SPOSOBY REINTEGRACJI OSÓB NIEDOSTOSOWANYCH SPOŁECZNIE

Cele reintegracji:

• Utrwalenie relacji do wszystkiego, co dobre prawdziwe i piękne w kulturze

• Postawa opieki, akceptowania i respektowania oraz chronienia osób i relacji osobowych

• Rozwój funkcji poznawczych i emocjonalnych

• Dojrzałość i osiągnięcia społeczne

• Wywiązywanie się z pełnienia ról społecznych (indywidualne role, podejmowane w sposób dojrzały

• Integracja psychiczna (woli, emocji)

• Stymulacja twórcza (rozwój intelektualny)

• Usprawnienia duchowe, nawyki fizyczne

• Wykształcenie nawyków kontroli wewnętrznej¹

Trzy zasady wychowania resocjalizującego wg Czapówa i Jedlewskiego:

• Zasada reedukacji

  • Wynika z niej, że czynności wyuczone przez człowieka mogą zostać wyeliminowane lub ulec modyfikacji w kierunku pożądanym przez wychowawcę

  • Dzięki zastosowaniu odpowiednich procedur odwołujących się do psychologicznych mechanizmów wzmacniania oraz wygaszania lub zapominania wyuczonych reakcji

• Zasada wszechstronnego rozwoju osobowości

  • Wyznacza kierunek i cel oddziaływań wychowania resocjalizującego, jakim jest wieloaspektowy i wszechstronny rozwój wychowanka pod względem intelektualnym, emocjonalnym i społeczno – kulturowym, umożliwiający mu pełnienie konstruktywnych ról społecznych wyznaczonych przez społeczeństwo i zaakceptowanych przez niego.

• Zasada traktowania penitencjarnego

  • Upoważnia ona do pewnej kontroli nad wychowankiem oraz uwzględnia fakt, że osoby popełniające przestępstwa są potępiane przez znaczną część członków społeczeństwa, która się ich boi²

Zasady dotyczące procedury wychowania resocjalizującego:

• Zasada akceptowania

  • Nie zakłada rezygnacji z kar czy krytykowania

  • Nakazuje jednak, traktować te środki tak jak wszystkie inne, tj. ze względu na ich celowość, ich resocjalizacyjną efektywność

  • Nie zakłada ona również rezygnacji z oceny, ale nakazuje traktować ją jako element diagnozy, a nie podstawę do wymierzania jakiejś sprawiedliwości

  • Wychowawca powinien akceptować wychowanka takim jakim on jest, bez względu na to jak bardzo dezaprobuje jego czyny

• Zasada respektowania

  • Wymaga liczenia się z wychowankiem, jako osobą, która musi odegrać zasadniczą rolę w przemianach składających się na proces resocjalizacji

  • Wychowawca stara się zainspirować procesy samowychowania i wszystko, co robi ma służyć temu celowi

  • Zasada ta, więc jest sprzeczna z postępowaniem, w którym wychowawca jest twórcą przemian osobowości wychowanka, od którego ów wychowanek jest uzależniony najpierw bezpośrednio, a potem poprzez wpojony mu wzór osobowy

  • Zasada ta nie powoduje rezygnacji z kar czy krytyki

• Zasada perspektywicznej opieki

  • Zakłada konieczność liczenia się z potrzebami wychowanka oraz zaspokajania ich w toku działań resocjalizujących

  • Należy tu uwzględnić zarówno potrzeby aktualne jak i ujmowane rozwojowo

  • Środki wychowawcze powinny być stosowane z troską o przyszłość wychowanka, a więc powinny tak oddziaływać, aby w dalszym jego życiu umiał zaspokajać swoje potrzeby

  • Niezbędne jest, zatem oddziaływanie pozwalające wychowankowi zajmować uznane pozycje w społeczeństwie, a konsekwencji uzyskać odpowiednie gratyfikacje

• Zasada wymagań

  • Nakazuje liczyć się z interesami ludzi, wśród których wychowanek żyje i żyć będzie w przyszłości

  • Stosowane środki muszą być adekwatne do społecznych oczekiwań, wyrażających interesy małych grup społecznych i szerszych zbiorowości funkcjonalnych w stosunku do społeczeństwa i zgodnych z przyjętą koncepcją rozwoju społecznego³

Otton Lipkowski zaproponował 6 podstawowych zasad oddziaływania młodzieży niedostosowanej społecznie:

• Zasada akceptacji

  • Uznaje się jednostkę z odchyleniami od normy za jednostkę mającą prawo do szczególnej pomocy i opieki

  • Akceptacja oznacza uznanie jednostki niedostosowanej społecznie nie za „mniej wartościową”, ale za jednostkę zasługującą na szczególną opiekę i pomoc

• Zasada pomocy

  • Pomoc jest to rozumiana, jako działanie wspomagające rozwój jednostki niedostosowanej społecznie

  • Bez pomocy jednostka nie jest z reguły zdolna osiągnąć pełni rozwoju społeczno – moralnego

  • Pomoc, większa troska i opieka wychowawcza uwarunkowane są tym, iż jednostki niedostosowane społecznie często wykazują przejawy złożonego upośledzenia, ociężałość umysłową, zaburzenia układu nerwowego, niesprawności motorycznej czy np. wady wymowy

  • W zasadzie tej są ważne gotowość i umiejętność udzielania pomocy ze strony wychowawcy oraz gotowość przyjęcia jej przez wychowanka

• Zasada indywidualizacji

  • Postępowanie jednostki z odchyleniami od normy różni się i pod względem stopnia i jakości, jak również pod względem czynników etiologicznych wykolejenia, dlatego też ta zasada w wychowaniu resocjalizującym ma znaczenie szczegółowe

  • Zasada ta realizowana jest w bezpośrednim kontakcie z dzieckiem, w rozmowach indywidualnych, w pomocy w nauce, w ułatwianiu kontaktów z kolegami, nauczycielami i rodziną.

