PROCES GOSPODAROWANIA

EKONOMIA – nauka o społecznych prawach, które określają sposoby gospodarowania; opiera się na analizie nakładów i efektów, które są mierzalne i przekładalne na pieniądze.

GOSPODAROWANIE – wytwarzanie i podział dóbr i usług, które zaspokajają potrzeby społeczeństwa.

POTRZEBY – różnego rzędu, wg hierarchii potrzeb A. Maslowa; zmieniają się z czasem oraz na skutek postępu technologicznego.

DOBRA I USŁUGI - zaspokajają potrzeby; wytwarzanie dóbr i usług jest ograniczone przez dostępność surowców, ziemi i kapitału, dlatego trzeba zdecydować, co wytwarzać, jak to wytwarzać, w jakiej ilości i dla kogo.

PAŃSTWO I RYNEK – wytwarzają dobra i usługi, zaspokajające potrzeby społeczeństwa.

SPOSOBY GOSPODAROWANIA, CZYLI SYSTEMY SPOŁECZNO GOSPODARCZE

FEUDALIZM – proces gospodarowania, który opierał się na tradycjach; nie było szans na postęp, społeczeństwa były statyczne. Władza feudalna wynikała z majątku ziemskiego, dlatego centrum gospodarowania w feudalizmie były wsie.

KAPITALIZM/SYSTEM RYNKOWY (XVI/XVII WIEK) – zmiana systemu gospodarowania na skutek postępu technicznego; wzrost możliwości wytwarzania dóbr na skutek wprowadzenia maszyn zastępujących pracę ludzi. Kapitalizm spowodował upadek feudalizmu, a centrum gospodarowania przeniosło się ze wsi do miast, gdzie budowano manufaktury i fabryki. Pojawił się konflikt społeczny między feudałami, a kapitalistami.

GOSPODARKA RYNKOWA – narzuca co i w jakiej ilości produkować; taki typ gospodarowania spowodował szybki rozwój techniki, czego skutkiem było powiększenie świata dóbr i usług, dzięki czemu ludzkie potrzeby mogą być coraz lepiej zaspokajane. Rynek działa z opóźnieniem tzn. producent dowiaduje się, że jego produkt się nie sprzeda już gdy go wytworzy. Gospodarka rynkowa rozwija się w sposób cykliczny, poprzez naprzemienne wzrosty i załamania.

GOSPODARKA SOCJALISTYCZNA/PLANOWA – uznano, że to państwo, a nie rynek ma decydować co i w jakiej ilości trzeba wyprodukować.

GOSPODARKA MIESZANA – obecne potrzeby zaspokaja i rynek i państwo w różnych proporcjach w zależności od kraju.

Rynek – producent prywatny, który dąży do maksymalizacji zysku. Transakcja jest w tym przypadku równoważna, każdy realizuje swój cel. Istotą rynku jest transakcja kupna-sprzedaży (ekwiwalentność).

Państwo – sektor publiczny; państwo narzuca jakie potrzeby zaspokaja i w jaki sposób; pomiędzy odbiorcą usługi, a państwem nie dochodzi do transakcji, jej koszty ponosi całe społeczeństwo w formie podatków.

Większy udział rynku: Stany Zjednoczone (niskie podatki)

Większy udział państwa: Korea Północna, Kuba.

System mieszany: państwa Unii Europejskiej (przewaga własności prywatnej przy jednoczesnej dużej roli państwa w sferze świadczeń społecznych).

MERKANTYLIZM – polityka wspierania rozwoju własnego państwa przez władcę np. budowa manufaktur, dróg, mostów, portów i ich kontrola – działania mające wpływ na rozwój handlu. Kraje w których występował merkantylizm nieprzerwanie od XVIII wieku rozwijają gospodarkę rynkową, w przeciwieństwie do Polski, która spóźniła się względem reszty Europy Zachodniej już w tamtym okresie.

W zależności od prowadzonej polityki wyróżnia się dwa zasadnicze okresy:

1. Merkantylizm wczesny, gdzie główny nacisk był położony na wzroście zasobów kruszców poprzez korzystny bilans wymiany handlowej.

2. Merkantylizm tzw. właściwy (rozwinięty), czyli okres charakterystyczny dla etapu produkcji manufakturowej.

Nazwiska związane z doktryną merkantylizmu:

1. Adam Smith

2. Jean Baptysta Colbert

3. James Steuart

PRAWA EKONOMICZNE - mówią o stale powtarzających się związkach w procesie gospodarowania. Prawidłowości te opisują zachowania ludzi; prawa ekonomiczne są możliwe do opisania jeśli producenci i konsumenci mają pełną swobodę działania; Prawa ekonomiczne należą do grupy nauk społecznych. Można je sklasyfikować według kryteriów:

1. Przyczynowo-skutkowe – mówią o takich prawidłowościach, gdzie jedno zjawisko jest przyczyną, drugie skutkiem (A –> B).

2. Funkcjonalne – daje się przedstawić za pomocą funkcji matematycznych (wykresy).

3. Współistnienia – opisują nam strukturę, łączne występowanie jakichś zjawisk.

CECHY PRAW EKONOMICZNYCH

1. Charakter obiektywny – występują zawsze, niezależnie od naszej świadomości.

2. Charakter żywiołowy – działają niezależnie od naszej woli: jeśli podejmiemy daną decyzję nastąpi określony skutek.

3. Charakter statystyczny (stochastyczny) – dana prawidłowość, związek między zjawiskami gospodarczymi, potwierdza się w większości przypadków, ale nie w każdym. Wynika to stąd, że w naukach społecznych nie mamy do czynienia z materią, a z zachowaniami dużych grup ludzi.

4. Charakter historyczny – inaczej zachowujemy się w różnych „czasach”. Prawa są prawdziwe na pewnym etapie rozwoju.

5. Odkrywane specyficzną metodą badawczą – nie możemy stworzyć laboratorium zamkniętego; posługujemy się metodą indukcji i dedukcji.

PRAWO LAFFERA – kolejne wzrosty stawek opodatkowania powodują zmniejszenie przychodów państwa z tytułu pobieranych od społeczeństwa podatków.

PRAWO ENGLA – empiryczna zależność ekonomiczna, mówiąca że w miarę wzrostu dochodów maleje procentowy udział wydatków na żywność (tzn. dochodowa elastyczność popytu jest w przypadku żywności mniejsza od 1).

PRAWO KOPERNIKA-GRESHAMA – pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy; istnieją dwa równoważne pod względem prawnym rodzaje pieniądza i jeden z nich jest postrzegany jako lepszy i bardziej gromadzony (złotówki i dolary, bilon i banknoty).

MECHANIZM GOSPODARKI RYNKOWEJ

Na świecie nie ma dwóch jednakowych gospodarek rynkowych (kapitalistycznych). Różnią się one między sobą stopniem interwencji państwa i podmiotów prywatnych.

RYNEK – ogół transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają.

ELEMENTY RYNKU

1. Popyt – relacja kształtująca się pomiędzy ceną towaru, a ilością tego towaru jaką konsumenci chcą i mogą nabyć; wyraża się ilością pieniędzy jaką konsumenci przeznaczają na dane dobro.

Popyt globalny – wszystkich na wszystko.

Popyt jednostkowy – w odniesieniu do jednej osoby.

Popyt na dany towar.

1. Podaż – ilość zaoferowanego konsumentom przez producentów dobra.

2. Cena – zależy od relacji między popytem, a podażą; czasem ma na nią wpływ interwencja państwa, ale w takim przypadku może dochodzić do zachwiania równowagi rynku.

RODZAJE RYNKU

Wg rodzaju dóbr będących przedmiotem obrotu:

1. r. dóbr produkcyjnych: surowce, ziemia, praca.

2. r. dóbr konsumpcyjnych

3. r. dóbr przemysłowych

4. r. usług

5. r. finansowy: pieniądz, środki dewizowe, akcje, obligacje.

Wg zasięgu geograficznego:

1. r. lokalny: w bezpośrednim otoczeniu klienta.

2. r. regionalny

3. r. narodowy

4. r. międzynarodowy

5. r. światowy

Wg relacji popytu do podaży:

1. r. sprzedawcy: popyt jest większy niż podaż.

2. r. nabywcy: popyt jest mniejszy niż podaż.

Wg stopnia zaspokojenia potrzeb:

1. r. producenta: producent dyktuje warunki i podwyższa cenę; popyt jest większy od podaży, co oznacza, że konsumenci rywalizują w zdobywaniu towarów.

2. r. konsumenta: konsument dyktuje warunki: podaż jest większa niż popyt, więc cena spada, a producent musi starać się o pozyskanie klienta.

Istotą rynku jest ciągła zmiana relacji między popytem, a podażą. Rynek działa poprzez wahania.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POPYT NA DANE DOBRO:

CENA – wpływ ceny na popyt jest odwrotnie proporcjonalny: gdy cena rośnie, popyt spada; gdy cena spada, popyt rośnie. Każdy towar ma inną wrażliwość na zmianę ceny.

Współczynnik elastyczności cenowej popytu - stosunek względnej zmiany ilości pożądanego dobra, do względnej zmiany jego ceny; mówi o tym o ile procent zmieni się popyt jeśli cena zmieni się o 1%.

1. Większa od 1 – wysoka elastyczność cenowa popytu, silna reakcja. Zmiana popytu jest większa niż zmiana ceny. Charakteryzuje towary luksusowe.

2. Mniejsza od 1 – mała elastyczność cenowa popytu, słaba reakcja. Zmiana popytu jest mniejsza niż zmiana ceny. Charakteryzuje dobra podstawowe tzw. podrzędne, które zaspokajają potrzeby biologiczne np. żywność.

