XIX. KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ I JEJ MYŚL WYCHOWAWCZA
Geneza i cele KEN
Powstanie KEN było wyrazem dążeń do reform po I rozbiorze Polski. Zwycięża przekonanie, podzielane już w okresie reform S. Konarskiego, że nie tylko wojsko jest potrzebne dla bezpieczeństwa Rzeczypospolitej, ale także ekonomia i modernizacja życia publicznego, m.in. przez wychowanie i wykształcenie młodzieży. Podstawą teoretyczną proponowanych reform była filozofia oświecenia i doktryna fizjokratyczna. Reformatorzy, związani z królem Stanisławem Augustem poniatowskim domagali się przejęcia nadzoru reform nad wychowaniem i kształceniem młodzieży przez państwo.
Sytuacja polityczna w momencie powołania KEN
Realizację tych planów ułatwiło i przyspieszyło rozwiązanie przez papieża Klemensa XIV w 1773 roku zakonu jezuitów, który jako największa w Polsce organizacja nauczająca stał się na przeszkodzie państwowej reformie wychowania.
W tym czasie miał miejsce Sejm zwołany właśnie w 1773 roku w celu zatwierdzenia pierwszego rozbioru polski. Przed Sejmem stanął problem co zrobić ze szkołami prowadzonymi przez jezuitów i jak użytkować ich ogromny majątek. W obozie reformatorów postanowiono wykorzystać sytuacje, aby przy ratyfikowaniu umów rozbiorowych przeprowadzić pożyteczne dla państwa reformy. Do tych reform należało też wychowanie młodzieży.
Powstanie KEN
W 1773 roku wkrótce po decyzji papieża, król doprowadził do uchwalenie przez Sejm ustawy powołującej KEN. Była to pierwsza w Europie państwowa, świecka władza szkolna, powoływana przez parlament i przed nim odpowiedzialna, działająca pod patronatem panującego. W jej skład weszło 8 członków, m.in.:
Biskup wileński Ignacy Massalski (przewodniczący)
Biskup płocki Michał Poniatowski (brat króla)
Ignacy potocki (wychowanek Konarskiego i Collegium Nobilium, który odegra dużą rolę w KEN)
Adam Czartoryski (komendant szkoły rycerskiej)
Byli wykształceni w kulturze zachodniej, stanowili elitę polskiego społeczeństwa. Od 1773 do 1794 wzięło w KEN udział 38 komisarzy.
Przejecie szkół i majątków jezuickich przez Ken
Do przejęcia majątków pojezuickich jako podstawy materialnej przyszłych szkół powołano specjalne komisje. Do kompetencji KEN należało całe szkolnictwo średnie i wyższe, a wkrótce podjęła także uchwałę o zakładaniu szkół parafialnych, c dowodzi, że zamierzała objąć całość szkolnictwa w kraju. Pierwszym aktem publiczno-prawnym KEN był Uniwersal z października 1773 roku pióra Grzegorza Piramowicza sekretarza KEN. Poinformował on społeczeństwo o składzie i zadaniach KEN oraz wezwał do przedstawiania projektów reorganizacji wychowania i wykształcenia w Polsce.
Wypracowanie ideału wychowawczego Ken
Zgadzano się, że przyszły wychowanek szkół KEN powinien być dobrym obywatelem i szczerym Patriotą, rozumiejącym potrzeby swego kraju i umiejącym je zaspokajać. Należało kształcić wśród młodzieży umiejętność krytycznego widzenia spraw kraju i zmuszać do zastanowienia dlaczego jest źle i co trzeba zrobić, aby było lepiej. Takich wysiłków dokonywał S. Konarski w Collegium Nobilium i Adam Czartoryski w Szkole Rycerskiej, ale KEN, chociaż dużo zaczerpnęła z doświadczeń Collegium Nobilium i Szkoły Rycerskiej nie mogła wzorować się w organizacji nauki w swoich szkołach na tych obu instytucjach.
Różnice w założeniach programowych między KEN a Collegium Nobilium
Collegium Nobilium to szkoła dla elity, a jej celem było wychowanie kadr mogących przeprowadzić reformę państwa. Było szkołą humanistyczną, która przygotowywała głównie mówców – polityków, podczas gdy Polsce potrzebni byli także dobrzy rolnicy, nauczyciele, urzędnicy, lekarze,. Program nauczania i wychowania w Collegium Nobilium był zbyt jednostronny i zbyt kosztowny dla pozostałych szkół. To co KEN przejęła z programu Konarskiego to połączenie wychowania moralnego i obywatelskiego i nacisk na uwzględnienie w wychowaniu moralnym tych cech, które wynikają z potrzeby państwa.
Różnice w założeniach programowych między KEN a Szkołą Rycerską
Szkoła Rycerska także miała program zbyt rozbudowany jak na potrzeby ogółu szkół. Obejmowała zbyt wiele przedmiotów by można je było poznać w zwykłej szkole. Także wychowanie miało charakter zbyt elitarny żeby można je było przenieść do przeciętnej szkoły, nadawano mu kierunek patriotyczny bardzo emocjonalny i pełen deklaracji, czego KEN chciała uniknąć w swoich szkołach.
