Z istoty działalności ubezpieczeniowej wynika, że dzięki gromadzeniu znacznej ilości niewielkich sum tworzących pewien kapitał, jeden podmiot (ubezpieczyciel) zdolny jest do poniesienia ciężaru ekonomicznego wyrównania skutków zdarzeń jednej z osób biorącej czynny udział w gromadzeniu tych środków. Z ekonomicznego punktu widzenia bezpieczeństwo finansowe zakładu ubezpieczeń zapewnia głównie sposób wyliczenia pojedynczych wpłat, tak aby na przestrzeni pewnego okresu ubezpieczyciel zdolny był do większych, ale rzadszych wypłat.
Istotą każdego stosunku ubezpieczenia jest wypłata przez ubezpieczyciela świadczenia, pod warunkiem zajścia zdefiniowanego umową wypadku w życiu lub mieniu ubezpieczonego (zob. art. 805 KC.). Na ogół praw i obowiązków regulujących ubezpieczenia gospodarcze składają się przepisy ogólne o umowie ubezpieczenia (art. 805 do 820 KC.) i dwie części szczegółowe – o ubezpieczeniach majątkowych (art.821 do 828 KC.) i o ubezpieczeniach osobowych (art. 822 do 834 KC.).
W ramach ubezpieczeń majątkowych wyróżnia się:
ubezpieczenia mienia
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej,
Z kolei w ramach ubezpieczeń osobowych wyróżniamy:
ubezpieczenia na życie – śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku,
ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków – uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku.
Regulacja prawna zawarta w ustawach ubezpieczeniowych, zachowując pozycję norm szczególnych w stosunku do przepisów Kodeksu cywilnego, dotyczy sposobu, formy i zakresu wykonywania działalności ubezpieczeniowej, pośrednictwa i nadzoru ubezpieczeniowego.
Na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego oraz ustaw ubezpieczeniowych ubezpieczenia gospodarcze stanowią kompleksowo uregulowaną instytucję prawną. Prowadzenie działalności ubezpieczeniowej lub wykonywanie czynności, które normy prawa kwalifikują do czynności ubezpieczeniowych odbywać się może pod ścisłym nadzorem organu państwa. Organem tym jest Komisja Nadzoru Finansowego. W ramach publiczno-prawnych norm prawa ubezpieczeń gospodarczych znajdują się normy regulujące: zakładanie, działanie i likwidacje zakładu ubezpieczeń, wykonywanie działalności ubezpieczeniowej, pośrednictwa ubezpieczeniowego, nadzoru nad tą działalnością, a także normy penalizujące zachowania, które uznane zostały przez ustawodawcę za sprzeczne z przyjętym, w regulowanych stosunkach ubezpieczenia, porządkiem prawnym.
Prawo ubezpieczeń gospodarczych wprowadza także normy prywatno-prawne, których zadaniem jest regulowanie pojedynczego stosunku ubezpieczenia oraz zapewnienie możliwości skorzystania przez stronę umowy z władczej ingerencji państwa w realizację praw nabytych tą umową.
Podstawowym aktem regulującym działalność ubezpieczeniową jest ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej[8]. Uzupełnieniem jest ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych[9], a także ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych[10] i ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym[11] . Regulacje ubezpieczeniowe uzupełnia ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym[12] . Systemowe, jak się uważa rozwiązanie zagadnień regulacyjnych umowę ubezpieczenia nie jest wolne od wad. Główną jest umieszczenie norm publicznoprawnych z prywatnoprawnymi w tym samym akcie prawnym[13].
Rozbudowany dziś system norm ubezpieczeń gospodarczych obejmuje także regulacje występujące poza wymienionymi ustawami. Przykładem są zasady dopłat państwa do ubezpieczeń płodów rolnych i zwierząt od padnięcia, obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia w związku z wykonywaniem niektórych rodzajów działalności gospodarczej lub zawodowej. Nie można niewspomnieć jeszcze o normie wynikającej z art. 56 KC. zgodnie, z którą poza treścią ustawy znaczenie w obrocie prawnym będą miały zasady współżycia społecznego (zwane coraz częściej zasadami dobrych obyczajów) i ustalone zwyczaje.
Aktualnie jesteśmy w przededniu kolejnych zmian w systemie prawa ubezpieczeń gospodarczych[14]. Zmiany przepisów o umowie ubezpieczenia zawartych w Kodeksie cywilnym uchwalono ustawą z 13 kwietnia 2007 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw[15]. Nowe przepisy wchodzą w życie 10 sierpnia 2007 roku.
Podstawowy podział ubezpieczeń dotyczy wyodrębnienia dwóch systemów:
ubezpieczeń społecznych (reg. przez normy prawa publicznego),
ubezpieczeń gospodarczych (reg. przez normy prawa prywatnego).
Ubezpieczenia można także podzielić według czterech kryteriów:
podmiot ubezpieczenia - np. ubezpieczenia detaliczne, korporacyjne,
przedmiot ubezpieczenia - ubezpieczenia osobowe (związane z ryzykiem osobowym, tj. choroba, inwalidztwo, śmierć, starość) i majątkowe (związane z ryzykiem majątkowym tj. zagrożeniem dotyczącym mienia, interesu majątkowego, odpowiedzialności cywilnej),
długość stosunku ubezpieczenia - ubezpieczenia krótko i długoterminowe,
stopień swobody w zakresie nawiązywania stosunku ubezpieczeń - [ ubezpieczenia obowiązkowe (tj. ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników, ubezpieczenie budynków rolniczych) i dobrowolne.
