołanej, która reprezentuje Boga (1 Sm 15,24n; 30n; por. Mk 2,7.10).
Wyznanie grzechów wymagane jest także przez NT. Lud zdążał do Jana Chrzciciela, by wyznawać grzechy (Mk 1,5). Pewną rolę odgrywa także ogólne wyznanie grzeszności
(Łk 5,8; 15,18), a samo wyznanie grzechów prowadzi do ich przebaczenia (1 J 1,9). fr [ts]
Wyznanie wiary. Termin ten stosowany jest zarówno na wyrażenie odpowiedniego postępowania, jak i na wyrażenie formy literackiej. Wypowiedziane lub wyśpiewane dziękczynienia st. zawierają w sobie wyznanie wiary (Ps 9,12). W judaizmie formułę wyznania wiary stanowi ►Szema Izrael (Pwt 6,4-9). NT kontynuuje tę tradycję; tutaj jednak w centrum znajduje się Chrystus. Wyznanie wiary jest świadectwem, za które można ponieść śmierć męczeńską (Mt 10,28.32n). Najprostszą literacką formą wyznania wiary, która wywodzi się z pierwotnego chrześcijaństwa, jest „Jezus jest Panem” (kyrios Iesous:
1 Kor 12,3; ►Pan); podobnie proste jest wyznanie Piotra w Mt 16,16. Takie wyznanie może być rozszerzone o wzmianki o męce i zmartwychwstaniu (1 Kor 15,3-5). W późniejszym czasie wypowiedzi chrystologiczne zostały rozszerzone, aż przyjęły formę artykułów wiary opracowaną na wielkich soborach IV i V w. po Chr.; do ukonstytuowania się formuł wyznania wiary doszło w wyniku zmagań z fałszywymi nauczycielami; także dzisiaj są one używane w liturgii, me [ts]
Wyzwolenie ► Wolność.
Wyzwoleniec. Uwolniony niewolnik; wg ST w roku szabatowym (►Szabatowy rok) i w roku jubileuszowym ( ►Jubileuszowy rok), tzn. co siedem i co 50 lat powinno mieć miejsce uwolnienie niewolników (Wj 21,2; Kpł 25,39-41). W Dz 6,9 wymienieni zostali „libertyni”
(z łac. libertinus = wyzwoleniec), którzy w Jerozolimie tworzyli wspólnotę skupioną wokół synagogi; chodzi prawd, o Żydów, którzy byli jeńcami wojennymi i zostali uwolnieni z niewoli rzym. me [pt]
Wyżyna ► Wyżyna kultyczna.
Wyżyna kultyczna. U większości ludów wzgórza cieszyły się szczególną popularnością jako miejsca święte. Już w czasach kananejskich na obszarze późniejszego Izraela na prawie każdym bardziej znaczącym wzgórzu znajdowały się sanktuaria. Na tego rodzaju świętych miejscach znajdowały się ►ołtarze (z odpowiednimi instalacjami) i/ albo stojące kolumny kamienne lub ►pale ( ►Stela, ►Aszera), a także święte ►drzewa. Izraelici przejęli te sanktuaria na wzgórzach i zmienili ich przeznaczenie, tworząc świątynie ku czci JHWH, przy czym w praktyce dochodziło prawd, do pewnych form synkretyzmu. Takie zjawisko było bardzo często powodem krytyki ze strony proroków (por. przede wszystkim Księgę Ozeasza). Poprzez reformę i centralizację kultu (►Reforma kultu) za czasów króla Jozjasza (626-622 r. przed Chr.; Księga Powtórzonego Prawa) wszystkie te świątynie miały zostać zlikwidowane, co wprawdzie nie powiodło się całkowicie, lecz z pewnością spowodowało, że większość z tych sanktuariów utraciło swoje znaczenie w czasie po wygnaniu babil. (po 538 r. przed Chr.). Wg Księgi Powtórzonego Prawa sanktuaria te były zewn. wyrazem zerwania z JHWH i tym samym przyczyną upadku królestwa Izraela (por. 2 Krl 17,7-18). fg [ts]
Wzdychanie / Jęk. W Biblii jest to nie tyle wyrażenie pewnego stanu ducha, który trudno ująć słowami, co raczej reakcja na wydarzenia, które zagrażają człowiekowi i wobec których jest on bezsilny; i tak np. orant zagrożony niebezpieczeństwem śmierci jest „zmęczony jękiem” (Ps 6,7), ale Bóg w tej sytuacji nie pozostaje bezczynny: jęk ubogiego i słabego skłania Go do interwencji (Ps 12,6). W czasach mesjańskiego zbawienia zarówno zmartwienie, jak i wzdychanie ustaną (Iz 35,10).
W NT wzdychanie to pozbawiony słów krzyk skierowany ku Bogu, krzyk modlitwy o to, by Bóg pozwolił człowiekowi mieć udział w zwycięstwie Chrystusa; ponieważ my, ludzie nie wiemy, o co mamy się modlić i jakich słów używać, sam Duch występuje w naszym imieniu „w błaganiach (gr. stenagmois - w jękach), których nie można wyrazić słowami” (Rz 8,26). Bezsilne wzdychanie jest więc wzdychaniem pełnym nadziei i oczekiwania na ostateczne zbawienie (Rz 8,23; por. 2 Kor 5,2). me [ts]
Wzgórze Bet-Choron ► Bet-Choron.
Wzgórze Chares (hebr. ma’aleh hehares = wschód słońca). Miejsce na wsch. brzegu Jordanu, którego położenie obecnie nie jest znane; tam ►Gedeon [1] pokonał dwóch wrogich królów madianickich (Sdz 8,13). fr [łs]
Wzgórze Skorpionów. Według Joz 15,3 był to punkt graniczny pokolenia Judy między Morzem Martwym a Sin w kierunku płd.; w Lb 34,4 miejsce to jest przedstawione generalnie jako granica Izraela, ms [ts]
Wzór ► Porządek.
Wzrastanie / Wzrost. Jak lilie na polu (Mt 6,28) czy pszenica i kąkol (Mt 13,30), tak też wzrasta człowiek (Łk 1,80: Jan Chrzciciel; Łk 2,40.52: Jezus). W znaczeniu przenośnym pojęcie to może odnosić się do słowa Bożego (Dz 12,24), Kościoła (por. Ef 2,21; 4,15;
Kol 2,19; ale także Mt 13,31n) i człowieka w kontekście jego życia religijnego i duchowego (Kol 1,10; 1 P 2,2). me [msz]
Wzrost ► Wzrastanie.
X
X. ►Litera alfabetu gr., odpowiadająca naszemu „ch”; używana jest, razem z grecką głoską r (pisaną jako P) jako monogram Chrystusa: XP (pisanymi także jedna w drugiej), ms [tt]