System prawa

• uporządkowany w pewien sposób zbiór elementów, zgodnie z pewnymi założeniami.

• nie jest całkowicie uporządkowany, tylko w pewnym stopniu.

W teorii prawa wyróżnia się 2 podejścia o zbiorze elementów:

1. kolektywne – zbiór w sensie mereologicznym; to agregat przedmiotów, pewna całość składająca się z części funkcjonalnie podzielonych.

   1. Np. szachownica jest zbiorem pól czarnych i białych określenie ułożonych; biblioteka jako uporządkowany zbiór książek; stowarzyszenie jako zbiór osób działających w celu realizacji określonego zadania, system prawa – jako zbiór różnych gałęzi prawa.

2. dystrybutywne –System prawa to zbiór wyraźnie wyodrębnionych elementów o charakterze jednorodny.

Elementy systemu prawa:

1. elementami systemu prawa są normy prawne – czym jest w tym przypadku norma prawna?

2. można powiedzieć, że system prawa jest zbiorem aktów normatywnych

3. można powiedzieć, że system prawa może być zbiorem przepisów.

Norma prawna

1. klasyczna, zaproponowana przez prof. Wróblewskiego –

   1. pewne wyrażenie językowe którego znaczeniem jest wzór powinnego zachowania (powinność) i norma wyrażona jest w przepisie którego znaczenie ustalone jest w ramach procesu interpretacji lub też możliwe jest do bezpośredniego uchwycenia (to co jest jasne, nie podlega interpretacji – clara non sunt interpretanda)

2. koncepcja z lat 70` - prof.Zielińskiego i prof.Ziembińskiego –

   1. wypowiedź bezpośrednio wyznaczająca zachowanie się określonych podmiotów w określonych okolicznościach. Mamy tu do czynienia z koniecznością odpowiedzi: kto? w jakich okolicznościach? jak powinien się zachowywać?

   2. Norma stanowi w tej koncepcji zawsze efekt interpretacji tekstu; przepis zrębowy (odzwierciedlający treść normy prawnej).

różnica i relacje pomiędzy przepisem a normą.

1) teoria klaryfikacyjna – wyjaśnienie znaczenia przepisów i uściślenie tego (Wróblewski).

2) teoria derywacyjna – wyprowadzająca normę z całej grupy różnych przepisów.

Norma prawna odwołuje się do teorii derywacyjnej, musi przy tym jednak pełnić 2 funkcje:

1. wskazywać zakres zastosowania – odpowiadać na pytanie kto, w jakich okolicznościach

2. wskazywać zakres normowania – określać powinne zachowanie i do czego, jakiego czynu, się ono odnosi.

• Wyróżnia się zasadniczo 3 podstawowe elementy budowy normy prawnej (teoria przedwojenna):

1. hipotezę (H) – wskazuje kto w jakich okolicznościach

2. dyspozycję (D) – dotyczy tego jak powinno się zachować

3. sankcję (S) – za niezachowania powinne (uznawano że przepisy bez sankcji są niedoskonałymi przepisami, jest to efekt przejęcia w okresie przedwojennym koncepcji marksistowskich koncepcji prawa)

4. H ^ D → S

5. Np. normy prawa karnego

• W okresie późniejszym: sankcja zawiera w sobie dyspozycję i hipotezę i jest adresowaną do zupełnie innego podmiotu (mającego sankcjonować brak powinnego zachowania). Występuje tu 2 adresatów – kwalifikowany i niekwalifikowany. (H1 ^ D1) ^ (H2 ^ D2)

• koncepcja norm sprzężonych W ten sposób można zrekonstruować każdą normę a przy tym tych członów – w zależności od przepisu – może być wiele. Np. Normy prawa cywilnego

  • jedna norma jest sankcjonowana a inna norma jest sankcjonująca (kolejne sprzężenia mogą powielać taką relację).