Według załącznika do ustawy o działalności ubezpieczeniowej wyróżnia się następujący podział ryzyka na działy, grupy i rodzaje ubezpieczeń:
dział I – ubezpieczenia na życie,
dział II – pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe.
W ramach ubezpieczeń na życie wyróżnia się pięć grup:
grupa 1 - ubezpieczenia na życie (np. terminowe, na życie i dożycie, na całe życie),
grupa 2 - ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci,
grupa 3 - ubezpieczenia związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym,
grupa 4 - ubezpieczenia rentowe,
grupa 5 - ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe będące uzupełnieniem wcześniej wymienionych grup.
W ramach pozostałych ubezpieczeń osobowych i majątkowych wyróżnia się m.in.:
grupa 1 - ubezpieczenia wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej,
grupa 2 - ubezpieczenia choroby,
grupa 3 - ubezpieczenia casco pojazdów lądowych, z wyjątkiem pojazdów szynowych,
grupa 4 - ubezpieczenia casco pojazdów szynowych,
grupa 5 - ubezpieczenia casco statków powietrznych,
grupa 6 - ubezpieczenia żeglugi morskiej i śródlądowej oraz casco statków żeglugi morskiej i śródlądowej,
grupa 7 - ubezpieczenia przedmiotów w transporcie,
grupa 8 - ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami,
grupa 9 - ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych nie ujętych w grupach 3, 4, 5, 6 lub 7 wywołanych przez grad lub mróz oraz inne przyczyny nieujęte w grupie 8,
grupa 10 - ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikające z posiadania i użytkowania pojazdów lądowych z napędem własnym łącznie z ubezpieczeniami odpowiedzialności przewoźnika,
grupa 11 - ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikające z posiadania i użytkowania statków powietrznych łącznie z ubezpieczeniami odpowiedzialności przewoźnika,
grupa 12 - ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za żeglugę morską śródlądową wynikającej z posiadania i użytkowania statków żeglugi śródlądowej i statków morskich, łącznie z ubezpieczeniami odpowiedzialności przewoźnika,
grupa 13 - ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej nieujęte w grupach 10-12,
grupa 14 - ubezpieczenia kredytu,
grupa 15 - gwarancje ubezpieczeniowe,
grupa 16 - ubezpieczenia ryzyk finansowych,
grupa 17 - ubezpieczenia ochrony prawnej,
grupa 18 - ubezpieczenia świadczenia pomocy.
Ustawa z 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej wprowadziła podział ubezpieczeń (gospodarczych) na:
dobrowolne, np. ubezpieczenia mieszkań, ubezpieczenia komunikacyjne AC, ubezpieczenia na życie itp.
obowiązkowe, np. ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych (zwane powszechnie OC komunikacyjnym), ubezpieczenie OC rolników, ubezpieczenie budynków rolniczych, ubezpieczenia OC grup zawodowych
Ubezpieczyciele nie mogą wykonywać jednocześnie działalności w I i II dziale ubezpieczeń (stąd "pary" spółek życiowych i majątkowych). Zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej wydawane jest w zakresie jednej lub więcej grup ubezpieczeń. Jeżeli ubezpieczyciel zaprzestał wykonywania działalności ubezpieczeniowej lub zawierania umów ubezpieczenia w jakiejś grupie ubezpieczeń, na którą posiada zezwolenie, zobowiązany jest o tym powiadomić organ nadzoru.
Ryzyko towarzyszy nam bez przerwy i jest związane z działaniami, które podejmujemy. Można wyróżnić dwa rodzaje ryzyka, spekulatywne i czyste. Pierwsze z nich jest rezultatem działań, które podejmujemy w nadziei, że przysporzą nam korzyści, chociaż mogą również powodować straty (np. zakup akcji na giełdzie). W takich sytuacjach ryzyko jest najczęściej, mniej lub bardziej, świadomie podejmowane przez nas.
Są też zdarzenia losowe, od nas niezależne lub przez nas nie zamierzone, których skutki mogą wywołać jedynie straty (np. wypadek samochodowy, pożar), wówczas jest to ryzyko czyste. Nie zawsze nasze indywidualne działania są w stanie zredukować takie ryzyko (np. rozważna jazda samochodem, sprawne wyposażenie gaśnicze), a jego skutki częstokroć przewyższają bieżące oszczędności. Dlatego w przypadku ryzyk czystych często korzysta się z ubezpieczenia oferowanego przez ubezpieczycieli.
Produkty ubezpieczeniowe bazują na mechanizmie rozproszenia ryzyka i dotyczą zdarzeń przyszłych. Przyszłość z punktu widzenia jednostki jest mało przewidywalna. Trudno jest przewidzieć czy w kolejnym roku zdarzy nam się pożar domu. Jednak to, co trudno przewidzieć dla jednostki, z dość dużą dozą pewności można określić dla zbiorowości, czyli np. liczbę pożarów domów w Polsce rocznie.
Taka wiedza pozwala przewidzieć wysokość środków potrzebnych do sfinansowania tych niekorzystnych zdarzeń. Jeżeli powyższą kwotę rozdzielimy na wszystkich (lub dużą część) członków zbiorowości to obciążenie będzie stosunkowo niewielkie w stosunku do potencjalnych strat jednostki, jak również zapewnimy, że nikt z tej wspólnoty nie ucierpi finansowo (poza kosztami składki) w związku z pożarem domu. Taką wspólnotę nazywamy wspólnotą ryzyka a opisaną metodę finansowania negatywnych skutków, ubezpieczeniem.