3. Równa 1 – proporcjonalna elastyczność cenowa popytu. Popyt zmienia się w takim samym stopniu jak cena towaru.

4. Równa 0 – sztywna elastyczność popytu, brak reakcji. Popyt jest kształtowany autentyczną potrzebą np. sól, trumny.

PARADOKS GIFFENA – sytuacja ekonomiczna, w której popyt na dane dobro wzrasta pomimo wzrostu ceny. Sytuacja taka ma miejsce przy bardzo niskich dochodach konsumentów i przy wzroście cen dóbr niższego rzędu, zwanych dobrami Giffena. Cena dobra Giffena jest relatywnie niższa od innych substytutów lub dane dobro nie posiada bliskich substytutów (np. chleb), dlatego popyt rośnie.

EFEKT SNOBIZMU – potrzeba wyróżniania się np. ubiorem, stylem życia. W tym przypadku prawa ekonomiczne dotyczące relacji między ceną, a popytem nie znajdują zastosowania.

EFEKT OWCZEGO PĘDU – potrzeba niewyróżniania się wśród innych np. w przypadku mody.

EFEKT VEBLENA (DEMONSTRACJI, PRESTIŻOWY) - dotyczy dóbr luksusowych i najbogatszych grup społecznych, jest to wzrost wielkości popytu na dobra luksusowe mimo wzrostu cen tych dóbr; posiadanie takich dóbr jest środkiem na dowartościowanie się.

DOCHÓD – relacja dochodu i ceny jest wprost proporcjonalna. Cena nabywanych przez konsumentów dóbr rośnie wraz z ich dochodem. Wraz ze wzrostem dochodu następują zmiany w strukturze popytu i wydatków.

Współczynnik elastyczności dochodowej popytu -  jest relacją między procentową zmianą popytu a procentową zmianą dochodów nabywców. Mówi nam ona, o ile procent zmieni się popyt, jeżeli dochody nabywców zmienią się o 1%.

1. Wysoka elastyczność dochodowa popytu – ubogie społeczeństwo, silnie reagujące na każdą zmianę swojego dochodu.

2. Niska elastyczność dochodowa popytu – bogate społeczeństwo, słabo reagujące na zmiany swojego dochodu.

3. Wzrost elastyczności dochodowej popytu – ubożejące społeczeństwo.

4. Spadek elastyczności dochodowej popytu – bogacące się społeczeństwo.

EFEKT SUBSTYTUCJI – zastępowanie dóbr gorszych jakościowo i tańszych dobrami lepszymi jakościowo, ale droższymi lub odwrotnie; efekt substytucji zmienia się zawsze w kierunku przeciwnym niż zmiana ceny. Oznacza to, że jeśli cena produktu rośnie to w wyniku działania efektu substytucji wielkość popytu nań maleje.

GUSTA KONSUMENTÓW – producenci odwołują się, w celu zwiększenia popytu na produkowane przez siebie dobra, głównie do gustów konsumentów, a w mniejszym stopniu do ceny towaru czy dochodu konsumentów.

CENY SUBSTYTUTÓW – ceny dóbr zastępujących dobra podstawowe (np. masło i margaryna, oliwa i olej). Jest to mierzalna relacja.

Mieszana elastyczność popytu - procentowa zmiana popytu na dane dobro (usługę)  w reakcji na procentową zmianę ceny dobra (usługi) będącego jego substytutem. Mieszana elastyczność popytu istnieje ponieważ dane dobro (usługa) uzależnione jest również od cen innych dóbr (usług). Miernikiem tej reakcji jest współczynnik mieszanej (krzyżowej) elastyczności popytu.

Przykładowo, jeśli mieszana elastyczność popytu (zmiana popytu na masło w wyniku zmiany ceny margaryny) wynosi 2% oznacza to, że zmiana ceny margaryny o 1% spowoduje zmianę popytu na masło o 2% - margaryna zdrożeje, rośnie popyt na masło lub margaryna tanieje, spada popyt na masło.

CENY DÓBR KOMPLEMENTARNYCH - ceny dóbr współistniejących, czyli takich które potrzebują siebie wzajemnie do prawidłowego funkcjonowania; mamy w takim przypadku do czynienia z tzw. popytem zespolonym.

Przykładowo, zastanawiając się nad kupnem samochodu bierzemy pod uwagę także ceny paliwa, kwotę ubezpieczenia i podatku. Koszty utrzymania samochodu (ceny dóbr komplementarnych) mają wpływ na popyt na samochody.

PRAWO POPYTU - wzrost ceny powoduje spadek popytu, a spadek ceny – wzrost popytu; relacja odwrotnie proporcjonalna.

PRAWO PODAŻY – wzrost ceny powoduje wzrost podaży, a spadek ceny – spadek podaży; relacja wprost proporcjonalna.

Producenci różnych dóbr w odmiennym tempie reagują na zmianę ceny wytwarzanego przez siebie towaru tzn. producent dóbr konsumpcyjnych, łatwych do wytworzenia reaguje na zmianę ceny bardzo szybko, zwiększając lub zmniejszając produkcję albo odpowiednio ją modyfikując, natomiast przemysł ciężki i rolnictwo nie mogą szybko zareagować na zmianę ceny ze względu na charakter wytwarzanego przez nich dobra.

Prawa podaży i popytu działają, gdy jest odpowiednio duża ilość konsumentów i producentów. Gdy na rynku pojawia się monopolista relacje pomiędzy podażą, a popytem są zaburzone. Dlatego w krajach o gospodarce rynkowej istnieje ustawodawstwo antymonopolowe.

PIENIĄDZ

HISTORIA PIENIĄDZA

Pieniądz ma charakter historyczny tzn. zmienia się wraz z upływem czasu i przybiera różne formy.

Pieniądz pierwotny – podstawowym sposobem nabywania dóbr jest barter, czyli wymiana bezgotówkowa (towar bądź usługa za towar). Taka wymiana nie zawsze była sprawiedliwa, bo dobra miały różną wartość. Dlatego z czasem wprowadzono towar jako powszechny ekwiwalent (tzw. pośrednik wymiany). Tymi towarami były np. sól, skóry, muszle, bydło, płaty lniane, zboża. Towary te były podzielne, jednorodne, trwałe i rzadko występujące, dlatego mogły spełniać swoją funkcję: służyć do porównywania wartości różnych towarów.

Pieniądz kruszcowy – miejsce pośredników wymiany, będących towarami konsumpcyjnymi i naturalnymi, zajęły metale – najpierw nieszlachetne, potem szlachetne, jakie jak złoto i srebro. Używano ich ze względu na ich rzadkie występowanie oraz możliwość zgromadzenia dużej wartości w małej jednostce wagowej oraz możliwość ich wielokrotnego użytku. Na rynku pozostają srebro i złoto (tzw. okres bimetalizmu), ponieważ inne metale stają się zbyt powszechne.

Pieniądz bity – pojawiają się pierwsze mennice, rozpoczyna się proces bicia monety (która zawierała informację o zawartości złota, co stanowiło o jej wartości). Prawo bicia monety posiadali tylko władcy. Szybko rozpoczął się proces „psucia monety”, czyli zmniejszania w nich zawartości kruszcu.

Pieniądz papierowy – wytwarzanie monet okazało się kosztowne, a ilość kruszcu niewystarczająca, więc zaczęto zostawiać złoto i srebro u złotników, którzy wystawiali kwity depozytowe, które dowodziły, że osoba posiadająca kwit ma daną ilość złota czy srebra. Kwity depozytowe zaczęły funkcjonować jak aktywa finansowe. Złotnik był zobowiązany wypłacić osobie okazującej kwit daną ilość kruszcu. Ludzie zaczęli regulować należności kwitami. Państwo postanowiło zaakceptować te kwity jako środek wymiany handlowej; było to zabezpieczenie przed kradzieżami (kwity, w przeciwieństwie do czystego kruszcu, miały wartość jedynie w określonym mieście czy kraju). . Coraz częściej kwity nie miały realnego pokrycia w złocie. Złoto zaczęło znikać z fizycznego obiegu, a banknoty coraz bardziej się upowszechniały. Aż do I Wojny Światowej pieniądz miał pokrycie w złocie. Po I Wojnie Światowej zawieszono możliwość wymieniania banknotów na złoto przez obywateli. Po II Wojnie Światowej wszystkie kraje zawiesiły wymienialność pieniędzy na złoto nawet przez państwo i między państwami. Tylko Stany Zjednoczone ogłosiły, że mają wystarczająco dużo złota, aby pokryć wszystkie będące w obiegu dolary. Zaczynają wypuszczać coraz więcej dolarów, co niepokoi kraje europejskie. Trwa to, aż do prezydentury De Gaulle, który żąda od Amerykanów wymiany na złoto dolarów posiadanych przez rząd francuski. Po tym incydencie Stany Zjednoczone także ogłaszają brak wypłacalności.

Pieniądz bezgotówkowy – ze względów wygody i bezpieczeństwie ludzie zaczęli składać pieniądze w bankach, które dokonywały przelewów.

Pieniądz elektroniczny – wpłaty, wypłaty, przelewy są realizowane za pomocą kart magnetycznych.

RODZAJE PIENIĄDZA

Pieniądz gotówkowy: bilon, banknoty.

Pieniądz bezgotówkowy: czeki, przelewy, przekazy, karty płatnicze.

FUNKCJE PIENIĄDZA

Środek wymiany (funkcja cyrkulacyjna) – przyjmuje się pieniądz za sprzedane towary i usługi, wiedząc, że będzie się go mogło wykorzystać (w późniejszym terminie) do nabycia innych towarów i usług.

Miernik wartości (funkcja obrachunkowa) – przy pomocy pieniądza możliwe jest wyrażenie wartości innych towarów w postaci cen towarów wyrażonych w jednostkach pieniężnych; pieniądz jest powszechnym ekwiwalentem.

Środek tezauryzacji (funkcja tezauryzacyjna) – pieniądz jest środkiem przechowywania wartości; pieniądz jako środek tezauryzacji jest niepewny, ponieważ może tracić na wartości.