KEN dużo skorzystała z doświadczeń Collegium Nobilium i Szkoły Rycerskiej jednak w założeniach programowych dotyczących zarówno kształcenia, jak i wychowania, poszła trochę inną droga.
Projekty nowej edukacji w Polsce
Spośród wielu ówcześnie złożonych projektów edukacji w Polsce szczególną uwagę zwróciły cztery – czytane i dyskutowane na sesjach KEN:
Adolfa Kamieńskiego, Antoniego Popławskiego (obaj byli nauczycielami w Collegium Nobilium)
Franciszka Bielińskiego (zamożnego szlachcica, starosty czerskiego)
Ignacego Potockiego (członka KEN)
Wspólne cechy projektów nowej edukacji
Ujmowały sprawę wychowania młodzieży jako zagadnienie państwowe.
Poszukiwały rozwiązań umożliwiających jednolite i publiczne wychowanie w całym kraju.
Próbowały wypracować system oświaty dla wszystkich stanów społecznych.
Za najważniejsze zadanie uważały wychowanie dobrych obywateli – nieograniczone do wychowania moralnego i politycznego, ale także obejmujące przygotowanie do dobrego wypełnienia obowiązków zawodowych.
Za ważniejsze od nauczania uznawały wychowanie i nauczanie podporządkowywały wychowaniu.
Trzy etapy wychowania w projektach nowej edukacji
Wychowanie jednostki jako indywiduum, z jego naturalnymi prawami i obowiązkami.
Omawianie z uczniami praw, które rządzą ludźmi jako społeczeństwem i wynikającymi z tego powinnościami i obowiązkami obywatelskimi. Obowiązki i prawa obywatelskie wynikały z faktu, że człowiek jest istotą społeczną, prowadzi tryb życia pożyteczny dla siebie i społeczności, w której żyje.
Kształtowanie patriotyzmu – poruszanie praw i obowiązków wobec własnego państwa i kraju oraz rozbudzanie miłości do własnej ziemi i narodu, w którym się żyje.
Ideał wychowawczy KEN
KEN przyjęła sugerowany w projektach (głownie w projekcie Antoniego Popławskiego) ideał wychowawczy i proponowany sposób wprowadzenia tego ideału do szkół.
Ustalono więc kim powinien być dobry obywatel Rzeczypospolitej, wiec przyszły wychowanek szkół KEN. Zgodnie z nim, każde działanie dla ogółu było także dobrze podjętym działaniem dla samego siebie. Miało to zapewnić autentyczne zaangażowanie jednostki w sprawy społeczne. To przekonanie o sprzężeniu interesu osobistego z interesem kraju miało decydować o prawdziwym zainteresowaniu sprawami własnego państwa.
Nie poświęcenie się (na co kładły nacisk Collegium Nobilium i Szkoła Rycerska), nie rezygnacja z własnych interesów, ale przeciwnie – troska o nie miały kształtować podstawę obywatelską. Szkoła miała nauczać młodzież w jaki sposób pogodzić interes własny z interesem ogółu – jak żyć i pracować, aby realizować cele własnego życia i dobro państwa, w którym się żyje.
Program szkół średnich KEN
Ken zajęła się przede wszystkim szkołami średnimi. Na nich miał spocząć obowiązek kształtowania nowego obywatela wg nowego ideału wychowawczego. Zgodnie z początkowymi ustaleniami KEN (1774 r.) postanowiono:
Wprowadzić do szkół język polski
Oddziaływać na rozum wychowanków, także zasady etyczne wyprowadzać z przesłanek racjonalnych, czemu miała służyć nauka prawa natury (wzajemne prawa i obowiązki ludzi wyprowadzono z sytuacji najbliższych dziecku – stosunków z rodzicami, ze służbą itp.)
Uzupełniać prawo natury nauką ekonomiki kształcąc umiejętność gospodarowania we własnym majątku, a następnie w kraju.
Ucząc polityki wykazywać, że celem dobrego rządu jest szczęście każdego człowieka i całego społeczeństwa oraz przestrzegania praw obywatelskich, a obowiązkiem obywatela jest posłuszeństwo wobec prawa i płacenie podatków.
Uznać, ze ważniejsze jest wychowanie, aniżeli nauczanie i to miano brać pod uwagę programie nauczania. Przy każdym przedmiocie miano wyjaśniać cel jego wprowadzenia.
Generalnie postanowiono zachować równowagę w nauczaniu przyznając poważne miejsce przedmiotom matematyczno – przyrodniczym, utrzymując jednocześnie gramatyczno – retoryczny kierunek kształcenia.
Retoryka miała zawierać nową treść, sprzyjającą wychowaniu obywatelskiemu i patriotycznemu. Łacina zeszła na drugi plan. Nauka języka polskiego miała rozbudowywać uczucia patriotyczne. Celom wychowania obywatelskiego służyć miała nauka historii Polski, nauka prawa, świecka nauka moralna wspomagająca niejako naukę religii. Później wprowadzono ćwiczenia wojskowe i musztrę.