Należy zauważyć i podkreślić, że składka w ubezpieczeniu jest uzależniona od ryzyka, a ryzyko od prawdopodobieństwa i wartości potencjalnej straty. Ubezpieczony, który jest w stanie obniżyć prawdopodobieństwo lub wysokość strat może liczyć na niższą składkę. Powyższa zależność sprawia również, że im wyższa suma ubezpieczenia, tym wyższe ryzyko i w konsekwencji wyższa składka. Indywidualizacja składki zapobiega antyselekcji, która może występować w sytuacji uśrednienia składki. Antyselekcja polega na tym, że osoby, których ryzyko jest niższe od przeciętnego rezygnują z ubezpieczenia uznając je za nieopłacalne, natomiast osoby z wyższym poziomem ryzyka pozostają. To powoduje, że szkodowość dla wspólnoty ryzyka staje się wyższa niż dla całej populacji i istnieje potrzeba podwyższenia składki. Po podwyżce również może się okazać, że osoby, których ryzyko jest niższe od przeciętnego dla wspólnoty ryzyka rezygnują z ubezpieczenia uznając je za nieopłacalne, natomiast osoby z wyższym poziomem ryzyka pozostają.
Wysokość składki jest w dużej mierze uzależniona od wielkości i charakteru ryzyka, które ma być przedmiotem ubezpieczenia. Jednak obecna częstość zdarzeń i ich rozmiar nie jest jedynym kryterium obliczania wysokości składki. Ważne są również cechy ryzyka, które mają wpływ na dokładność w oszacowaniu potencjalnych świadczeń ubezpieczeniowych. Ryzykiem zakładu ubezpieczeniem jest powstanie sytuacji, w której faktyczna szkodowość, stosunek wypłaconych świadczeń do otrzymanych składek, jest wyższa od zakładanej przy określaniu wysokości składek ubezpieczeniowych. Dlatego istotne jest, aby ryzyko było przewidywalne, czyli zakład ubezpieczeń na podstawie przeszłych zdarzeń powinien być w stanie z dużym prawdopodobieństwem określić częstość i rozmiar przyszłych szkód.
Dlaczego ubezpieczenia są ważne dla gospodarki?
mobilizacja oszczędności prywatnych i wspomaganie lub wręcz zastępowanie sektora publicznego w zakresie zabezpieczenia społecznego
instytucje ubezpieczeniowe są ważnym pracodawcą
łagodzenie cykli gospodarczych i ważny czynnik wzrostu PKB
zwiększanie konkurencyjności gospodarki poprzez uwalnianie rezerw oraz lepsze zarządzanie ryzykiem (w tym rola prewencyjna)
Ubezpieczenia są ważnym elementem finansów zarówno pojedynczych gospodarstw domowych, jak również całej gospodarki. Produkty życiowe przyczyniają się do zwiększenia oszczędności, zwłaszcza tych długookresowych.
Cel takich oszczędności może być różnorodny. Do najważniejszych należą potrzeby edukacyjne dzieci i zabezpieczenie na starość. Znaczenie ubezpieczeń będzie rosnąć wraz ze zmniejszaniem zakresu i poziomu świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego i systemu ochrony zdrowia.
Ubezpieczenia funkcjonują także jako makroekonomiczny "stabilizator gospodarczy". Łagodzą one bowiem szoki związane z występowaniem ryzyk, jak również same przyczyniają się do wzrostu PKB. Branża ubezpieczeniowa jest też ważnym pracodawcą.
SKŁADNIKI MAJĄTKU ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ I ŹRÓDŁA JEGO FINANSOWANIA
AKTYWA ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ
Ranga społeczna i zasięg świadczonych przez ubezpieczycieli usług powodują, że w systemie finansowym ubezpieczeń obowiązek gromadzenia określonych kapitałów i funduszy gwarancyjnych traktowany jest powszednie jako podstawa należytego wywiązywania się ubezpieczyciela z przyjętych zobowiązań.
W odniesieniu do wszystkich spółek akcyjnych kodeks handlowy przewiduje tworzenie kapitału akcyjnego (zakładowego) i kapitału zapasowego.
Zgodnie z art. 311 k.h., kapitał akcyjny może być pokryty w gotówce, wkładami niepieniężnymi, albo w jeden i drugi sposób łącznie. Wkładem niepieniężnym są nieruchomości, ruchomości i prawa majątkowe. Wkładem takim może być także przedsiębiorstwo, lecz nie może być takim wkładem sama praca lub pomysł.
Akcje wydawane za gotówkę powinny być opłacone przynajmniej w jednej czwartej części ich wartości nominalnej, natomiast akcje które wydaje się za wkłady niepieniężne powinny być pokryte w całości przed zarejestrowaniem spółki. Jeżeli akcje wydawane są po cenie wyższej od wartości nominalnej, nadwyżka musi być również uiszczona w całości przed zarejestrowaniem spółki.
Jak już wcześniej o tym wspomniano, w spółce ubezpieczeniowej akcje mogą być tylko akcjami imiennymi, a kapitał akcyjny jest wyłącznie kapitałem gwarancyjnym i nie powinien być wykorzystywany na zaspokojenie roszczeń ubezpieczonych.
Kodeks handlowy w odniesieniu do wszystkich spółek akcyjnych , a ustawa o działalności ubezpieczeniowej (zwana dalej ustawą ubezpieczeniową) w
odniesieniu do spółek ubezpieczonych zobowiązują do tworzenia kapitału zapasowego lub rezerwowego.
