Jedność – wielość czynów i przestępstw
Jeden czyn – jeden czyn zabroniony
Dla odpowiedzialności karnej istotne znaczenie ma to, czy sprawca popełnił jeden czyn, czy też wiele czynów, gdyż w przypadku jednego czynu niewątpliwie występuje jedno przestępstwo.
Art. 11 §1 Ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.
Niezależnie od tego, ile norm sprawca czynem naruszył, mamy do czynienia z jednym przestępstwem.
np. sprawca obraża w wulgarnej formie chirurga, który jest w rzeczywistości wybitnym fachowcem i cieszy się uznaniem, to choć sprawca wypełnił zarówno istotę czynu zabronionego z art. 216, jak i czynu zabronionego z art. 212, to popełnił jeden czyn, a więc jedno przestępstwo.
Wielość czynów oznacza jedną z dwóch sytuacji:
tzw. przestępstwo wieloczynowe (np. przestępstwo rozboju z art. 280)
wielość przestępstw
Jedność czynu powinna stanowić wypadkową 3 kryteriów
naturalistycznego – nastawionego na element bliskości miejscowej i czasowej (zwartość)
subiektywnego – w jego ramach badaniu podlega znaczenie poszczególnych fragmentów owej ciągłości dla realizacji zamiaru sprawcy (jeśli każdy z nich stanowi jedynie krok na drodze do celu, to składnia to do uznania, że wstępuje jeden czyn)
normatywnego – polega na wyodrębnieniu fragmentu życia sprawcy odpowiadającego opisowi czynu zabronionego – to, co ujmuje jeden zestaw ustawowych znamion, najczęściej stanowi jeden czyn (wyjątek: przestępstwa wieloczynowe)
Jednak kryteria te okazały się niewystarczająco precyzyjne i mało funkcjonalne.
np. 2-osobowy parol policji próbuje zatrzymać pijanego mężczyznę, który wyzywa i kopie policjantów – jeden czyn czy dwa, bo jest 2 pokrzywdzonych, a może 4, bo jest 2 pokrzywdzonych i zostały zaatakowane 2 dobra osobiste każdego z nich?
Art. 12 – czyn ciągły, przesłanki zastosowania:
dwa lub więcej zachowań
podjęte w krótkich odstępach czasu
w wykonaniu z góry powziętego zamiaru
Jeżeli są spełnione to uważa się, że jest to jeden czyn zabroniony.
+ jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachowań za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego
Prawnokarnemu wartościowaniu nie podlegają poszczególne zachowania, lecz ich całokształt.
Przepis ten służy wyodrębnieniu z continuum, występującego między przyjściem na świat a zgonem, fragmentu stanowiącego przedmiot ocen prawnokarnych.
np. sprawca postanawia przy użyciu tabletki gwałtu pozbawić kobietę przytomności i odbyć z nią wiele aktów obcowania płciowego, a następnie taki scenariusz realizuje – w myśl art. 12 jest to jedno przestępstwo
Wątpliwości:
1 – przy braku spełnienia wymogów z art. 12 powstaje konieczność ustalenia granic jedności czynu, by na tej podstawie przesądzić, czy wystąpiło jedno przestępstwo, czy większa ich liczba
2 – kłopoty z wykładnią art. 12
Mamy do czynienia z jednym przestępstwem nie tylko wtedy, gdy występuje jeden czyn (ustalony na podstawie ww. 3 kryteriów), lecz także wtedy, gdy zachowanie jest bardziej złożone, ale poszczególne elementy składowe zostały podjęte na podstawie z góry powziętego zamiaru oraz w pewnej bliskości czasowej.
Wielość skutków wynikłych z jednego czynu zabronionego nie zwielokrotnia liczby przestępstw, nawet jeśli przedmiotem zamach były dobra osobiste!
Zbieg przepisów ustawy
Jest to raczej zbieg norm, a nie zbieg przepisów. Jednak pojęcie to pochodzi z okresu, gdy nauka nie operowała tym rozróżnieniem, dlatego by nie wprowadzać odmiennego nazewnictwa posługujemy się pojęciem „przepis”, choć poprawnym byłoby użycie określenia „norma”.
Jeżeli do jednego czynu „konkurują” przynajmniej 2 przepisy, mamy do czynienia z jedną z postaci zbiegu przepisów ustawy:
zbiegiem przepisów pomijalnym
zbiegiem przepisów rzeczywistym
Pomijalny zbieg przepisów ustawy – taki, który istnieje tylko na pierwszy rzut oka, udaje się go wyeliminować za pomocą reguł wyłączania wielości ocen.
