mozaika narodowa i religijna
1.Polacy zamieszkiwali głównie tereny zachodnie i centralne
2.ukraincy – ok. 5 mln – polska południowo-wschodnia, rożne wyznania w zależności od zaboru. Rosyjski – prawosławie, austriacki – grekokatolicy.
W celu zapobieżenie [przenikania żywiołu ukraińskiego z Małopolski (wysoka świadomość narodowa) na Wołyń i Polesie, istniał tzw. kordon Sokalskiego istniejący na byłej granicy między zaborami. Na północ od tej linii nie mogły działać istniejące na innych terenach Polski ukraińskie organizacje polityczne, kulturalno-oświatowe i gospodarcze.
3.Białorusini – północno-wschodnie tereny polski – 6% ludności (1,8 mln) –24.03.1918 proklamowanie Białoruskiej Republiki Ludowej
4. Niemcy – ostatnia duża grupa ludności – na terenach pomorskiego, poznańskiego i śląskiego – oraz w warszawskiem i łódzkiem – w znacznej części protestanci (różnych kościołów)
5. Żydzi ok. 10% ludności (ok. 3 mln), druga co do wielkości mniejszość narodowa – najrzadziej zamieszkiwali tereny zachodnie, głównie ludność miejska, znikomy procent rolników, judaizm, spory udział w burżuazji.
W Polsce mieszkało tez wiele innych grup ludności, dających w sumie ok. 1% populacji:
- Rosjanie 140 tys. województwa wschodnie
- Litwini - północny wschód – 80 tyś. (niektóre źródła - 200tys) chłopi + trochę inteligencji. Własna prasa, szkoły, organizacje kulturalno-oświatowe, 1919 Tymczasowy Komitet Litwinów Wileńskich
2 fale deportacji narodowych 1922 i 1927
- Czesi i Słowacy – 40 tyś. z czego 30 tyś. na Wołyniu, pogranicze polsko-czechosłowackie i Łódź. Na Spiszu i Orawie zamieszkiwała grupa 1000 Słowaków
- Ormianie: największe skupisko we Lwowie, siedziba kościoła Ormiańskiego, ok. 5 tyś, abp Józef Teodorowicz,
- Tatarzy: ok. 5tyś., tereny województw wileńskiego, nowogrodzkiego i białostockiego, utworzyli szwadron tatarski przy 10. pułku ułanów w Wilnie
- Karaimi – ok.1,5 tyś. – Halicz, Łuck, Wilno, Troki (siedziba chachana - przywódca religijny), podstawą wiary Tora, odrzucali Talmud,
- Cyganie – ok. 50 tyś. – znaczący ród: Kwiekowie
W większości były to grupy nastawione nieprzyjaźnie do państwa polskiego, gdyż znalazły się w jego obszarze nie ze swojej woli. Na kresach wschodnich aż do 1925 istniała antypolska partyzantka.
1930 – brutalna pacyfikacja kresów południowo-wschodnich
Struktura religijna:
¾ - katolicy, konstytucja marcowa: „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”
10.02.1925 – zawarcie konkordatu
03.08.1925 – wejście konkordatu w życie
- pełna swoboda działania dla kościoła w zakresie pracy duszpasterskiej i dysponowania majątkiem,
- możliwość swobodnego komunikowania ze stolica apostolska,
- opieka i pomoc państwa w wykonywaniu niektórych decyzji kościelnych,
- nadzór nad nauczaniem religii katolickiej w szkołach,
- dotacje państwowe z racji sekularyzowania przez rządy zaborcze części majątku kościelnego.
- wynagrodzenie za prowadzenie na terenie byłego Królestwa Kongresowego ksiąg stanu cywilnego
- dostosowanie struktury kościoła do aktualnych granic,
- przypisanie kościołów polskich pod zwierzchnictwo polskich biskupów,
Bullą Vixdum Poloniae Unitas wprowadzono podział na 5 metropolii – gnieźnieńska, warszawska, wileńska, lwowska i krakowska, podzielonych na 21 diecezji.