Kapitał zapasowy służy na pokrycie braku jaki może powstać w kapitale akcyjnym, który jako niezmienny powinien być w całości utrzymany, a więc w razie straty uzupełniony. Straty bilansowe powinny być pokryte w pierwszym rzędzie ze specjalnych kapitałów rezerwowych, a dopiero gdy ich nie ma, z
kapitału zapasowego. Kapitał ten tworzony jest pierwotnie z nadwyżki osiągniętej przy wydaniu akcji powyżej ich wartości nominalnej, a pozostałej – po pokryciu kosztów wydania akcji. Następnie źródłem tego kapitału jest obowiązkowy odpis od czystego zysku rocznego spółki (minimum 8%), dopóki kapitał ten nie osiągnie przynajmniej jednej trzeciej części kapitału akcyjnego (art. 427 & 1-3 k.h.).
W towarzystwie ubezpieczeń wzajemnych kapitał zakładowy zastępuje kapitał akcyjny, natomiast tworzenie kapitału zapasowego realizowane jest według zasygnalizowanych wyżej zasad określonych w art.427&1 kodeksu handlowego.
Głównym elementem aktywów zakładu ubezpieczeń od ok. 60 do 90% sumy bilansowej (zob. tab.1). Dlatego też istotne znaczenie ma ocena
struktury majątku obrotowego, a w szczególności lokat zakładu ubezpieczeń.
Struktura aktywów sektora ubezpieczeń ogółem w latach 1994-1996
AKTYWA Wartość w mln PLN % aktywów
1994 1995 1996 1994 1995 1996
A. Wartości niematerialne i prawne 41,2 74,7 120,1 1,10 1,41 1,49
B. Lokaty 2568,3 3866,3 6402,4 68,67 72,89 79,40
C. Lokaty funduszów ubezpieczeń na życie na rachunek i ryzyko ubezpieczającego 0,0 2,1 35,2 0,00 0,04 0,44
D. Należności i roszczenia 480,6 764,1 1077,0 12,85 14,41 13,36
E. Inne składniki majątku 515,9 450,0 392,3 13,79 8,48 4,86
F. Rozliczenia międzyokre-sowe czynne 134,2 146,6 36,9 3,59 2,76 0,46
SUMA AKTYWÓW 3740,2 5303,8 8063,9 100,00 100,00 100,00
W myśl ustawy o działalności ubezpieczonej zakład ubezpieczeń obowiązany jest lokować swoje środki w taki sposób, aby uwzględniając rodzaj i strukturę prowadzonych ubezpieczeń, osiągnąć jak największy stopień bezpieczeństwa i rentowności przy jednoczesnym zachowaniu płynności środków.
Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Finansów z dnia 24 lutego 1997r., w
sprawie zezwolenia na lokatę funduszy ubezpieczonych poza granicami kraju zakłady ubezpieczeń mogą lokować do 5% środków stanowiących pokrycie funduszu ubezpieczonego w państwach należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz innych państwach, z którymi Polska zawarła umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji, lecz możliwość ta jest ograniczona tylko do niektórych lokat.
Ustawodawca wprowadził oprócz ograniczenia rodzajów dostępnych dla zakładu ubezpieczeń lokat – także limity ilościowe (wartościowe) dotyczące inwestowania w poszczególne lokaty. Powyższe ograniczenia nie mają jednak zastosowania do ubezpieczeń na życie związanych z funduszem inwestycyjnym.
W funduszach zakładu ubezpieczeń działalność lokacyjna nabiera szczególnego znaczenia – lokaty stanowią dodatkowe źródło przychodów (od 5 do 15% przychodów ogółem zakładu ubezpieczeń ), a więc zwiększają bezpieczeństwo ekonomiczne zakładu ubezpieczeń. Strukturę lokat zakładów ubezpieczeń ogółem w Polsce przedstawia tabela 2.
WYSZCZEGÓLNIENIE Struktura lokat w %
1994 1995 1996
Nieruchomości 6,2 5,6 4,4
Lokaty w jednostkach zależnych i stowarzyszonych 5,0 5,0 3,2
Papiery wartościowe o stałej kwocie dochodu 46,8 54,9 60,8
Papiery wartościowe o zmiennej kwocie dochodu 9,2 15,7 16,8
Lokaty terminowe w instytucjach finansowych 30,2 17,1 13,5
Pożyczki hipoteczne 1,1 0,8 0,8
Pozostałe 1,5 0,9 0,5
Razem 100,0 100,0 100,0
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 grudnia 1994 r. w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości ubezpieczycieli (Dz.U. Nr 140 poz. 791 z późn. zm.) w załączniku nr 1 „Objaśnienia do bilansu” następująco definiuje poszczególne pozycje AKTYWÓW bilansu sporządzanego przez zakłady ubezpieczeniowe:
1. W pozycji B.I aktywów - "nieruchomości" należy wykazać w następujących przekrojach:
a) grunty/budynki i budowle/inwestycje budowlane, w tym zaliczki na poczet inwestycji,
b) nieruchomości dla działalności własnej (pozostałe nieruchomości).
2. W pozycji B.III aktywów - "inne lokaty finansowe" należy osobno wykazywać papiery wartościowe emitowane i gwarantowane przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski.
3. W przypadku powierzenia kapitałów ubezpieczyciela innym podmiotom do wspólnego inwestowania, kapitały te podlegają wyodrębnieniu w bilansie jako udziały we wspólnych przedsięwzięciach lokacyjnych. W przypadku gdy podmiot administrujący i gospodarujący wspólnym kapitałem inwestycyjnym jest jednostką zależną lub stowarzyszoną, udziały takie wyodrębnia się jako lokaty w jednostkach zależnych lub stowarzyszonych.