Reguły wyłączenia wielości ocen – nie są wyrażone w przepisach ustawy, w doktrynie zaś nie ma zgodności poglądów co do ich charakteru:
Lex specialis derogat legi generali (zasada specjalności – przepis szczególny wyłącza przepis ogólny). Zasada ta odnosi się do relacji:
typ uprzywilejowany – typ podstawowy
typ kwalifikowany – typ podstawowy
np. art. 150 §1 stanowi typ uprzywilejowany względem art. 148 §1
Lex consumens derogat legi consumptae (zasada konsumpcji – przepis pochłaniający wyłącza przepis pochłaniany). Zasada znacznie mniej precyzyjna w stosunku do dwóch pozostałych. Przyjmuje się, że o jej działaniu należy mówić, jeśli wypełnienie znamion określonych w przepisie A prowadzi do wypełnienia znamion przepisu B.
np. sprawca wznieca pożar, w którego wyniku ulegają zniszczeniu zabytkowe meble – podstawą kwalifikacji prawnej powinien stanowić art. 163 §1 pkt 1, a nie art. 288 §1, jako że pożar polega na powodowaniu niszczenia rzeczy, ich uszkadzaniu albo czynieniu ich niezdatnymi do użytku.
Lex primaria derogat legi subsydiariae (zasada subsydiarności – przepis pierwotny wyłącza przepis posiłkowy). W myśl tej zasady przepis posiłkowy jest wykorzystywany tylko wtedy, gdy nie może znaleźć zastosowania przepis pierwotny. W KK znajduje się tylko jedno unormowanie tego typu. Jest to art. 231 §4, w którym stanowi się, że nie stosuje się przepisu art. 231 §2, jeśli czyn sprawcy może być zakwalifikowany jako przestępstwo łapownictwa biernego z art. 228. Jest to subsydiarność ustawowa.
Rzeczywisty zbieg przepisów ustawy – kiedy po zastosowaniu ww. reguł nie da się wyeliminować konkurencyjnych przepisów. Tej kwestii poświęcony jest art. 11 §2 i 3.
Trzy koncepcje:
Idealny zbieg przestępstw – wielość naruszonych norm zwielokrotnia liczbę przestępstw: ile norm naruszono, tyle przestępstw wystąpiło. Ma ograniczone zastosowanie w Polsce. Jeśli czyn wyczerpuje znamiona wykroczenia i przestępstwa, wtedy skazanie następuje odrębnie za przestępstwo i odrębnie za wykroczenie. Jednak najczęściej wykonaniu podlega tylko kara surowsza lub środek karny.
Eliminacyjny zbieg przepisów ustawy – stosowany w KK z 1932 r. Zarówno kwalifikację prawną, jak i wymiar kary wyznaczał przepis najsurowszy. Ustalana w ten sposób kwalifikacja prawna niekiedy nie oddawała całokształtu bezprawia czynu sprawcy, co powodowało ujemne rezultaty przy ustalaniu podobieństwa przestępstw
(np. recydywa).
Kumulatywny zbieg przestępstw – propozycja W. Woltera, która została zrealizowana w KK z 1969 r., a także obowiązuje w obecnym kodeksie.
Z treści art. 11 §2 wynika, że w przypadku gdy czyn spełnia znamiona zawarte w dwóch lub więcej przepisach ustawy karnej, wówczas występuje jedno przestępstwo, w którego kwalifikacji prawnej uwzględnia się (powołuje się) wszystkie zbiegające się przepisy. Wymiar kary – zgodnie z postanowieniem zawartym w art. 11 §3 – następuje natomiast na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą, przy czym można orzec również inne środki przewidziane w ustawie.
Czyn w rozumieniu art. 11 może stanowić sekwencja zachowań opisana w art. 12, czyli kumulatywna kwalifikacja prawna może być stosowana względem czynu ciągłego.
Typizacje przewidujące wieloczynowość (przestępstwa wieloczynowe)
Przestępstwo zbiorcze – jego byt uzależniony jest od wystąpienia pewnej wielokrotności czynów (np. art. 209 – przestępstwo niealimentacji, „uporczywie” – nie jeden ani dwa razy, konieczna sekwencja takich zaniechań).
Przestępstwo dwuaktowe – do zaistnienia przestępstwa wymagane jest podjęcie przez sprawcę dwóch różnych czynów, które wzięte z osobna nie stanowią przestępstw, dopiero ich kumulacja sprawia, że występuje przestępstwo (np. art. 230 §1 – płatna protekcja).