Środek płatniczy (funkcja płatnicza) – pieniądz ma moc zwalniania z zobowiązań np. w przypadku mandatów czy alimentów.

EMISJA PIENIĄDZA – polega na wprowadzaniu i wycofywaniu pieniądza z obiegu.

W Polsce wyłączne prawo emisji pieniądza ma Narodowy Bank Polski (NBP). Bilety emitowane przez NBP produkowane są w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych S.A. Monety (obiegowe i kolekcjonerskie) emituje Mennica Polska S.A., będąca spółką niepubliczną.

Pieniądz również jest towarem; podlega prawom popytu i podaży. Konsumenci i przedsiębiorcy są zainteresowani zdobyciem pieniędzy. Podaż pieniądza polega na jego produkcji i emisji.

RYNEK PIENIĄDZA:

System bankowy w Polsce:

System dwuszczeblowy: Bank Centralny i banki komercyjne.

Funkcje będące filarem systemu bankowego:

Funkcje depozytowe – przechowywanie pieniędzy.

Funkcje kredytowe - pożyczanie pieniędzy.

Bank Centralny –od 1928r. wszystkie kraje europejskie mają Banki Centralne; pierwszy Bank Centralny powstał w Szwecji w połowie XVII wieku, kolejny w Anglii. W Polsce powstał dopiero w XIX wieku. Banki Centralne wykształciły się z banków prywatnych jako efekt długiego procesu.

Funkcje Banku Centralnego:

1. Emisyjna – emisja pieniądza.

2. Bank ostatniej instancji, bank banków – klientami Banku Centralnego mogą być banki komercyjne (tzw. transakcje międzybankowe).

3. Bank państwa – pieniądze budżetu państwa trafiają do Banku Centralnego; transakcje finansowe w imieniu państwa dokonują się za pośrednictwem Banku Centralnego (rząd ma zakaz zaciągnięcia kredytu w Banku Centralnym, może to zrobić tylko w bankach komercyjnych jest to uregulowane konstytucyjnie).

4. Skarbiec państwa – przechowywanie rezerw, przede wszystkim kruszcowych.

Banki komercyjne – przedsiębiorstwa, powstające aby zarabiać na swojej działalności poprzez zaspokajanie potrzeb depozytowych i kredytowych swoich klientów.

Depozyt – wpłata pieniędzy do banku, powierzenie mu pewnej sumy, którą bank będzie mógł operować; bank oferuje w zamian pewien procent, jako zapłatę.

Kredyt – pożyczenie pieniędzy od banku, bank pożycza pieniądze, które zostały w nim zdeponowane. Kredytobiorcy muszą zapłacić za prawo do korzystania z pieniędzy.

Istotą depozytu i kredytu jest oprocentowanie, przy czym kredyt jest zawsze wyżej oprocentowany niż depozyt. Różnica między oprocentowaniem kredytu, a depozytu to zysk banku.

Od lat 90 XX wieku obserwuje się, że banki odchodzą od klasycznej działalności bankowej. Zaczyna się łamać bezpieczne proporcje pomiędzy kredytami, a depozytami – banki udzielają więcej kredytów niż wynika z ich możliwości i dochodzi do ich bankructw.

W polskich bankach komercyjnych udział zagranicznego kapitału to ok. 67%.

Lata 70 XX wieku – doktryna interwencjonizmu państwowego zostaje uznana za hamującą rozwój państwa, wprowadzono doktrynę neoliberalizmu, mówiącą o braku interwencji państwa. Postulowano, żeby państwo nie regulowały działalności banków komercyjnych, dało im swobodę gospodarczą (działalność deregulacyjna).

Banki inwestycyjne – instytucje finansowe, które zajmują się operacjami na rynku kapitałowym, tak aby zainwestować zdeponowane w nich pieniądze; deponent ma szansę na pomnożenie pieniędzy, ale przy inwestowaniu istnieje także ryzyko utraty pieniędzy.

Przepisy zabraniały łączenia tradycyjnej działalności bankowej (kredytowo-depozytowej) z działalnością inwestycją, typową dla banków inwestycyjnych. Deregulacja polegała na zlikwidowaniu tego zakazu (lata 70, Stany Zjednoczone).

Rynek załamał się gdy pożyczono duże sumy pieniędzy na zakup nieruchomości osobom, które nie miały odpowiedniego zabezpieczenia. Banki zaczęły podejmować ryzyko na giełdzie i tracić zdeponowane pieniądze. Deponenci zgłosili się po swoje należności, co dodatkowo pogrążyło banki. Wiele banków musiało ogłosić upadłość, a ich zobowiązania zostały przejęte przez państwo; doszło do fali nacjonalizacji banków. Znowu zwiększono interwencje państwa w sferze państwowej. Zaczęły dominować duże banki o ogromnych kapitałach – centralizacja banków.

Tzw. konkwista bankowa – gdy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej powstawała gospodarka rynkowa; wcześniej funkcjonowały tam tylko banki państwowe. Pojawiały się banki komercyjne z Europy Zachodniej.

Płn. Europa – skandynawskie.

Płd. Europa – austriackie.

Europa środkowa – włoskie.

Bank komercyjny, wysokim oprocentowaniem depozytów, zachęca do deponowania pieniędzy, co zmniejsza ilość pieniędzy na rynku. Niskim oprocentowaniem kredytów, zachęca się do brania kredytów, co powoduje wypłynięcie pieniędzy z banków.

Odziaływanie na podaż pieniądza:

Wysokie oprocentowanie depozytów i kredytów – pieniądze wpływają do banku, ale nie wypływają; spadek podaży pieniądza.

Niskie oprocentowanie depozytów i kredytów – pieniądze słabo wpływają do banku, ale wypływają; wzrost podaży pieniądza.

Musi panować równowaga:

Inflacja – za dużo pieniądza.

Zamarcie gospodarki – za mało pieniądza.

Bank Centralny, jako urząd, ma pewne uprawnienia, ale nie stoi na czele banków komercyjnych, które są przedsiębiorstwami. Bank Centralny musi pilnować, aby siła nabywcza złotówki była stabilna. Bank Centralny musi prowadzić taką politykę, aby panowała równowaga w podaży pieniądza. Bank Centralny może oddziaływać na banki komercyjne, tak aby zmieniły niekorzystną dla gospodarki politykę kredytowo-depozytową.

Instrumenty polityki pieniężnej (Rada Polityki Pieniężnej):

1. Operowanie stopą procentową – podniesienie stopy procentowej zniechęci banki komercyjne do brania kredytów w Banku Centralnym, a także spowoduje podniesienie przez te banki stóp procentowych; obniżenie stopy procentowej wpłynie na rozwinięcie akcji kredytowej, co jest korzystne w przypadku zastoju gospodarczego.

2. Rezerwy obowiązkowe – narzędzie przymusu; banki komercyjne muszą przechowywać część depozytów w Banku Centralnym. Podniesienie poziomu rezerwy – zmniejszenie ilości pieniądza na rynku, obniżenie poziomu rezerw – wpłynięcie pieniędzy na rynek.

3. Operacje otwartego rynku – operacje na papierach wartościowych tzw. skarbowych papierach wartościowych, dostępnych tylko dla banków.

Oddziaływanie Banku Centralnego na Banki Komercyjne	Celem jest wzrost podaży pieniądza na rynku – polityka prowadzona w warunkach recesji (zastoju gospodarczego)	Celem jest obniżenie podaży pieniądza na rynku – polityka prowadzona w warunkach ekspansji
Oprocentowanie (stopa procentowa)	Obniżenie stopy procentowej; banki komercyjne biorą kredyty	Zwiększenie stopy procentowej; korzystniejsze stają się lokaty (pieniądze płyną do banku), a nie kredytu
Rezerwa obowiązkowa	Obniżenie poziomu rezerwy obowiązkowej; bankom zostaje więcej pieniędzy	Podniesienie poziomu rezerwy obowiązkowej; banki mają mniej pieniędzy dyspozycji
Operacje otwartego rynku	Kupno papierów wartościowych od banków komercyjnych, do których dopłyną pieniądze	Sprzedaż papierów wartościowych przez Bank Centralny; bankom komercyjnym zostaje mniej pieniędzy

INFLACJA

INFLACJA – stały, nieodwracalny, samopodtrzymujący się wzrost cen, któremu nie towarzyszy wzrost jakości dóbr i usług; stały spadek siły nabywczej pieniądza (siła nabywcza – wartość dóbr i towarów, które można kupić za daną kwotę).

Inflacja to naruszenie równowagi w gospodarce, jeden z największych problemów współczesnych gospodarek (obok bezrobocia). Ekonomia zajęła się zjawiskiem inflacji stosunkowo niedawno, około 40 lat temu, mimo że towarzyszyła ona ludzkości od dawna np. w czasie wojny, gdy na rynku brakowało towarów, a konieczne było rozkręcenie gospodarki. Uznawano inflację nie za proces rynkowy, ale za konsekwencję nadzwyczajnych okoliczności (wojna, odkrycia geograficzne).

W latach 70 niemal we wszystkich krajach pojawiła się inflacja, zarówno w krajach o gospodarce planowej (gdzie tłumaczono inflację niedoborem towarów), jak i w krajach wysoko rozwiniętych o gospodarce rynkowej. Nie można było wytłumaczyć, dlaczego zjawisko inflacji pojawiło się w krajach wysoko rozwiniętych.

TEORIE TŁUMACZĄCE ŹRÓDŁA INFLACJI:

1. Teorie popytowe (źródła inflacji są po stronie popytu, czyli kupujących)

Inflacja nabywców (pchana przez popyt) – duży popyt powoduje wzrost cen.

- teoria popytowa (Keys): ceny rosną, bo popyt jest zbyt duży; pieniądza na rynku jest więcej niż wynosi wartość dóbr obecnych na rynku, więc sprzedawcy wykorzystują sytuację i podnoszą ceny; jeśli wytworzy się więcej dóbr dojdzie do równowagi.