Stanowisko norma = przepis

1. przepis adekwatnie odnosi się do treści normy prawnej, punktem wyjścia jest zawsze przepis, jedno-, wieloznaczny

2. norma stanowi proces wykładni, która ma charakter relatywny, miękki, jest subiektywna, ocenna

3. popularne stanowisko praktyków prawa mówiących częściej o przepisach niż normach prawa

4. Wady: problem, czym jest więc przepis?

   1. Przepis jest to postać językowa normy prawnej, wyrażenie językowe, podstawowa jednostka redakcji tekstu prawnego.

Rozporządzenie o zasadach techniki prawodawczej (legislacyjnej), § 25 określa, że def. przepisu podstawowe = przepis prawa materialnego powinien możliwie bezpośrednio i wyraźnie wskazywać, kto, w jakich okolicznościach i jak powinien się zachowywać. To jest nakaz skierowany do osób zaangażowanych w proces tworzenia prawa aby redagowali przepisy prawa materialnego w taki sposób, aby zawierały one normę prawną.

W § 24 z kolei, jest podział na szczególne kategorie przepisów:

1. przepisy prawa materialnego – wyżej określone

2. przepisy o organach – ustrojowe, dotyczą tworzenia organów, określania ich zadań, celów i kompetencji

3. przepisy o postępowaniu przed organami – przepisy proceduralne – określają w jaki sposób toczy się postępowanie przed tymi organami

4. przepisy o odpowiedzialności karnej – przepisy karne

5. przepisy przejściowe – różnego typu, istotna jest treść tych przepisów (§30 – rozstrzyga się w szczególności sposób zakończenia postępowań w toku oraz skuteczność dokonanych czynności procesowych w toku postępowania; jak się utrzymuje instytucje prawne zniesione przez nowe przepisy; czy utrzymuje się prawa i obowiązki, kompetencje powstałe w czasie uchylanych przepisów, w jakim zakresie utrzymuje się przepisy wykonawcze itp.).

6. przepisy końcowe – powinny być umieszczone w kolejności: przepisy uchylające, przepisy o wejściu w życie, przepisy o wygaśnięciu danej ustawy.

7. przepisy wprowadzające – będą się odnosiły do zagadnień: wejścia w życie ustawy głównej (są to przepisy o przepisach); przepisy zmieniające, uchylające, przejściowe i dostosowujące. O ile przepis nie zawsze musi odzwierciedlać treść normy prawnej, o tyle na podmiotach tworzących prawo zobowiązane są ww. §25 (choć nie zawsze tak się dzieje; skuteczność tego rozporządzenia jest ograniczona).

Te przepisy szczegółowe należy ujmować w odrębne grupy.

! Uporządkowanie systemu prawa

System prawa jest uporządkowany w oparciu choćby o koncepcję Kelsena.

4 przejawy uporządkowania systemu prawnego (domniemania charakteryzujące system prawa):

1. system prawa powinien być niesprzeczny – niesprzeczność to 2 typy niezgodności norm:

1. formalną

2. prakseologiczną – pojawia się tu postulat, że system prawa powinien być spójny, nie powinien zawierać niespójności,

1. system prawa powinien być spójny

2. system prawa powinien być zupełny – przejawia się na 3 poziomach:

1. zupełność obowiązywania prawa – o każdej normie, przepisie, można stwierdzić czy obowiązuje czy nie obowiązuje. System prawa zawiera normy walidacyjne dostarczające odpowiedzi czy przepis obowiązuje czy nie. Jedną z form tej zupełności typowej dla prawa polskiego jest choćby dążenie do tego, by wyczerpująco uregulować źródła prawa w konstytucji.