Przestępstwo złożone – podobne do dwuaktowych, ale mamy tutaj do czynienia z dwoma czynami, które wzięte z osobna stanowią przestępstwa (np. art. 280 – rozbój, czyli kradzież z art. 278 przez użycie groźby z art. 190, przemocy z art. 191 itd.)
Przestępstwa dopuszczające realizację jednoczynową i wieloczynową – niektóre typizacje są tak sformułowane, że spełnienie znamion w ten sposób określonych może nastąpić poprzez jeden czyn lub większą ich liczbę (np. art. 130 §2 – przestępstwo szpiegostwa, „udziela wiadomości” – zachowanie jednokrotne, jak i powtarzalne).
Przestępstwo o strukturze mieszanej stanowi znęcanie się (art. 207). Według orzecznictwa wyróżnia się wieloczynowością od zniewagi, naruszenia nietykalności itd., mogą to być czyny jednorodne bądź różnorodne. Jednak jednokrotny, ale bardzo drastyczny czyn także stanowi znęcanie się w rozumieniu art. 207.
Ciąg przestępstw
Wcześniej określano to mianem przestępstwa ciągłego i pojmowano jako prawną jedność czynów naturalnych, stanowiących jedynie części składowe, elementy przestępstwa ciągłego.
W.Wolter – poszczególne ogniwa przestępstwa ciągłego nie tylko nie tworzą jakiejś prawnej jedności czynów naturalnych, nie tylko są samodzielnymi czynami, lecz także stanowią one samodzielne przestępstwa. Nie powinno się zatem mówić o jednym przestępstwie ciągłym, ale o ciągu przestępstw jako szczególnej postaci realnego zbiegu przestępstw (postaci szczególnej, bo wieńczonej wymierzeniem jednej kary, a nie kary łącznej).
Zgodnie z art. 91 §1 wypełnienie przesłanek:
krótkie odstępy czasu
przed wydaniem pierwszego wyroku (chociażby nieprawomocnego)
popełnienie w podobny sposób 2 lub więcej przestępstw o tożsamej kwalifikacji prawnej
Prowadzi do wymierzenia jednej kary, której wymiar może przekroczyć góry próg ustawowego zagrożenia o połowę.
Problemem konieczność przypisywania sprawcy poszczególnych przestępstw tworzących ciąg, co z przyczyn praktycznych jest niemożliwe. Ale w praktyce sądy, przypisując ciąg przestępstw, posługują się formułą „działając w okresie od… do…”.
Mogą wystąpić stany faktyczne, do których można odnieść zarówno czyn ciągły w rozumieniu art. 12, jak i ciąg przestępstw określony w art. 91 §1, przy czym w takiej sytuacji należy wybrać tę instytucję, która jest dla sprawcy korzystniejsza.
Czyn ciągły – służy wyodrębnieniu przedmiotu prawnokarnego wartościowania.
Ciąg przestępstw – stanowi odpowiedź na przeszkody praktyczne i podyktowany jest głównie względami ekonomii procesowej.
Odejście od zasady, że na gruncie jednej ustawy to samo sformułowanie powinno być pojmowane tak samo:
„Krótkie odstępy czasu” – w przypadku czynu ciągłego oznaczają nie tylko bliskość czasową między poszczególnymi zachowaniami, lecz także bliskość czasową pomiędzy pierwszym a ostatnim przejawem zachowania; przy ciągu przestępstw termin ten oznacza jedynie wymóg, by pomiędzy poszczególnymi przestępstwami nie było znaczącego dystansu czasowego.
Np. wielokrotne kradzieże kieszonkowe popełniane w ciągu jednego roku, realizowane w dużych sklepach samoobsługowych przy wykorzystaniu tej samej metody. Do takiego ciągu nie mona włączyć włamań do samochodów dokonywanych na przysklepowych parkingach, do których dochodziło przy wykorzystaniu nieobecności właściciela auta.
Realny zbieg przestępstw
Jeśli sprawca dopuścił się wielu czynów, które nie odpowiadają żadnej typizacji przewidującej wieloczynowość ani też nie tworzą ciągu przestępstw, to rozpatrzenia wymaga kwestia wystąpienia realnego zbiegu przestępstw, który jest opisany w przepisie art. 85.