- teoria monetarystyczna (Friedman, neoliberalizm): podaż jest właściwa, wytworzono tyle ile potrzeba, popyt jest zbyt duży, więc należy go zmniejszyć. Popyt wytwarzają konsumenci, ale to nie oni są w stanie w krótkim czasie wnieść na rynek dużą ilość pieniądza; producenci także wytwarzają popyt, kupując dobra i usługi produkcyjne, ale nie robią tego bez planu gospodarczego. Ostatnim podmiotem tworzącym popyt jest państwo, które uznano za winne inflacji. W latach 70 gospodarki były efektywne, więc zwiększały się dochody państwa, rozwinął się system świadczeń społecznych. Część PKB trafia do konsumentów, producentów i budżetu państwa. Okazało się, że udział państwa w PKB jest coraz większy. Państwo zostało zmuszone do dodrukowania pieniędzy (tzw. pieniądz inflacyjny, bez pokrycia), ale wywiązać się z zobowiązań socjalnych wobec społeczeństwa. Uznano, że winna inflacji jest polityka socjalna państwa, więc aby ograniczyć inflację konieczne jest wycofanie się państwa z gospodarki i zmiana polityki pieniężnej państwa na polegającą na zmniejszeniu ilości pieniądza na rynku.

1. Teorie podażowe tzw. kosztowe (źródła inflacji są po stronie podaży, czyli sprzedających)

Inflacja producentów, sprzedawców (ciągniona przez koszty)

- teoria płacowa: ceny rosną, bo na zbyt dużą skalę wzrosły płace (lata 60 – gwałtowny wzrost płac); producenci podnoszą ceny ze względy na wyższe koszty produkcji związane ze wzrostem płac.

- teoria cen administrowanych: płace rosną, ponieważ wzrosły koszty utrzymania, czemu winne są ceny administrowane, a nie ceny rynkowe (większość towarów jest sprzedawana w sposób sieciowy, wielkie firmy ustalają ceny; lata 70 był to czas kiedy miejsce drobnych przedsiębiorców zajmowały wielkie firmy, mające pozycje niemal monopolistów, czas koncentracji kapitału).

- teoria zjawisk jednorazowych: w latach 70 czterokrotnie wzrosła cena ropy naftowej (surowca energetycznego), która spowodowała lawinowy wzrost cen innych towarów. Powodem wzrostu ceny ropy naftowej była sytuacja polityczna: wojna arabsko-izraelska, odcięto dostęp ropy krajom wysoko rozwiniętym. „Szok naftowy” spowodował zainteresowanie alternatywnymi źródłami energii, a także poszukiwanie innych źródeł ropy.

- teoria importowana: inflacja w jakimś kraju pojawia się przenosząc się z jednej gospodarki do drugiej, gdy jakiś produkt jest importowany w znacznej ilości (gospodarka globalna)

Okazało się, że inflacja ma wiele przyczyn, nie można określić jednej, która pasowałaby do wszystkich krajów; jest skutkiem wcześniej podejmowanych decyzji gospodarczych. Inflacja ma wiele form. W zależności od tego jakie powody inflacji przeważają trzeba prowadzić odmienną politykę.

SKUTKI INFLACJI:

1. Efekty produkcyjne: inflacja powoduje zahamowanie produkcji; inflacja powoduje wzrost cen produkcji, co zniechęca producentów, którzy nie mogą przeprowadzić kalkulacji kosztów inwestycji, do rozwoju przedsiębiorstwa.

2. Efekty alokacyjne: kapitały są lokowane, ale w taki sposób, żeby uniknąć ryzyka (tzn. nie powstają nowe działalności gospodarcze); gospodarka nie osiąga żadnych efektów, nie rozwija się.

3. Efekty redystrybucyjne: następuje niekontrolowany przepływ majątku wywołany inflacją, nie mający uzasadnienia ekonomicznego ani prawnego. Następują przesunięcia dochodów. W warunkach inflacji najszybciej tracą posiadacze gotówki, bo pieniądze tracą na wartości (jedynym wyjściem jest natychmiastowe wydanie gotówki). Kolejną grupą, która traci na inflacji są wierzyciele (obowiązuje zasada nominalizmu: ile nominalnie pożyczyłeś, tyle nominalnie zwracasz wierzycielowi), ponieważ po otrzymaniu przez nich zwrotu długu od dłużników, wartość nabywcza pieniędzy jest mniejsza. Wierzycielami są również banki, które dają kredyty (patrz: akcja budowlana, podczas której wystąpiła inflacja, co poskutkowało znacznym zmniejszeniem długu dłużników; po tej sytuacji banki zaczęły dodawać do umów kredytowych klauzulę inflacyjną). Następną grupą narażoną na skutki inflacji są producenci wytwarząjący w oparciu o długie cykle produkcyjne. Producent w warunkach inflacji przenosi wzrost cen dóbr produkcyjnych na konsumentów (zwłaszcza w przypadku produktów o krótkim cyklu produkcji). W przypadku producentów towarów o długim cyklu produkcyjnym (które zawsze odbywają się na zamówienie, z określoną ceną), gdy drożeją towary produkcyjne i siła robocza, koszty produkcji wzrastają, a ustalona cena się nie zmienia. W gorszej sytuacji w warunkach inflacji są również osoby, które otrzymują stałe świadczenia np. emeryci, renciści, bo nawet waloryzacja tych świadczeń, nie pokrywa rosnących kosztów utrzymania oraz osoby, które mają umowę etatową (np. pracownicy szkół, których wynagrodzenie jest ustalone ustawowo).

Efekty redystrybucyjne są najsilniej odczuwane przez społeczeństwo.

Podział pierwotny: podział środków na rynku ma charakter ekonomiczny, na rynku nie zachodzi redystrybucja, bo zawsze mamy do czynienia z ekwiwalencją tzn. za prace otrzymuje się wynagrodzenie, za które można później kupić towary.

Podział wtórny: osoby, nie biorące udziału w transakcjach rynkowych (emeryci, renciści, młodzież) otrzymują świadczenia od państwa (im większa jest rola państwa, tym większy jest stopień redystrybucji). Redystrybucja zawsze ma postawę ustawową.

Walka z inflacją jest zawsze związana z ryzykiem. Tak jak w Polce w latach 90, gdy aby zahamować inflację, całe społeczeństwo musiało stracić.

RODZAJE INFLACJI:

1. Ze względu na tempo wzrostu cen:

Umiarkowana – inflacja jednocyfrowa tzn. ceny z roku na rok rosną o kilka procent; niewielka inflacja jest pożądana.

Oczekiwania inflacyjne – zjawisko z dziedziny psychologii społecznej, znajdująca się pomiędzy inflacją umiarkowaną, a kroczącą: gdy ludzie oczekują inflacji i zaczynają się zabezpieczać , bojąc się jej skutków, sami przyczyniają się do jej wzrostu (prognoza samosprawdzająca się).

Krocząca – inflacja kilkunastoprocentowa.

Hiperinflacja – inflacja kilkudziesięcioprocentowa, która nigdy nie trwa długo (dokonuje się wymiany pieniądza); hiperinflacja zawsze towarzyszy niespokojnym sytuacjom politycznym (np. po pierwszej Wojnie Światowej w Niemczech, gdy marka drastycznie straciła na wartości: 1 marka – 160 mln marek; po Drugiej Wojnie Światowej największa inflacja występowała na Węgrzech), ale pojawia się także w państwach, które nie mają tego problemu. W Polce hiperinflacja występowała na początku lat 90 (wcześniej, w sytuacji gospodarki planowej, nie używano w ogóle pojęcia inflacji, mówiło się o nierównowadze). Wszystko zaczęło drożeć w noc sylwestrową z roku 89 na 90, gdy wszedł plan Balcerowicza. Nikt nie był na to przygotowany.

1. Ze względu na sposób przejawiania się inflacji:

Jawna (cywilizowana) – występuje w gospodarce rynkowej; rynek od razy reaguje na sytuację i ceny wzrastają. Społeczeństwo może zareagować i domagać się interwencji państwa.

Ukryta (barbarzyńska, zasobowa) – występuje w gospodarce nierynkowej, czyli planowej/scentralizowanej. Np. w Polsce w 1969 roku tuż przed Bożym Narodzeniem wdrożono reformę cen, podstawowe dobra spożywcze miały podrożeć o 8%. Społeczeństwo zbuntowało się (zwłaszcza na wybrzeżu). Doszło do zmiany władzy politycznej: Gierek zastąpił Gomułkę i obiecał podniesienia płac i zamrożenie cen, co poskutkowało wzrostem ilości pieniądza na rynku. W sklepach pojawiają się nowe towary, dla których trzeba ustalić nowe, wyższe (!) ceny. Stopniowo wycofuje się stare towary, te których ceny zostały zamrożone. W ten sposób podnoszono ceny, mimo poprzednich obietnic władzy politycznej.

1. Ze względu na główną przyczynę:

Popytowa - wzrost popytu.

Kosztowa – wzrost kosztów.

Płacowa – wzrost płac.

Budżetowa – zbyt duże wydatki budżetowe.

Kredytowa – udzielanie kredytów bez pokrycia.

WALKA Z INFLACJĄ:

Plany monetarystów (neoliberałów) obejmowały różne restrykcje (podstawowe kierunki polityki antyinflacyjnej). Nie ma jednolitego sposobu walki z inflacją.

1. Restrykcje budżetowe – państwo jest winne inflacji, co wydaje zbyt dużo pieniędzy z budżetu, dlatego trzeba ograniczyć wydatki budżetowe; zwykle są to wydatki na inwestycje finansowane z budżetu centralnego, likwidacja dotacji dla przedsiębiorstw państwowych (rozpoczyna się fala bankructw przedsiębiorstw państwowych), wycofanie się z form wspierania różnych inicjatyw; zawsze istnieją plany ograniczenia wydatków administracyjnych (tzw. tanie państwo), ale nigdy do tego nie dochodzi.