4. W pozycji B.III.4 aktywów - "pożyczki hipoteczne" należy wykazać pożyczki hipoteczne, zabezpieczone dodatkowo polisami.
5. W pozycji B.III.5 aktywów - "pozostałe pożyczki" należy wykazać pożyczki dla ubezpieczonych, których głównym zabezpieczeniem jest polisa. Osobno należy też przedstawić kwotę pożyczek dla ubezpieczonych, nie zabezpieczonych polisami, jeśli jest ona istotna.
6. W pozycji B.IV aktywów - "należności depozytowe od cedentów" należy wykazać zgodnie z zawartymi umowami reasekuracyjnymi w podziale na:
1)należności depozytowe w walucie polskiej:
a)od jednostek zależnych/stowarzyszonych będących cedentami,
b)pozostałe,
2)należności depozytowe w walutach obcych:
a)od jednostek zależnych/stowarzyszonych będących cedentami,
b)pozostałe.
Gwarancje gotówkowe, zdeponowane na rzecz cedentów, pozostające własnością reasekuratora, wykazywane są w bilansie reasekuratora w oddzielnej pozycji lokat bankowych. Należności depozytowe nie mogą być łączone z innymi pozycjami ani kompensowane z zobowiązaniami.
7. W przypadku ubezpieczeń na życie związanych z funduszem inwestycyjnym, gdy umowy ubezpieczenia przewidują, iż ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający, odpowiednie lokaty kapitałowe wykazywane są w odrębnej pozycji bilansu (pozycja C aktywów). W przypadku umów ubezpieczenia na życie, nawiązujących w sposób bezpośredni do określonych lokat według cen sprzedaży rynkowych lub bieżących, ubezpieczyciele wykazują te lokaty według cen sprzedaży netto ustalonych na dzień bilansowy. Różnicę między ceną sprzedaży składników lokat a ceną ich nabycia lub kosztem wytworzenia uwzględnia się odpowiednio w rezerwach techniczno-ubezpieczeniowych ubezpieczeń na życie.
8. W pozycji D aktywów - "należności i roszczenia" wykazuje się należności w podziale na:
a) należności od jednostek zależnych/stowarzyszonych,
b) należności od jednostek powiązanych z ubezpieczycielem udziałami partycypacyjnymi,
c)pozostałe należności.
9. W pozycji D.III.2 aktywów - "pozostałe należności i roszczenia" wykazuje się oddzielnie należności powstałe w związku z czynnościami komisarza awaryjnego, wykonywanymi na zlecenie innych ubezpieczycieli.
10. Wszystkie pozycje należności i zobowiązań wobec jednostek dominujących, zależnych, stowarzyszonych oraz jednostek, w których ubezpieczyciel posiada udziały, należy wykazać oddzielnie w ramach poszczególnych kategorii jednostek.
11. Salda rozrachunków z tytułu koasekuracji ujmuje się łącznie z rozrachunkami z tytułu ubezpieczeń bezpośrednich, dokonując stosownego wyodrębnienia w informacji dodatkowej do sprawozdania finansowego.
12. W pozycji E.II.3 aktywów - "inne środki pieniężne (weksle, czeki obce itp.)" należy wykazać środki pieniężne w drodze, oznaczające środki pomiędzy kasą a własnym rachunkiem bankowym ubezpieczyciela albo pomiędzy dwoma własnymi rachunkami bankowymi, czeki obce przekazywane do realizacji przez bank do czasu uznania z tego tytułu rachunku bankowego ubezpieczyciela lub weksle.
13. W pozycji F.I aktywów - "zarachowane odsetki i czynsze" wykazuje się odsetki i czynsze naliczone na dzień bilansowy, które nie są zapadalne lub należne.
14. W pozycji F.II aktywów - "inne rozliczenia międzyokresowe" wykazuje się koszty akwizycji, w części przypadającej na przyszłe okresy sprawozdawcze.
PASYWA ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ
Pasywa zakładu ubezpieczeń składają się głównie z rezerwy techniczno-ubezpieczeniowej na udziale własnym i kapitałów własnych. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe na udziale własnym stanowiły w Polsce w latach 1994-96, w zależności od działu, w którym działa zakład ubezpieczeń, od 65 do 80% sumy bilansowej (tab. 3).
Struktura pasywów sektora ubezpieczeń ogółem w latach 1994-1996
PASYWA Wartość w mln PLN % pasywów
1994 1995 1996 1994 1995 1996
A Kapitały własne 462,77 617,75 843,9 12,37 11,65 10,47
B.Zobowiązania podporządkowane 0,04 0,02 0 0,001 0,0004 0
C.Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe 2425,85 3800,84 6044,1 64,86 71,66 74,95
D.Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe dla ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający 0 1,05 34 1 0,02 0,42
E.Pozostałe rezerwy 2,05 110,92 108,8 0,05 2,09 1,35
F.Zobowiazania depozytowe wobec reasekurantów 21,07 22,72 33,5 0,56 0,43 0,42
G.Pozostałe zobowiązania i fundusze specjalne 781,88 671,44 762,4 20,091 12,66 9,45
H.Rozliczenia międzyokresowe bierne i przychody przyszłych okresów 46,54 79,06 237,2 1,25 1,49 2,94
Suma pastwów 3740,2 5303,8 8063,9 100 100 100
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 29 grudnia 1994 r. w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości ubezpieczycieli (Dz.U. Nr 140 poz. 791 z późn. zm.) w załączniku nr 1 „Objaśnienia do bilansu” następująco definiuje poszczególne pozycje PASYWÓW bilansu sporządzanego przez zakłady ubezpieczeniowe:
15. W pozycji B pasywów - "zobowiązania podporządkowane" należy osobno wykazać ogólną wartość zobowiązań zabezpieczonych na majątku ubezpieczyciela.