Realny zbieg przestępstw tworzy 2 lub więcej przestępstwa, jeśli nie zostały one rozdzielone wyrokiem skazującym (chociażby nieprawomocnym) za którekolwiek z nich.
zbieg przestępstw jednorodny – kiedy kwalifikacja prawna przestępstw będących w zbiegu jest tożsama
zbieg przestępstw różnorodny – kiedy kwalifikacja przestępstw będących w zbiegu jest różna
Każde przestępstwo w zbiegu realnym podlega osobnemu osądzeniu, ale następnie dochodzi do zastąpienia orzeczonych kar jednostkowych jedną karą, która nie może pogorszyć sytuacji sprawcy.
Różne mechanizmy prowadzące do uzyskania efektu jednej kary:
system absorpcji – jako karę orzeka się karę najsurowszą z orzeczonych kar jednostkowych
system asperacji – kiedy za zbieg przestępstw orzekana jest najsurowsza z kar jednostkowych odpowiednio obostrzona
system kumulacji – sumowania kar
system kary łącznej – obowiązujący w Polsce, gdyż pierwsza metoda stanowi nieuzasadnioną premię, a dwie kolejne nie pozwalają na realizację zasady indywidualizacji wymiaru kary
Wymierzenie kary łącznej wymaga orzeczenia za przestępstwa jednostkowe kar tego samego rodzaju lub innych kar podlegających łączeniu (np. łączeniu podlega kara pozbawienia wolności i ograniczenia wolności – art. 87).
Kara łączna – wymierzana jest w granicach wytyczonych przez ustawę: nie może być niższa niż najsurowsza z orzeczonych kar jednostkowych, nie może być wyższa niż suma orzeczonych kar jednostkowych, a nadto nie może przekraczać granic kary łącznej wytyczonych dla poszczególnych rodzajów kary (art. 86 §1, art. 86 §1a oraz art. 88).
Przestępstwa pozostające w zbiegu i podlegające współukaraniu
Współukaranie – instytucja pozaustawowa, stosowana w praktyce na podstawie ustaleń doktryny i orzecznictwa. Wymaga wyodrębnienia przestępstwa głównego (ono właśnie podlega ukaraniu) i przestępstwa współukaranego (za nie kara nie jest wymierzana). Przy czym przestępstwo współukarane w porównaniu do przestępstwa głównego jest błahe. W przypadku zamachów na dobra osobiste pokrzywdzony obydwoma przestępstwami musi być ten sam, a między przestępstwem głównym a współukaranym musi wystąpić pewien szczególny rodzaj powiązania.
Sprawcze postacie przestępstwa pochłaniają postacie niesprawcze (np. podżeganie, pomocnictwo). Kara wymierzona będzie jedynie za przestępstwo sprawcze.
Współukaranie przestępstwa uprzedniego – realizacja przez sprawcę stadium wcześniejszego i późniejszego: przygotowanie do fałszowanie dokumentów (art. 270 §3), a następnie dokonanie fałszerstwa – karze podlega tylko stadium dokonania. Także wtedy, gdy wcześniejsze przestępstwo stanowi środek do celu, jakim jest przestępstwo główne: np. w celu popełnienie zabójstwa sprawca wtargnął do domu ofiary naruszając mir domowy (art. 193), to zostanie ukarany jedynie za zabójstwo.
Współukaranie przestępstwa następczego – wymaga spełnienie dalszych wymogów:
- nie może dojść do spotęgowania szkód wynikających z przestępstwa głównego
- przestępstwo to nie może stanowić zamachu na inne dobro prawne niż dobro prawne, przeciwko któremu skierowane jest przestępstwo główne.
Np. wyzyskanie owoców przestępstwa i działanie związane z unikaniem odpowiedzialności karnej za przestępstwo główne.
Podsumowanie
Jeden czyn
podpada pod jeden przepis ustawy
konkurują o zastosowanie do niego co najmniej 2 przepisy
eliminacja przy zastosowaniu reguł wyłączania wielości ocen
(pomijalny zbieg przepisów ustawy)
pomimo zastosowania reguł nadal występuje konflikt – rzeczywisty zbieg przepisów ustawy
Na równi z jednym czynem należy postawić jeden czyn zabroniony w rozumieniu art. 12.
Wielość czynów sprawcy może oznaczać:
popełnienie przestępstwa wieloczynowego (jeśli ustawa tę wieloczynowość przewiduje w typizacji)
realizację ciągu przestępstw, jeśli spełnione są wymogi z art. 91 §1
realizację realnego zbiegu przestępstw, o ile nie zostały naruszone warunki określone w art. 85
popełnienie przestępstw będących w zbiegu, ale podlegających współukaraniu
„zwykłą” wielość przestępstw