2. zupełność kwalifikacyjna (materialna) – polega na tym, że o każdym znaczeniu jesteśmy w stanie określić, czy jest ono zgodne czy nie jest zgodne z treścią norm prawnych. Chodzi o zdarzenie w najszerszym rozumieniu – fakt, z którym prawo wiąże określone skutki prawne (naturalne jak i wynikające z działania człowieka, w tym działania faktyczne, zachowania i czynności konwencjonalne). W rzeczywistości można powiedzieć, że nie da się wszystkiego uregulować. Stąd system prawa aby nie musiał regulować wszystkiego, co jest niemożliwe, zawiera tzw. ogólną normę wyłączającą – zachowania niezakazane są dozwolone. Norma ta jest źródłem tzw. dozwoleń słabych (nie wynikających wprost z treści norm, ale z pewnego domniemania).

3. zupełność decyzyjna (proceduralna) – organ rozpatrujący sprawę ma nakaz rozpatrzenia i nie może się zasłaniać niejasnością czy brakiem przepisu (luką prawną) w szczególności dotyczącą jego niewłaściwości. Każda sprawa może zostać rozpatrzona przez dany organ – dla każdej sprawy winien być jakiś organ zawsze właściwy. Jej towarzyszy tzw. generalny nakaz rozstrzygnięcia, którego źródłem historycznym były przepisy Kodeksu Napoleona. Luka prawna najczęściej jako przykład niezupełności systemu prawa może zaistnieć, gdy jest tzw. luka konstrukcyjna – przepisy powołują jakiś organ, przypisują mu zadania, ale nie regulują w jaki sposób decyzje ten organ winien podejmować. Nie da się takiej luki uzupełnić poprzez zastosowanie ogólnej normy wyłączającej, bo z zasady praworządności – organy państwa działają na podstawie i w zakresie oraz formach prawem określonych.

1. system jest hierarchicznie uporządkowany – dzieli się 2 typy hierarchiczności:

1. treściowa – relacje między normami czy przepisami, określanie co jest ważniejsze, co mniej ważne, co jest wyższe, co niższe, w odniesieniu do treści norm

2. kompetencyjna – hierarchia źródeł prawa.

Zasady prawa – takie kierunkowe przepisy wskazujące pewne cele, istotne funkcje w odniesieniu do systemu prawa, gałęzi prawa. Np. zasady prawa cywilnego, zasady prawa pracy – rekonstruowane w oparciu o pewne przepisy realizujące te zasady. Zasady mogą mieć nadrzędność nad przepisami a to z kolei nie wynika zazwyczaj z hierarchiczności przepisów czy źródeł prawa. Wyróżnia się z reguły zasady:

1. ustawowe (kodeksowe, charakterystyczne dla danej gałęzi prawa, regulacji)

2. doktrynalne – np. zasady prawa cywilnego (zasada dobrej wiary rekonstruowana w oparciu o szereg przepisów ale nie wyrażona w żadnym z nich).

Problematyka stosowania prawa - władcza działalność organów państwa polegająca na wydawaniu decyzji indywidualno-konkretnych na podstawie norm prawnych które są aktami rezultatu tworzenia prawa.

Precedens jest aktem tworzenia prawa i jest przejawem działalności organów państwa stosującego prawo.

Stosowanie prawa vs działanie nie mające charakteru stosowania prawa:

1. stosowanie prawa to nie to samo co przestrzeganie prawa. Przestrzeganie prawa to działanie zgodne z treścią norm prawnych, dotyczy wszystkich adresatów norm prawnych.

2. realizowanie prawa to również nie to samo co stosowanie prawa.

Kilka typów stosowania prawa:

1. typ sądowy – organ stosujący prawo jest niezawisły i bezstronny (wymiar sprawiedliwości).

2. typ administracyjny – zasada hierarchicznego podporządkowania, co znaczy, że organ wydający np. decyzję administracyjną nie jest niezawisły tak jak sąd. Organ podlega zaleceniom organu wyższego w stosunku do tego właśnie organu i mogą mieć one charakter wiążący.

3. typ quasi sądowy – arbitraże i inne tryby i metody rozwiązywania sporów

4. typ quasi administracyjny – wydaje się akty wywołujące takie skutki jak decyzje administracyjne ale nie są wydawane przez organy państwa (np. podmioty prywatne realizujące zadania zlecone przez państwo).