16. W pozycji C.I pasywów - "rezerwa składek i rezerwa na pokrycie ryzyka niewygasłego" należy osobno wykazać rezerwę na ryzyka niewygasłe, jeśli jej wartość jest znacząca.
17. W pozycji C.V pasywów - "rezerwy na wyrównanie szkodowości (ryzyka)" wykazuje się rezerwy na wyrównanie szkodowości (mające na celu zabezpieczenie przed większymi wahaniami wskaźnika szkodowości w przyszłych latach obrotowych).
18. W pozycji C.VI pasywów - "pozostałe rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe" wykazuje się pozostałe rezerwy nie ujęte w poprzednich pozycjach.
19. W pozycji D pasywów - "rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe dla ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający" wykazuje się rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe utworzone w celu pokrycia zobowiązań wynikających z umów ubezpieczenia na życie, których wartość jest określona w odniesieniu do wartości lokat, których ryzyko ponosi ubezpieczający. Inne dodatkowe rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe dla ubezpieczeń na życie, utworzone w celu pokrycia ryzyka śmierci, kosztów operacyjnych oraz innych rodzajów ryzyka (takiego jak premie płatne w terminie zapadalności lub gwarantowane kwoty stanowiące ekwiwalent za zrzeczenie się przez ubezpieczonego praw wynikających z umowy ubezpieczenia) będą wykazywane w pozycji C.II pasywów.
20. W pozycji E.2 pasywów - "inne rezerwy" wykazuje się wszelkie inne rezerwy nie objęte poprzednimi pozycjami, włączywszy przewidziane statutem fundusze prewencyjne.
21. W pozycji F pasywów - "zobowiązania depozytowe wobec reasekuratorów" w bilansie ubezpieczyciela będącego cedentem wykazuje się zobowiązania depozytowe zatrzymane zgodnie z zawartymi umowami reasekuracyjnymi. W informacjach uzupełniających depozyty te wykazuje się z podziałem na:
1)zobowiązania depozytowe w walucie polskiej:
a)wobec jednostek zależnych będących reasekuratorami,
b)pozostałe,
2)zobowiązania depozytowe w walutach obcych:
a)wobec jednostek zależnych będących reasekuratorami,
b)pozostałe.
Gwarancje gotówkowe zdeponowane przez reasekuratora, pozostające własnością reasekuratora, podlegają ewidencji w księgach cedenta na koncie pozabilansowym i wykazywane są w pozycji "gwarancje" w objaśnieniach do bilansu.
22. W pozycji G pasywów - "pozostałe zobowiązania i fundusze specjalne", z wyjątkiem pozycji G.VI pasywów - "fundusze specjalne", zobowiązania wykazuje się w podziale na:
1)zobowiązania:
a)od jednostek zależnych/stowarzyszonych,
b)od jednostek powiązanych z ubezpieczycielem udziałami partycypacyjnymi,
c)pozostałe,
2)zobowiązania:
a)w walucie polskiej,
b)w walutach obcych.
23. W pozycji G.V.2 pasywów - "pozostałe zobowiązania" wykazuje się zobowiązania powstałe w związku z czynnościami komisarza awaryjnego, wykonywanymi na zlecenie innych ubezpieczycieli.
24. W pozycji G.VI pasywów - "fundusze specjalne" wykazuje się wszelkie fundusze dla pracowników, tworzone zarówno na mocy przepisów prawa, jak i na mocy uchwał walnego zgromadzenia.
25. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe (pozycja C pasywów), rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe dla ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający (pozycja D pasywów), pozostałe rezerwy (pozycja E pasywów), zobowiązania depozytowe wobec reasekuratorów (pozycja F pasywów) oraz zobowiązania z tytułu reasekuracji (pozycja G.II pasywów) wykazuje się z wyszczególnieniem waluty, w której rezerwa lub zobowiązanie jest ustalane.
KAPITAŁ WŁASNY ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ
Kapitały własne stanowią zasadniczą substancję każdego zakładu ubezpieczeń i znajdują się w jego bezterminowej dyspozycji. Pochodzą przede wszystkim z wkładów akcjonariuszy (członków TUW) oraz z części przeznaczonego na ten cel zysku. Kapitały te stanowią zabezpieczenie wykonywania wszelkich zobowiązań zakładu ubezpieczeń, a zwłaszcza pokrycie ujemnych wyników finansowych roku obrachunkowego. Kapitały własne odgrywają więc bardzo ważną rolę w zarządzaniu finansami zakładu ubezpieczeń. Stanowią główne źródło w budowie pewności jego działania, a w konsekwencji możliwości rozwojowych. Każdy okres działalności zakładu ubezpieczeń (rozwój, stagnacja lub upadek) charakteryzuje się określonymi zmianami zachodzącymi w wielkościach i strukturze kapitałów własnych. W literaturze ekonomiczno-finansowej za kapitały własne uznaje się wszelkie środki będące własnością danego przedsiębiorcy.