2. Restrykcje podatkowe – polityka prowadzona centralnie przez rząd, polegająca na zwiększeniu obciążeń podatkowych i wprowadzeniu nowych podatków (vat, akcyza, podatki od osób fizycznych i prawnych).

3. Restrykcje monetarne – oddziaływanie Banku Centralnego na banki komercyjne, w celu ograniczenia ilości pieniędzy na rynku poprzez podniesienie stop procentowych, co jest sygnałem dla społeczeństwa, że warto oszczędzać, a nie opłaca się brać kredytów.

Te restrykcje składają się na metoda ortodoksyjną (która skutkuje w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie inflacja polega głównie na zbyt dużej ilości pieniądza na rynku, w przeciwieństwie do krajów słabo rozwiniętych, gdzie inflacja jest spowodowana brakiem towarów).

Istnieje jeszcze metoda heterodoksyjna, która polega na tym, że oprócz tych trzech restrykcji stosuje się także kotwice monetarne (zamrożenie cen, płac, kursu walutowego); raczej nie jest on stosowany w krajach wysoko rozwiniętych.

Kolejny instrument walki z inflacją (stosowany w krajach Europy Zachodniej) to negocjacje między światem pracy, a światem kapitału. Polegają one na tym, że przedstawiciele central związkowych i przedstawiciele kapitału zawierają porozumienie i każdy z nich musi się do czegoś zobowiązać. Ci pierwsi, że nie będą organizować strajków, czyli nie będą generować inflacji płacowej, a drudzy, że nie będą podnosić cen.

Jeśli któraś ze stron nie chciała się zobowiązać, to rząd groził zastosowaniem metody heterodoksyjnej. Użyto jest w Izraelu, gdzie panowała trzycyfrowa inflacja, gdzie udało się ją tym sposobem zwalczyć.

W Polsce zastosowane wszystkie te restrykcje, co poskutkowało zubożeniem społeczeństwa. Wcześniej oprocentowanie kredytów było niskie, później otworzyła się możliwość zmian oprocentowania (banki komercyjne, wydzielone z NBP) i gwałtownie wzrosły stopy procentowe, co zachęcało raczej do depozytów, a nie do kredytów.

W Polsce zamrożono kursy walutowe (rok 1989), co oznaczało, że cena dolara była stała, ustalono ją na 9,5 tysiąca.

10$ wybieramy z PKO SA, dolar kosztuje 9,5 tysiąca. Wymieniamy je w kasie i mamy 95 tysięcy złotych w gotówce i wpłacamy do innego banku. Po roku wyciągamy te pieniądze, oprocentowane na 80%, czyli około 165 tysięcy. Kupuje za to dolary, dostając 18 zamiast 10.

CYKL GOSPODARCZY

Gospodarka rynkowa rozwija się w sposób cykliczny. Prowadzi do ona wzrostu gospodarczego, ale nie jest to wzrost jednostajny.

Cykl gospodarczy – periodyczne wahania gospodarki.

Istnieją wskaźniki, które w sposób syntetyczny mierzą zdrowie gospodarki i określają czy gospodarka jest w fazie wzrostu, czy więc odwrotnie.

1. PKB – produkt krajowy brutto, efekt pracy całego społeczeństwa, czyli dobra, które społeczeństwo wytworzyło w ciągu roku.

2. Wydatki na inwestycje.

3. Ilość miejsc pracy.

4. Zatrudnienie

5. Bezrobocie

6. Konsumpcja – wydatki konsumpcyjne społeczeństwa w danym roku.

RODZAJE CYKLU KONIUNTURALNEGO:

Klasyczny cykl koniunkturalny (trwający około 10 lat)

1. Kryzys: spadek wskaźników.

2. Depresja: gospodarka osiąga tzw. dno kryzysu, wskaźniki stabilizują się na niskim poziomie, sytuacja już się nie pogarsza, ale także nie ulega poprawie.

3. Ożywienie: wzrost wskaźników, gospodarka powoli wydobywa się z niekorzystnej sytuacji gospodarczej.

4. Rozkwit: górny pułap wzrostu wskaźników, wskaźniki przestają rosnąć, co oznacza zalążek kryzysu.

Kryzys w gospodarce rynkowej jest kryzysem nadprodukcji. Skąd wynika ta nadprodukcja? Producentów można podzielić na dział pierwszy (wytwórcy dóbr inwestycyjnych) i dział drugi (wytwórcy dóbr konsumpcyjnych). Kryzys zaczyna się w dziale pierwszym, którzy w okresie rozkwitu rozszerzają produkcję, aby skorzystać z koniunktury. Gdy ich dobra nie uzyskają nabywcy muszą oni ograniczyć produkcję, zwalniając ludzi, co oddziałuje na popyt na dobra konsumpcyjne (mniejsze dochody powodują spadek popytu na dobra konsumpcyjne), ich producenci muszą również obniżyć ceny, zatrudnienie, zmniejszą się pensje. Trudności ze sprzedażą dóbr konsumpcyjnych przekładają się na zmniejszenie zapotrzebowania na dobra inwestycyjne. Oddziałuje to także na rząd, bo zmniejszają się podatki. Gdy wszystkie wielkości ustabilizują się na niskim poziomie. Trwa to aż do momentu, gdy znika wytworzona nadprodukcja. Rozpoczyna się ożywienie i pustoszeję magazyny dóbr konsumpcyjnych. Zwiększa się zatrudnienie, dochody, ceny. Gdy zaczną więcej produkować, potrzebują więcej surowców, maszyn, co skutkuje ożywieniem w dziale dóbr inwestycyjnych. Rośnie PKB. Znowu rozszerzają się rozmiary produkcji, ale nie wiadomo, kiedy zacznie się nadprodukcja (rynek odpowiada producentom z opóźnieniem). Cały proces się powtarza. Dawniej cykl ten funkcjonował bardzo regularnie.

Przed II WŚ pojawił się kryzys niespotykany do tej pory na tak wielką skalę. W 1929 cały świat był dotknięty kryzysem, panuje ogromne bezrobocie, drastycznie zmniejsza się produkcja. Kryzys pogłębia się i wydaje się, że się nie skończy. Sytuacja gospodarcza zmieniła się dopiero z wybuchem II WŚ.

W Stanach Zjednoczonych pojawia się potrzeba nowej polityki wydobywania państwa z kryzysu, trzeba wycofać się z liberalizmu gospodarczego, który polegał na nieinterwencji państwa w gospodarce i zakładał, ze gospodarka jest mechanizmem samoregulującym się. Pojawia się doktryna interwencjonizmu państwowego, która ma spłaszczać cykl gospodarczy, ma wyciągać gospodarkę z depresji (szybkość w opróżnieniu magazynów) i hamować nadprodukcję. Zastosowano politykę New Deal. Przykładową interwencją państwa w celu opróżnienia magazynów było wykupienie nadwyżek i zniszczenie ich. Narzędziem walki z bezrobociem było budowanie budynków nierynkowych (szkoły, teatry, ulice) oraz akcja robót publicznych; wynajmowano do tego celu firmy, które musiały zatrudnić ludzi, kupić materiały, co sprzyjało ożywieniu gospodarczemu. Kolejną formą interwencjonizmu państwowego jest przygotowywanie się kraju do wojny, zbrojenie (na tej zasadzie rozwinęła się gospodarka hitlerowskich Niemiec). Wojna zawsze rozwija gospodarkę kraju, pod warunkiem, że nie toczy się na terytorium macierzystym.

W Europie rządy wzbraniały się przed zastosowaniem tej polityki, przyjęto ją dopiero po II WŚ. Do lat 70 ubiegłego wieku nie podważano doktryny interwencjonizmu. Dopiero w związku z inflacją z lat 70 upowszechniła się doktryna neoliberalizmu (która doprowadziła później do kryzysu finansowego).

Teoretycy socjalizmu doszli go wniosku, że aby zapobiec tym kryzysom należy globalnie sterować gospodarką i określać, ile dóbr należy wyprodukować. Kryzys gospodarki planowej określa się kryzysem niedoboru produkcji.

Współczesny cykl koniunkturalny:

1. Faza ekspansji – wskaźniki rosną, ale tempo wzrostu nie jest bardzo silne.

2. Faza recesji – sytuacja nie pogarsza się, ani nie poprawia.

Cykl ten charakteryzuje się tym, że gospodarka idzie do przodu, ale powoli, jest bardziej stabilna, nie występują pogorszenia. Ale fazy są krótsze, a zmiany mniejsze, ale częstsze. Dysproporcja między ekspansją, a recesją jest mniejsza niż dawniej między kryzysem, a rozkwitem. Zawdzięcza się to mechanizmom interwencjonizmu państwowego.

Ekspansja charakteryzuje się niską stopą procentowaną, aby zachęcić do inwestycji; polityka wobec stopy procentowej zmienia się, aby przyhamować ekspansję. Analogicznie dzieje się z podatkami.

Proces globalizacji powoduje, że rządy mają coraz mniejszy wpływ na własną gospodarkę. Dziś brakuje teoretycznych rozwiązań, które mówiłyby, jak rząd powinien się zachować i czego unikać.

Gospodarka rynkowa wpływa na wzrost gospodarczy i postęp cywilizacyjny. Specyfiką tej gospodarki jest zmienność – okresy zapaści przeplatają się z okresami, gdy wskaźniki rosną. Po II WŚ w następstwie zwiększenia interwencji państwa w gospodarkę państwa wpłynęło na zmniejszenie amplitudy (różnica między okresami).

GIEŁDA

Giełda jest wycinkiem gospodarki, szczególnym rynkiem, na którym bardzo widoczne są zmiany zachodzące w cyklu koniunkturalnym. Na giełdzie jednak zmiany są bardziej skoncentrowane, mogą następować bardzo szybko i powodować daleko idące reakcje, pozytywne lub negatywne.