Etapy stosowania prawa (rozumianego jako proces decyzyjny, świadomy, składający się z całego szeregu decyzji):

1. wybór normy prawnej, ustalenie obowiązujących norm, ich właściwości do danego stanu faktycznego, zbadanie właściwości organu do danej sprawy – ustalenia wstępne i prowizoryczne

2. organ decyduje odnośnie ustalenia obowiązywania danej normy prawnej w oparciu o którą chce rozstrzygnąć daną sprawę – to, na co powoła się w uzasadnieniu; dzieje się w oparciu o ustalenia obowiązywania normy prawnej – tzw. decyzja walidacyjna ustaleń prawnych

3. organ przystępuje do wykładni normy prawnej – wątpliwości interpretacyjne –> decyzja interpretacyjną

4. gdy norma prawna została zrekonstruowana – musi dokonać ustaleń stanu faktycznego, wsparte postępowaniem dowodowym, kończy się decyzją ustalającą stan faktyczny

5. gdy są decyzje: walidacyjna, interpretacyjna oraz ustalająca stan faktyczny – następuje subsumpcja – skonfrontowanie stanu faktycznego z zakresem zastosowania właściwej normy prawnej (podciągnięcie pod hipotezę przepisu). Nie zamyka to procesu stosowania prawa.

6. decyzja odnośnie wyboru konsekwencji prawnych – wybór środka prawnego, kary.

7. konieczność sformułowania i uzasadnienia decyzji – decyzja uzasadniająca dzieli się na:

1. sentencja wyroku, decyzja – czy pozytywna, czy negatywna - rozstrzygnięcie

2. uzasadnienie – z częścią historyczną, opisem stanu faktycznego, przebiegiem postępowania, rekonstrukcji podstawy faktycznej i rekonstrukcji podstawy prawnej ze strony organu.

3. elementy dotyczące postępowania wykonawczego – np. klauzula wykonalności, skierowanie do egzekucji; skutki danego orzeczenia.

Dyskurs proces uporządkowany przez obowiązywanie norm regulujących prowadzenie procesu, ale także przez etykę i podejście aksjologiczne.

Luz decyzyjny jest świadomą decyzją konsekwencji przerzucenia na organ dookreślenia przepisu przez organ w określonych okolicznościach. Wróblewski wymienia:

1. luz dotyczący wyboru przepisu prawnego – luz, jaki przepis powinien być zastosowany, trudno jest w oparciu o rekonstrukcję przepisów odpowiedzieć jakie przepisy wybierze organ

2. luz interpretacyjny – wynikający z niejasności przepisów i materialnych i proceduralnych.

3. luz dowodowy – swoboda oceny dowodów (np. przez sąd)

4. luz dotyczący wyboru konsekwencji prawnych - właściwy luz decyzyjny wg niektórych teoretyków prawa.

Modele stosowania prawa – współczesne:

1. model proporcjonalnego wyważania uprawnień (R.Alexego – ucznia Radbrucha) w oparciu o tzw. formułę wyważania – rekonstrukcja podstawowych zasad o treść grupy przepisów i uwzględnienie elementów nie mieszczących się w treści przepisów. Uwarunkowania empiryczne. Zasada proporcjonalności.

2. model wyważania w oparciu o Dvorkinowski (R.Dvorkin) system prawa – zasad prawnych i politycznych – rozróżnienie między normami, zasadami i politykami. Zasady stanowią podstawę przyznawania uprawnień, mają charakter moralny. Prawo podmiotowe nie może być rekonstruowane tylko o treść przepisów, ale muszą być uwzględniane zmieniające się zasady polityczne, prawne i moralne wspólnoty. Nie można zderzać uprawnień proporcjonalnie. Prawa podmiotowe nie mogą być w taki sposób uszczuplane, one wymagają uzupełniania.