Na kapitały własne zakładu ubezpieczeń składają się:
1. Kapitał podstawowy (akcyjny lub zakładowy), pomniejszony o należne , lecz nie wniesione wkłady na poczet kapitału podstawowego (wielkość ujemna).
2. Kapitał zapasowy (tworzony ze sprzedaży akcji powyżej wartości nominalnej, odpisów z zysku, z oprocentowania lokat tego kapitału i innych).
3. Kapitał rezerwowy z aktualizacji wyceny.
4. Kapitał rezerwowy pozostały.
5. Nie podzielony wynik finansowy z lat ubiegłych.
6. Wynik finansowy netto roku obrotowego.
Największą pozycję co do wielkości wśród wszystkich kapitałów własnych stanowią kapitał podstawowy i kapitał podstawowy. Pomimo że wszystkie one spełniają podstawowe zadania gwarancyjne, to rola i znaczenie ich w gospodarce finansowej zakładu ubezpieczeń nie jest taka sama. Zależy ona od formy prawnej zakładu ubezpieczeń (spółka akcyjna czy towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych) oraz długość okresu funkcjonowania zakładu ubezpieczeń.
Rozróżnia się trzy etapy funkcjonowania zakładu ubezpieczeń:
1.pierwszy – dotyczy okresu tworzenia (powstawania) zakładu ubezpieczeń oraz jego pierwszych lat działalności, kapitał podstawowy odgrywa wtedy pierwszoplanową rolę gwarancyjną, a zarazem jest wyższy od kapitału zapasowego;
2.drugi – dotyczy rozwoju(zachowania) działalności w następnych latach, kapitał zapasowy przyjmuje wtedy rolę podstawowego kapitału gwarancyjnego (najczęściej jest wyższy od kapitału podstawowego) i decyduje o poziomie wypłacalności zakładu ubezpieczeń, a w konsekwencji o sytuacji finansowej zakładu;
3.trzeci – dotyczy upadłości, likwidacji lub przekształcania zakładu ubezpieczeń, kapitały własne ulegają wtedy likwidacji (lub istotnym przeobrażeniom).
Kapitał podstawowy (akcyjny lub zapasowy) jest kapitałem, który musi występować nie tylko w chwili powstawania zakładu ubezpieczeń, ale powinien być utrzymywany przez cały czas prowadzenia działalności ubezpieczeniowej. Z tego względu kapitał ten, zgodnie z zasadą jego nienaruszalności, powinien być ostatnią z pozycji kapitałów własnych, z której pokrywane straty bilansowe każdego zakładu ubezpieczeń. W pierwszej kolejności na pokrycie strat z działalności ubezpieczeniowej powinien służyć kapitał zapasowy. Stąd kapitał ten powinien stanowić największą część kapitałów własnych zakładu ubezpieczeń. Taka sytuacja z natury rzeczy nie występuje wśród młodych zakładów ubezpieczeń (przeważa kapitał podstawowy), co stwarza duże niebezpieczeństwo dla tych zakładów. Stąd ważnym zagadnienie jest odpowiednia wielkość kapitału podstawowego w pierwszej fazie działalności zakładu ubezpieczeń oraz jak najszybsze tworzenie, w odpowiedniej wysokości, kapitału zapasowego.
KAPITAŁY OBCE ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ. REZERWY TECHNICZNO-UBEZPIECZENIOWE
Kapitały obce mogą być klasyfikowane według następujących kryteriów:
1.długość okresu, na jakie zostały przekazane (kapitał długo- i krótko-terminowy),
2.pewności (niepewności) co do jego istnienia lub powstania oraz co do jego wysokości lub terminu spłaty (zobowiązania i rezerwy),
3.rodzaju zobowiązań (np. zobowiązania depozytowe wobec reasekuratorów, zobowiązania wobec ubezpieczających).
Do podstawowych kapitałów obcych zakładu ubezpieczeń zaliczamy:
1.rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe
2.pozostałe rezerwy (rezerwy na podatek dochodowy od osób prawnych i inne rezerwy),
3.zobowiązania wobec reasekuratorów,
4.pozostałe zobowiązania i fundusze specjalne (np. zobowiązania z tytułu ubezpieczeń bezpośrednich, zobowiązania z tytułu reasekuracji, fundusz mieszkaniowy).
Szczególnie ważną rolę wśród kapitałów obcych zakładu ubezpieczeń odgrywają rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe. Tworzenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych oraz ustalenie ich wysokości, które wystarczałyby na normalne pokrycie bieżących i przyszłych zobowiązań zakładu ubezpieczeń, powstałych w następnych okresach sprawozdawczych lub obrachunkowych, za które składka ubezpieczeniowa została już przypisana w danym okresie sprawozdawczym stanowi jedno z podstawowych zadań zakładu ubezpieczeń. Dlatego też najważniejszą pozycją kapitałów obcych zakładu ubezpieczeń są rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe.
Celem tworzenia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych jest osiągnięcie przez zakład ubezpieczeń rzeczywistej wysokości wyniku finansowego w danym okresie sprawozdawczym (obrachunkowym). Tworzenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych i ich wysokość ma wpływ na:
1.zapewnienie realności ochrony ubezpieczeniowej,
2.zapewnienie ciągłości i płynności prowadzonych przez zakład ubezpieczeń operacji ubezpieczeniowych,
3.kalkulację stopy składek, (posiadanie wysokich rezerw może skłonić zakład ubezpieczeń do obniżenia wysokości składek lub podniesienia prowizji pośrednikom, co przyczyni się do wzrostu obrotu),
4.wewnętrzną kontrolę operacji finansowych,
5.obliczenie wskaźnika szkodliwości składki,
6.wynik techniczny i margines wypłacalności,
7.obliczenie zysku dla potrzeb podatkowych,
8.sprawozdawczość dla akcjonariuszy,
9.wykazanie wypłacalności i siły finansowej zakładu ubezpieczeń.