Giełda zawsze była traktowana jako wskaźnik sytuacji gospodarczej. Jednak od mniej więcej 20 lat giełda nie pełni już tej modelowej funkcji. Zmiana przepisów regulujących działanie giełdy umożliwiła przeprowadzanie innego rodzaju transakcji.

Rynki w gospodarcze mają dwojaki charakter. Występują rynki formalne i rynki nieformalne. Gospodarka rynkowa oznacza, że w takiej gospodarce wszystko może być przedmiotem transakcji, choć nie na wszystko pozwala prawo (tzn. prawo reguluje co może być przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży). Większość rynków to rynki legalne, ale istnieją też rynki nielegalne.

Rynki nieformalne to takie rynki, na których transakcji dokonuje się bez żadnych ograniczeń, w dowolny sposób, nie nakłada żadnych obowiązków ani zachowania; większość rynków, na których dokonujemy zakupów są rynki nieformalne np. galerie handlowe, sklepy.

Rynki formalne to takie rynki, gdzie uczestnicy transakcji kupna-sprzedaży postępują zgodnie z regulaminami (wymogiem mogą być odpowiednie dokumenty, wpłacenie wcześniej jakiejś kwoty, określone reguły postępowania) i kontaktują się w miejscu i w czasie ściśle określonym np. licytacja, targi międzynarodowe, giełda.

Giełda należy do najbardziej sformalizowanych rynków formalnych. W przypadku giełdy role są ściśle określone. Rynek giełdowy charakteryzuje się:

1. Istotą giełdy jest zamienność/wymienność przedmiotów;

2. Transakcje zawierane są bez okazywania przedmiotów;

3. Transakcje zawierane są przez wyspecjalizowanych pośredników (maklerów);

4. Funkcjonowanie giełdy oparte jest na kupnie i sprzedaży na zlecenie;

5. Ceny ustalane są na podstawie popytu i podaży (nikt nie administruje cenami, cena zależy od relacji między popytem, a podażą);

6. Giełda jest tzw. rynkiem punktowych – koncentracja popytu i podaży w czasie i przestrzeni czyni z giełdy rynek punktowy, zapewniający jej uczestnikom przejrzystość układu popytu i podaży (na giełdzie można zobaczyć relację między popytem, a podażą, która pozwala na ustalenie cen towaru poza giełdą).

Giełdy konkurują z banki i uzupełniają je. Na giełdzie papierów wartościowych przedmiotem obrotu także są pieniądze, jak w bankach. Istnieją dwie możliwości: złożenie depozytu w banku albo kupienie akcji na giełdzie, co wiąże się z większym ryzykiem, ale może przynieść większy dochód niż odsetki z banki lub zaciągnięcie kredytu w banki albo sprzedanie akcji na giełdzie. Dla lepszego funkcjonowania rynku jest zalecane funkcjonowanie i banków i giełdy (przykład Turcji, gdzie nie istniała giełda, więc system bankowy był bardzo nieprzyjazny, musiał się dostosować po pojawieniu się giełdy).

Rynek giełdowy ma dłużą tradycję niż system bankowy.

Rodzaje giełdy:

1. Z punktu widzenia przedmiotu obrotu:

- towarowe: handel towarami masowymi, zamiennymi i standaryzowanymi.

- papierów wartościowych: przedmiotem obrotu są papiery wartościowe, pieniądze i, w niektórych przypadkach, złoto.

- usług: działają jako giełdy frachtowe (transporty i przewody) i ubezpieczeniowe; nietypowe, mniej popularne.

1. Ze względu na towary:

- uniwersalne: sprzedaje się różne rodzaje towarów (np. Chicago).

- wyspecjalizowane: przedmiotem transakcji jest tylko jeden towar; każdy ważny towar ma jedną giełdę o charakterze światowym (zbożowa – Amsterdam, Nowy Jork; bawełny – Bombaj, Aleksandria; metali – Londyn, Nowy Jork; papierów wartościowych – siedem światowych giełd, które oddziałują na światową gospodarkę: Londyn, Paryż, Zurich, Frankfurt nad Menem, Tokio, Nowy Jork, Amsterdam).

1. Ze względu na zasięg:

- światowe;

- krajowe (Giełda w Warszawie; jej wzorcem jest Giełda w Lyonie, która jest giełdą lokalną, a nie krajową);

- lokalne.

1. Ze względu na ich położenie prawne (przepisy, które regulują tworzenie i funkcjonowanie tych giełd):

- typu niemieckiego: instytucja publiczno-prawna; powstaje odgórnie, powołuje ją do życia państwo poprzez ustawę i w drodze ustawy otrzymuje statut, przypomina urząd państwowy i podlega ścisłej kontroli państwa. Tego typu giełdy przeważają w Europie kontynentalne, z wyjątkiem Holandii i Belgii.

- typu amerykańskiego (korporacyjna): instytucja prywatno-prawna; powstaje oddolnie, jest organizowana przez podmioty, którym jest potrzebna do ich działalności (samorząd miejski, stowarzyszenia przedsiębiorców). Powstaje nie na postawie ustawy, ale umowy, więc mają charakter samorządowy. Mają status spółek akcyjnych albo spółdzielni. Przeważają w Ameryce Północnej, Południowej, Australii, występują w Holandii (giełda kwiatowa) i Belgia.

Wraz z rozwojem technologicznym, pojawił się kolejny konkurent dla giełdy – Internet.

Rola giełdy papierów wartościowych:

1. Ułatwiają mobilizację kapitału – umożliwiają przesunięcie oszczędności pieniężnych od ich pierwotnych dysponentów do ostatecznych użytkowników (przesunięcie to następuje poprzez emisję papierów wartościowych, obligacji (stosunek zobowiązaniowy)).

2. Możliwości transformacji – na giełdzie następuje natychmiastowa zamiana formy lokowanego kapitału (sprzedaż akcji, obligacji, aby uzyskać gotówkę, zamiana obligacji krótkoterminowych na długoterminowe, zamiana akcji na obligacje).

3. Ułatwia ocenę kapitału w obrocie pozagiełdowym – przykładowo, kupujemy akcje firmy X, bo zakładamy, że będzie ona miała większe zyski, jeśli inni też tak pomyślą i zaczną je kupować, od razu wzrośnie pozycja firmy X na rynku, jeśli jednak ludzie zaczną się wyzbywać akcji firmy X od razu zacznie spadać jej wiarygodność i wartość jej akcji.,

Rynek papierów wartościowych, w modelowym ujęciu, jest płynny, co oznacza, że ze względu na dużą koncentrację popytu i podaży zawsze można coś kupić i sprzedać.

Giełda jest rynkiem bezkolizyjnym. Na każdej giełdzie występuje tzw. sąd giełdowy, który rozwiązuje ewentualne konflikty (działa szybko i dyskretnie).

Rola giełdy towarowej:

1. Ułatwiają obrót w handlu wewnętrznym i międzynarodowym;

2. Kształtowanie ceny danego towaru (koncentracja popytu i podaży w danym miejscu i czasie);

3. Wpływ na zwyczaje handlowe (uzanse); zwyczaje wykształcane przez giełdę upowszechniają się i występują w obrocie pozagiełdowym (np. sposób opakowania hurtowego danych towarów);

4. Przyczyniają się do opracowania szeregu standardów towarowych; w odniesieniu do rynku danego towaru wypracowuje się kilka grup gatunkowych i jakościowych (np. w przypadku kawy, która jest podzielona na standardy ze względu na odrębność fizyczną i chemiczną, niezależnie od tego, kto ją wyprodukował; nie jest to podział na lepsze-gorsze).

Towarem, który zapoczątkował transakcje, które stały się podstawą giełdy towarowej były śledzie solone. Na giełdach towarowych sprzedaje się około 50 towarów, które są sprzedawane w pewnych grupach rodzajowych.

1. Produkty roślinne: zboża, oleiste, cukier, używki (kawa, herbata), surowce włókiennicze (len, bawełna).

2. Produkty pochodzenia zwierzęcego: tłuszcze, skóry, jaja, wełna, jedwab.

3. Metale.

4. Materiały energetyczne: ropa, benzyna, olej, koks.

5. Chemikalia.

Do transakcji giełdowych nadają się towary o ściśle określonych cechach:

1. Jednorodność – wymienność: jedną partię towaru można zastąpić inną partią towaru; niezależnie kto wytwarza dany towar, niezależnie od tego skąd on pochodzi, nabywca nie musi ich więc oglądać, bo wszystkie są takie same.

2. Nadają się do standaryzacji: w odniesieniu do danego towaru da się wyodrębnić kilka grup gatunkowych (klasy); istnieją towary, które standaryzuje się bardzo łatwo, w przypadku innych jest to niemożliwe.

3. Popyt i podaż są masowe tzn. dużo się ich produkuje i dużo kupuje.

4. Popyt i podaż są trudne do przewidzenia tzn. może się zdarzyć coś, co spowoduje, że produkcja wzrośnie lub zmaleje (np. urodzaj/nieurodzaj, zaraza) albo coś, co spowoduje wzrost lub spadek popytu (np. reklamy).

5. W długim okresie podaż jest większa od popytu. Nawet jeżeli występują krótkie wahania, to w długim okresie nie zabraknie tego towaru.

Towary giełdowe muszą mieć wszystkie te cechy łącznie.

Towary o pewnych cechach nie nadają się do transakcji giełdowych:

1. Nie mogą być to towary łatwopsujące się, w przypadku których współczesne technologie nie są w stanie zatrzymać tego procesu (giełda musi być wyposażona w odpowiednią infrastrukturę).

2. Nie mogą to być wyroby gotowe, na które zmienia się moda, bo w przypadku takich towarów producenci starają się, aby ich produkty różniły się od produktów konkurencji.