Odrębne było biskupstwo polowe Wojska Polskiego (kolejno na czele Stanisław Gall i Józef Gawlina)
2 stanowiska Prymasów na terenie Polski:
Prymasi Polski:
- Edmund Dalbor
- 1926 - August Hlond, od 1927 kardynał,
Prymasi Królestwa Polskiego:
Aleksander Kakowski do 1938, koniec dualizmu
Kościołem „dowodziła” konferencja episkopatu
Podstawowa jednostka organizacyjna – parafia ok. 5 tyś
1920 – powstanie Ligi Katolickiej, w 1930 przekształcone w akcję katolicką
KOŚCIÓŁ GREKOKATOLICKI
Ok. 3 mln wiernych, podstawowy element świadomości ukraińskiej, jedna prowincja halicko-lwowska, w niej 3 diecezje, lwowska stanisławowska i przemyska.
Podział: diecezje -> dekanaty -> parafie
Na czele metropolita lwowski, od 1900 Andrzej Szeptycki,
Brak celibatu,
1928 – powstanie jedynej ukraińskiej wyższej uczelni - Grekokatolickiej Teologicznej Akademii we Lwowie (2 wydziały)
KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY
Niewiele mniej wyznawców niż grekokatolicki, silnie ugruntowane w północno-wschodniej Polsce,
Georgij Jaroszewski, metropolita warszawski (od 1921) stał na stanowisku autokefalicznym.(w kwestii uniezależnienia prawosławia polskiego od Moskwy)
30.01.1922 – oświadczenie publiczne „tymczasowe przepisy o stosunku rządu do kościoła prawosławnego we Polsce”, następnie ogłoszony przez sobór, nowy podział terytorialny w Polsce (5 diecezji), duchowymi maja być obywatele polscy składający przysięgę na wierność Polsce, ostateczne prawo zatwierdzania nominacji dla państwa, dotacje ze strony państwa.
Autokefalia została uchwalona przez sobór 14.06.1922, oficjalne ogłoszenie 16.09.1925, zwłoka spowodowana sprzeciwami duchownych i patriarchy Moskwy Tichona.
Georgij Jaroszewski został zamordowany przez archimandrytę Smaragda Łatiszenkę 07.02.1923 nowym patriarcha został Konstanty Waledyński. 1948 – uznanie autokefalii przez Moskwę (na zmienionych warunkach)
WSCHODNI KOŚCIÓŁ STAROOBRZĘDOWY
Północno-wschodnia Polska (bezpopowcy Wileńscy) 30 tyś. wiernych,
Zaakceptowane przez władze 22.03.1928
Na czele Arseniusz Pimonow
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO – AUGSBURSKI
Ok. 500 tyś. wiernych, jedyny ogólnopolski, zabór rosyjski,
Ramy prawne – 1936 – dekret prezydencki – głównym organem konsystorz, w 1938 obejmował 10 diecezji,
KOSCIÓŁ EWANGELICKO – REFORMOWANY
Kościół ewangelicko-reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej z konsystorzem w Warszawie i Wileński kościół ewangelicko-reformowany. Próby połączenia nie przyniosły rezultatów.
EWANGELICKI KOŚCIÓŁ AUGSBURSKIEGO I HELWECKIEGO WYZNANIA
Centrum w Stanisławowie. Wyodrębniony z dawnej superintendentury bukowińsko-galicyjskiej, (11-12.12.1919)
21.05.1922 wierni uznali zwierzchność warszawskiego konsytorza kościoła ewangelicko-augsburskiego.
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO – UNIJNY
Zwolennicy luteranizmu i kalwinizmu, głównie wierni z Wielkopolski i Pomorza pochodzenia niemieckiego, ok. 1 mln osób,
1928 – synod rezygnuje ze zwierzchnictwa rady kościelnej z Berlina. Kierował superintendent poznańskiego konsystorza Paul Blau,
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO – UNIJNY NA GÓRNYM ŚLĄSKU
Wierni narodowości polskiej, ok., 80 tyś. wiernych, kościół wyodrębniony z unii staropruskiej we Wrocławiu w 1923 po podziale Śląska,
Od 1906 istnieje kościół mariawicki, podział w 1935 na kościół starokatolicki mariawitów i kościół mariawitów
JUDAIZM
Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego (Żydowski Związek Religijny)
Stan prawny ustalony w 1928, brak sformalizowanej hierarchii, podstawową jednostką gminy wyznaniowe, przywódcami rabini,
Zasadniczy podział ludności na ortodoksów (80%) i postępowców (20%). Ortodoksi dzielili się na chasydów i misnagdów (przeciwników)