Znaczenie rezerw teczniczno-ubezpieczeniowych wynika zarówno z faktu, że tworzenie ich odbywa się w ciężar kosztów operacyjnych okresu sprawozdawczego (obrachunkowego), co rzutuje nie tylko w rozmiary wyniku finansowego, ale również na zabezpieczenie w przyszłości zobowiązań zakładu ubezpieczeń wobec ubezpieczonych.
Wyżej wymienione względy powodują, że rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe stanowią istotny instrument zarządzania finansami zakładu ubezpieczeń. W zależności od sytuacji zakładu ubezpieczeń oraz jego wybranej strategii działania mogą pojawić się tendencje do zaniżania bądź zawyżania rezerw techniczno-ubezpieczeniowych. Zaniżenie rezerw prowadzi doraźnie do poprawy wyniku finansowego zakładu ubezpieczeń kosztem realności (pewności) wywiązywania się zakładu ubezpieczeń z bieżących i przyszłych zobowiązań, jakie mogą pojawić się w kolejnych okresach sprawozdawczych (obrachunkowych). Zawyżenie rezerw powoduje zaniżenie zysku dla potrzeb podatkowych i obniża bieżącą rentowność inwestycji akcjonariuszy.
W zakładach ubezpieczeń może być tworzonych, zgodnie z przepisami prawa, osiem rodzajów rezerw techniczno-ubezpieczeniowych:
1.rezerwa składek,
2.rezerwa na pokrycie ryzyka niewygasłego,
3.rezerwa na nie wypłacone odszkodowania i świadczenia, w tym rezerwa na skapitalizowaną wartość rent
4.rezerwy na wyrównanie szkodliwości (ryzyka),
5.rezerwa w dziale ubezpieczeń na życie,
6.rezerwa w dziale ubezpieczeń na życie, gdy ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający,
7.rezerwy na premie i rabaty (bonifikaty) dla ubezpieczonych,
8.pozostałe rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe określone w statucie zakładu ubezpieczeń.
Rezerwa składek stanowi składkę przypisaną, pomniejszoną o koszty akwizycji zakładu ubezpieczeń, przypadającą na przyszłe okresy sprawozdawcze proporcjonalnie do okresu, na jaki składka jest przypisana lub w relacji do stopnia ryzyka przewidywanego w następnych okresach sprawozdawczych.
Rezerwę na pokrycie ryzyka niewygasłego tworzy się jako uzupełnienie rezerwy składek. Służy ona na pokrycie odszkodowań, świadczeń i innych kosztów, jakie mogą powstać z tytułu zawartych umów ubezpieczenia, które nie wygasają z ostatnim dniem okresu sprawozdawczego, a wysokość rezerwy składek jest niewystarczający na pokrycie zobowiązań zakładu ubezpieczeń.
Rezerwy w dziale ubezpieczeń na życie zwane rezerwami ubezpieczeń na życie stanowią wyodrębnioną część składki brutto, tzw. Składkę oszczędnościową. Mogą one być liczone dwoma podstawowymi metodami prospektywną i retrospektywną.
Rezerwy na nie wypłacone odszkodowania i świadczenia, w tym tzw. rezerwa szkodowa, wypłacone odszkodowania i świadczenia są podstawowym kosztem działalności ubezpieczeniowej.
Natomiast rezerwy na skapitalizowaną wartość rent są tworzone w przypadku powstania obowiązku dokonania świadczeń rentowych (płatnych okresowo w formie rent, np. z ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej). Rezerwa ta ustalana jest przy zastosowaniu metod przewidzianych dla ubezpieczeń na życie.
Rezerwa na wyrównanie szkodliwości (ryzyka) jest przeznaczona na wyrównanie wahań współczynnika szkodliwości w przyszłości. Ma więc na celu zabezpieczenie zakładu ubezpieczeń przed większymi wahaniami współczynnika szkodliwości w przyszłych latach obrotowych.
Rezerwy na premie i rabaty dla ubezpieczonych tworzy się w wysokości kwot, o które – zgodnie z zawartymi umowami ubezpieczenia – mają być powiększone przyszłe świadczenia bądź pomniejszone przyszłe wpłaty składek (ulgi lub częściowy zwrot spłaty składek).
Rezerwa na szkody katastrofalne ma na celu gwarantowanie bezpieczeństwa działalności danego zakładu ubezpieczeń w przypadku wystąpienia nadmiernej wysokości szkodliwości w następstwie szkód katastrofalnych. Szczególne zapotrzebowanie na tworzenie tej rezerwy mają ubezpieczenia, które obejmują ryzyka przyrodnicze.
Rezerwa na ryzyko wyjątkowe jest przede wszystkim tworzona dla tych grup lub rodzajów ubezpieczeń, dla których zakład ubezpieczeń nie ma bazy danych do oszacowania wielkości ryzyka (np. wynikają z wprowadzenia nowego produktu, dla którego oszacowania brak jest danych statystycznych na nawet względnie przybliżone oszacowania wielkości ryzyka).
Zastosowanie poszczególnych rodzajów rezerw techniczno-ubezpieczeniowych zależy od działu w którym działa zakład ubezpieczeń (niektóre z rezerw występują w obu działach, inne zaś tylko w jednym dziale).