3. Nie mogą to być towary, których podaż jest kontrolowana przez monopole, bo w tym przypadku cenę ustala monopol, a na giełdzie ceny muszą się zmieniać zgodnie z popytem i podażą.

Giełda amerykańska: w ciągu dnia dany towar ma wiele cen w ciągu dnia.

Giełda niemiecka: w ciągu dnia dany towar ma tylko jedną cenę.

Giełda nie jest pojęciem wirtualnym, musi mieć swój budynek, w którym znajduje się parkiet giełdy, czyli rynek. Na tradycyjnych giełdach na parkiecie znajdują się tzw. ringi. Ich kształt, ustawienie, ilość schodków ma znaczenie, co jest uregulowane regulaminem giełdy. Podstawowa zasada mówi, że wszyscy mają równy dostęp do informacji.

Standardowy kontrakt (jednostka transakcyjna) – minimalna ilość towaru, którą na danej giełdzie można kupić. Występuje to także w handlu detalicznym. Konieczne jest to, aby zawrzeć transakcję szybko; na giełdzie się nie negocjuje.

Informacje o relacji popytu do podaży musi być dostępna dla wszystkich w tym samym czasie, a regulamin giełdy mówi, że trzeba wyrazić swoje potrzeby na głos, ale nie było to słyszalne, więc giełda wypracowała język migowy. Transakcje na giełdzie mogą się rozpocząć dopiero po dźwięku dzwonu i zakończyć po kolejnym.

Transakcje zawierane na giełdzie mają charakter transakcji rzeczywistych i nierzeczywistych.

1. Rzeczywiste: następuje rzeczywiste przeniesienie prawa własności ze sprzedawcy na nabywcę w zamian na ekwiwalent pieniężny (klasyczna transakcja kupna-sprzedaży). Niewiele transakcji rzeczywistych zawiera się na giełdzie (ok. 15%). Występują one w dwóch odmianach: transakcje natychmiastowe (do 24h na giełdzie londyńskiej i do dwóch tygodni na giełdzie nowojorskiej) i transakcje dostawcze (do 3 miesięcy na giełdzie londyńskiej i do 24 miesięcy na giełdzie nowojorskiej). Podział na natychmiastowe i dostawcze zależy do przedziału czasowego między zawarciem transakcji, a jej realizacją (bo odebranie i zapłacenie za towar odbywa się poza giełdą).

Transakcje dostawcze dzielą się na:

- transakcje na załadowanie: realizacja następuje po załadowaniu.

- transakcje na dostarczenie: realizacja następuje po dostarczeniu towaru.

1. Nierzeczywiste (dominujące na giełdzie): forma działalności gospodarczej, nastawiona na zysk poprzez wykorzystanie różnicy cen towarów na giełdzie w czasie i w przestrzeni (istotą tych transakcji nie jest nabycie prawa własności do danego towaru). Transakcje nierzeczywiste są uregulowane regulaminem giełdy, tak aby nie wszyscy mogli brać w nich udział.

Rodzajem transakcji nierzeczywistych są transakcje spekulacyjne (najprostsze transakcje na giełdzie): biorą w nich udział dwie grupy maklerów, jedni, grający na zwyżkę cen, kupują, a drudzy – grający na zniżkę cen, sprzedają. Rozliczenie przyjmuje formę różnicy cen, nie ma fizycznego charakteru.

Rynek byka – wzrost cen

Rynek niedźwiedzia - spadek cen

Gra małpy – czterech bankierów dokonuje oceny sytuacji na rynku i wybiera inwestycje, a po sześciu miesiącach ocenia się ich zysk/straty. Jednocześnie czterech dziennikarzy, zawodowo komentujących sytuację na giełdzie, losowo dokonuje wyboru inwestycji i po sześciu miesiącach także dokonuje się oceny zysku/strat.

Strategie mechaniczne np. strategia trepa – kupuje się zawsze te same akcje, za taką samą sumę i w tym samym czasie, z taką samą częstotliwością niezależnie od aktualnej sytuacji na giełdzie.

Transakcje giełdowe:

1. 15% - rzeczywiste

10% - natychmiastowe (spot, cash)

5% - dostawcze (forward)

1. 85% - nierzeczywiste (opierają się na przewidywaniu zmiany cen)

np. spekulacyjne (gra na zwyżkę cen / gra na zniżkę cen): transakcje spekulacyjne są zawierane w parze na pewien okres, a rozliczenie polega tylko na wyrównaniu różnicy cen. Transakcje spekulacyjne są standaryzowane, mogą być zawierane na różne okresy. Im dłuższy okres, tym większe ryzyko.

Np. Spekulacje cenami metali strategicznych w czasie wojny w Zatoce Perskiej prowadzonej przez Stany Zjednoczone. Wojna trwała bardzo krótko, a wszystkie przewidywania dotyczące cen metali strategicznych (zwłaszcza miedzi) okazały się nietrafione.

W Polsce transakcje spekulacyjne opierają się na prostej zasadzie: taniej kupić, drożej sprzedać.

Giełda w Warszawie to giełda typu niemieckiego, tzw. giełda kontynentalna, została powołana ustawą przez państwo. Na giełdzie amerykańskiej zawiera się w ciągu dnia wiele transakcji na ten sam towar, więc różnica między ceną w sesji rannej, a popołudniowej może być bardzo różna. Natomiast na giełdzie typu niemieckiego mamy do czynienia z tzw. jednolitym kursem dnia, co oznacza, że jeżeli danego dnia na giełdzie sprzedawane są jakieś akcje to mają one przez cały czas jedną cenę. Jednolity kurs dnia jest budowany w oparciu o mechanizm rynkowy (popyt – podaż).

EMITENCI AKCJI I OBLIGACJI

Akcje i obligacje to papiery wartościowe; nabywca papierów wartościowych jest inwestorem i liczy na korzyści z ulokowanego kapitału; akcje emitują spółki akcyjne (nabywca akcji danej spółki jest jej współwłaścicielem, akcja uprawnia do współdecydowania o firmie; co roku firma dzieli swoje zyski proporcjonalnie do posiadanych akcji); obligacje to papiery wierzytelnościowe, potwierdzające, że pożyczyliśmy komuś pieniądze (każdy kupujący obligacje pożycza pieniądze temu, kto je emituje), obligacje są oprocentowane, zarabia się na odsetkach. Akcje i obligacje są na okaziciela.

BANK ROZLICZENIOWY GPW SA KDPW (Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych)

Każdy papier wartościowy na GPW ma swojego maklera kursora, który obsługuje dany rynek, odpowiada za przeprowadzenie transakcji na rynku danych akcji. Dochodzi do ustalenia ceny (makler kursor wie, od biur maklerskich, ile osób chce sprzedać / kupić akcje czy obligacje). Nie następuje tutaj realizacja transakcji.

KDPW to spółka, w której zapisuje się wszystkie akcje i obligacje. Konta depozytowe biur maklerskich są zlokalizowane w KDPW. Odbywają się tutaj transakcje ilościowe (kto kupił / sprzedał i ile akcji / obligacji).

Bank Rozliczeniowy (część NBP) to miejsce, w którym biura maklerskie mają swoje konta rozliczeniowe. Odbywają się tutaj operacje finansowe.

BIURO MAKLERSKIE

Transakcje na giełdzie można zawierać tylko przez pośrednika. Transakcje są anonimowe, firmowane przez biuro maklerskie. Każde biuro maklerskie posiada swoje kontro depozytowe, na którym są zapisane sumarycznie wszystkie papiery wartościowe jego klientów. Analogicznie, ma też konto rozliczeniowe.

konto rozliczeniowe, z którego pochodzi gotówka, którą płaci się za akcje konto depozytowe, pokazujące jakie papiery wartościowe są naszą własnością

INWESTORZY

- indywidualni

- instytucjonalni: fundusze inwestycyjne, banki, firmy finansowe; duże podmioty dysponujące dużym kapitałem (nie swoim, fundusz zdobywa kapitał od inwestorów indywidualnych, którzy lokują w nim swoje pieniądze; fundusz ma obowiązek poinformowania swoich inwestorów o możliwym ryzyku)

PO ZAWARCIU TRANSAKCJI

Informacje spływają w dół, aż do inwestorów.

W jaki sposób makler kursowy ustala cenę akcji / obligacji?

Kupno – Popyt	Cena	Sprzedaż – Podaż	Ilość możliwych transakcji
I (1)	>102	V (15)	1
II (3)	>100	IV (10)	3
III (6)	>96	III (6)	6 – KURS DNIA
IV (10)	>94	II (3)	3
V (15)	>90	I (1)	1

Tam gdzie mały popyt, duża podaż. Tam gdzie duży popyt, mała podaż. Makler kursowy musi wybrać taką cenę, jaka doprowadzi do maksymalizacji transakcji, czyli zawarcia jak największej ich liczby. Jeśli nie ma wystarczającej ilości akcji, kupią je ci, którzy byli skłonni zapłacić najwięcej, a sprzedadzą je ci, którzy chcieli najmniej.

Wg regulaminu giełdy w Warszawie cena z dnia dzisiejszego może być o 10% wyższa / niższa od ceny wczorajszej.

1991 – Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Jest około 200 emitentów ( w tym wiele spółek skarbu państwa), więc nie dochodzi do wielu transakcji. Giełda była potrzebna do rozpoczęcia procesu prywatyzacji. Giełda jest ważna dla gospodarki rynkowej, która powstawała w tym czasie w Polsce, po długim czasie gospodarki planowej. Giełda w Warszawie była wzorowana na giełdzie w Lyonie.

Kapitalizacja giełdy – aktualna wartość rynkowa papierów wartościowych sprzedawanych i kupowanych na giełdzie. Maleje w czasie bessy, rośnie w czasie hossy.

PRYWATYZACJA

Polska, początek lat 90.

1990 – uchwalenie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

1996 – uchwalenie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw; obecnie obowiązująca.

Proces prywatyzacji rozpoczął się na zachodzie, gdzie dominował sektor publiczny. A istotą gospodarki rynkowej jest wielu producentów i właścicieli firm oraz konsumentów.

Na początku lat 90 w Polsce istniało około 8,5 tysiąca przedsiębiorstw państwowych. Obecnie zostało ich około 1,5 tysiąca. Sprywatyzowano w tym czasie także mienie komunalne. Jednocześnie prywatyzacja doprowadziła do dużego wzrostu bezrobocia.

Wielka Brytania, lata 70-80.

Premierem jest Margaret Thatcher, liderka partii konserwatywnej o ideologii neoliberalnej. Wielka Brytania jest liderem prywatyzacji w Europie. Jej cele są zarówno ekonomiczne (przedsiębiorstwa państwowe są mało efektywne i generują wysokie koszty), jak i polityczne (dążenie do wygrania wyborów).

Ameryka Łacińska, lata 80.

Prywatyzacja była dla zadłużonego kraju sposobem na pozbycie się długów.

Typy własności (gospodarczych):

1. Sektor publiczny ;

- własność państwowa: skarb państwa, przedsiębiorstwa państwowe; nie można się jej wyzbyć;

- własność komunalna: gmina, prawnym współwłaścicielem są mieszkańcy gminy i w tym przypadku można zmienić swoje współwłaścicielstwo;

Umowa prawa użytkowania wieczystego gruntu – w przypadku wybudowania domu na gruncie należącym do gminy / skarbu państwa. Gdy sprzedaje się taki dom, sprzedaje się go razem z wieczystym prawem do użytkowania gruntu.

1. Sektor prywatny;

- kapitalistyczna: występuje tam, gdzie istnieje element pracy najemnej (np. duże gospodarstwo czy sklep, w którym właściciel nie pracuje, ale zatrudnia pracowników);

- drobno-towarowa: stary typ własności, nigdy nie jest własnością dominującą (np. małe gospodarstwo rolne, mały osiedlowy sklep, w którym pracuje rodzina);

- pracownicza: Ameryka, lata 70, upowszechnienie własności, demokratyzacja kapitału, pracownik danej firmy, otrzymujący wynagrodzenie za swoją pracę nabywa prawa do bycia współwłaścicielem;

Własność (prawo własności) – najsilniejsze prawo człowieka do przedmiotu tej własności.

1. Prawo posiadania (które właściciel może na kogoś przenieść, wymagana jest tylko zgoda właściciela);

2. Prawo czerpania korzyści;

3. Prawo dysponowania (niezbywalne, przypisane wyłącznie właścicielowi).

Można korzystać w tych praw na różne sposoby, ale wszystkie trzy prawa na raz posiada tylko właściciel.

PRYWATYZACJA - prywatyzacja polega na przeniesieniu praw własności z sektora publicznego do prywatnego, przy czym jest wiele ścieżek prywatyzacji. Poprzez prywatyzacje można osiągnąć różne cele, ale trzeba mieć ich świadomość i dobrze wybrać metodę prywatyzacji. Prywatyzacji dokonuje się na podstawie regulacji prawnej.

1. Prywatyzacja to proces długotrwały;

2. Prywatyzacja niesie za sobą duże koszty;

3. Prywatyzacja to proces wieloetapowy.

ETAPY PROCESU PRYWATYZACJI POŚREDNIEJ:

1. Znalezienie odpowiedniego przedsiębiorstwa do sprywatyzowania;

2. Wydanie decyzji przez odpowiedni organ;

- prywatyzacja pośrednia: minister skarbu.

- prywatyzacja bezpośrednia: wojewoda, jako przedstawiciel państwa.

1. Komercjalizacja przedsiębiorstwa: przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę skarbu państwa (przy pomocy aktu notarialnego), która przejmuje wszystkie elementy, które tworzyły przedsiębiorstwo państwowe.

Przedsiębiorstwo państwowe działa na podstawie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych; funkcjonuje w nim zarząd przedsiębiorstwa, samorząd pracowniczy i związki zawodowe, co utrudnia podejmowanie decyzji.

Jednoosobowa spółka skarbu państwa działa w oparciu o kodeks spółek handlowych; w takim przypadku jedna osoba, minister skarbu, podejmuje wszystkie decyzje.

Spółka kapitałowa akcyjna wyłania zarząd spółki, radę nadzorczą, zgromadzenie / zebranie właścicieli / wspólników.

1. Restrukturyzacja: wyzbycie się wszystkich elementów przedsiębiorstwa, które nie generują zysków oraz restrukturyzacja zatrudnienia (grupowe zwolnienia). Restrukturyzacja jako proces mający przygotować przedsiębiorstwo do dalszych zmian (sprzedaż) jest długotrwała i zarządzają nim wyspecjalizowane firmy i biura.

2. Faktyczna prywatyzacja;

Proces prywatyzacji ma charakter jawny tzn. należy stworzyć prospekt emisyjny, który będzie opisywał firmę, jej kondycję finansową i perspektywy na przyszłość. Jest on publikowany w gazetach o największych nakładach.

Należy wycenić wartość spółki (ilość emitowanych akcji *wartość nominalna każdej akcji).

1. Udostępnienie akcji;

- odpłatne: ok. 85% w teorii (w praktyce minister skarbu pozostawia sobie 5-10%.

- nieodpłatne: ok. 15% jest zagwarantowane dla pracowników.

Nie kupuje się majątku spółki, ale prawa do udziału w jej zyskach.

Akcje mają dwie wartości: nominalną (stałą) i rynkową (zmienną, zależną od relacji popyt – podaż). W przypadku prywatyzacji cena rynkowa nie może być niższa od ceny nominalnej.

1. Tryby sprzedaży akcji:

- tryb oferty publicznej: służy rozproszeniu akcji, mogą je kupować wszyscy, za taką samą cenę.

- tryb rokowania na podstawie publicznego zaproszenia: służy znalezieniu inwestora / właściciela strategicznego, który kupi duży pakiet akcji, a jednocześnie (kupując akcje po niższej cenie) zobowiąże się do czegoś np. zainwestowania określonej sumy, wprowadzenia nowych technologii, utrzymania stałego zatrudnienia lub pakietu socjalnego. Rokowania są tajne, a publiczne zaproszenie – jawne.

- tryb przetargu: służy uzyskaniu jak najwyżej ceny; stosowany w przypadku bardzo atrakcyjnego towaru.

Często całkowita prywatyzacja nie jest celem i dąży się tylko do komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego. Minister skarbu musi uzyskać zgodę Rady Ministrów na takie działanie. Służy ono temu, żeby obsadzić działaczami partyjnymi odpowiednio wysoko płatne stanowiska w radach nadzorczych.

ETAPY PROCESU PRYWATYZACJI BEZPOŚREDNIEJ:

Prywatyzacji bezpośredniej podlegają małe i średnie przedsiębiorstwa w dobrej kondycji ekonomicznej. Decyduje o tym wojewoda, jako przedstawiciel państwa, a stroną praktyczną zajmuje się jeden specjalista do spraw prywatyzacji. To czy przedsiębiorstwo jest małe / średnie i w dobrej kondycji określa się analizując: wartość sprzedaży (nie większa niż 6 mln euro) i majątek przedsiębiorstwa tzw. fundusze własne (nie więcej niż 2 mln euro).

1. Ogłoszenie w gazecie: poinformowanie o oddaniu do prywatyzacji danego przedsiębiorstwa na podstawie danej ustawy. Chodzi o nabycie prawa własności do danego przedsiębiorstwa.

2. Metody:

- sprzedaż: przez przetarg lub przez rokowania; na podstawie aktu notarialnego kupujący nabywa prawa własności do przedsiębiorstwa.

- wniesienie do spółki: wojewoda przystępuje do jakiejś spółki, wnosząc do niej, jako wkład, dane przedsiębiorstwo; inna forma własności, przedsiębiorstwo traci swoją podmiotowość. Zawsze występuje tutaj element rokowań.

- oddanie do odpłatnego korzystania: najczęściej stosowana metoda;

Spółka musi spełniać pewne warunki:

- utworzona przez pracowników;

- ponad połowa załogi musi do niej przystąpić;

- co najmniej jeden udziałowiec nie jest pracownikiem;

- spóła musi posiadać kapitał o wysokości co najmniej 20% wartości przedsiębiorstwa.

Wojewoda zawiera umowę ze spółką kapitałową (nazywaną także, nie do końca poprawnie, spółką pracowniczą lub leasingiem pracowniczym). Spółka musi płacić wojewodzie, co pewien czas, za korzystanie z przedsiębiorstwa. Umowy te początkowo były zawierane na 10 lat. Po takim czasie spółka miała możliwość odkupienia przedsiębiorstwa, ale wiele z nich się na to nie decydowało i wojewoda zostawał z nierentownym przedsiębiorstwem, więc wydłużono ten czas do 15 lat.

Istnieje kilka wariantów:

- firma jest wciąż państwowa, a spółka musi płacić wojewodzie za prawo do użytkowania, a zysk należy do spółki; po 10 latach spółka ma prawo pierwokupu.

- cena przedsiębiorstwa jest ustalona na samym początku, a w czasie użytkowania spółka spłaca tę cenę, płacąc wojewodzie coraz mniej za użytkowanie i stając się właścicielem coraz większej części spółki, aż wykupi ją zupełnie.

Możliwe wyjścia:

1. Prywatyzacja pośrednia / bezpośrednia: przedsiębiorstwa duże lub średnia i małe w dobrej kondycji ekonomicznej.

2. Likwidacja: przedsiębiorstwa w słabej kondycji ekonomicznej.

3. Upadłość: przedsiębiorstwa, których sytuacja finansowa jest tak zła, że mogłyby one zagrozić innym przedsiębiorstwom.

Do każdego wariantu stosuje się inną podstawę prawną.