• Zasada kształtowania perspektyw

  • Dla jednostek społecznie niedostosowanych przyszłość jest czymś odległym i na ogół nie zaprzątają sobie nią głowy. Najczęściej przechodzą do rzeczywistości stwierdzeniem:
    „…jakoś tam będzie…”, czy „… nie ma co się martwić na zapas…”

  • Należy rozpocząć kształtowanie umiejętności kształtowania perspektyw od planowania przyszłości na najbliższe chwile, godziny, a następnie stopniowe przechodzić do kształtowania umiejętności planowania

• Zasada współpracy ze środowiskiem

  • Podstawowym postulatem wychowania resocjalizacyjnego jest wyrobienie umiejętności i gotowości dostosowania się do zasad współżycia społecznego

  • Realizując tą zasadę dbamy o interes jednostki niedostosowanej społecznie, środowiska a w szczególności rodziny, która cierpi na skutek niewłaściwego zachowania dziecka

  • Współpraca ze środowiskiem jest spraw ą istotną, a jej brak uniemożliwia realizację zadań wychowawczych szkoły czy placówki resocjalizacyjnej

  • Współpraca ta jako element procesu wychowawczego powinna być planowana zgodnie z założonymi celami wychowawczymi i organizowana w sposób jak najbardziej efektywny

• Zasada systematyczności

  • Zasada ta podkreśla konieczność realizacji zadań resocjalizacyjnych w sposób planowy, celowy, zorganizowany, konsekwentny oraz systematyczny⁴

PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY REINTEGRACJI

• Propozycje reintegracyjne wg Burta

  • Kradnącemu dziecku – zwiększyć kieszonkowe

  • Włóczęgę – zabierać na wycieczki

  • Złość – wyładowywać w agresywnych sportach (u dzieci natomiast należy ignorować wybuchy gniewu

  • Gangi – likwidować poprzez włączanie w konstruktywne grupy młodzieżowe

  • Pobudzanie seksualne – zapewniać liczne kontakty z płcią odmienną

Reintegracja polega nie na „zahamowaniu tej energii, lecz na skierowaniu jej na właściwe tory ”

• Etapy reintegracji

  • Analizowanie instynktu i ujęcie jego energii we właściwe łożysko (wyładowanie tej energii w sposób społecznie akceptowany) – kanalizowanie instynktu

  • „uwznioślenie” określonego instynktu, czyli przekierowanie na inny tor

Psychoanaliza – zakładająca konieczność rozwiązywania problemów wewnętrznych, najczęściej podświadomych konfliktów i kompleksów dynamizujących patologiczne formy zachowania

• Freud – twórca psychoanalizy stwierdził, że nie można jej stosować zamiast wychowania – może być tylko traktowana pomocniczo

• Psychoanaliza uległa przeobrażeniu i obecnie używa się raczej pojęć oddziaływania psychodynamicznego

Należy pamiętać, że oddziaływania psychodynamiczne mają szerszy zakres niż psychoanaliza – zawierają się tu również oddziaływania psychoanalityczne.⁵

• Podejście psychodynamicznezakłada, że:

  • Zachowanie dające się zaobserwować (reakcje zewnętrzne) jest w mniejszym lub większym stopniu funkcją procesów wewnętrznych – ukrytych (np. przewracający się uczeń po lekcji – karze się za złe stopnie)

  • W podejściu psychodynamiczna dążymy do możliwie najpełniejszego dotarcia do wszystkich najczęściej nieuświadamianych, zrodzonych z traumatycznych przeżyć, sprężyn wypaczających zachowanie się

  • Najważniejsze w pracy jest otworzenie się aby dostrzec do zidentyfikowania mechanizmów obronnych człowieka

• 3 stopnie otwarcia się:

  • Dotyczy informacji rzeczowej – bez większego ładunku emocjonalnego (dziś był przymrozek)

  • Dotyczy reakcji osobistej na zjawisko wraz z zabarwieniem emocjonalnym, (ponieważ nie byłem dobrze ubrany zmarzłem)

  • Najważniejszy poziom odczuć osobistych o dużym ładunku emocjonalnym (nigdy nie miałem dobrego ubranie)

• Światopogląd terapeuty

  • Wiedza i doświadczenie kliniczne

  • Umiejętność przewidywania reakcji pacjenta

  • Umiejętność powstrzymywania się od przejmowania stanów emocjonalnych i systemów wartościowania od pacjenta

  • Umiejętność odróżnienia otwarcia się od kłamstw lub pseudootwarcia się - psychopaci

Behawioryzm – zasadzający pracę wychowawczą (resocjalizacyjną) na podstawie tworzenia odpowiednich nawyków i przyzwyczajeń

• Terapia behawioralna

  • Ekonomia punktowa – za dobre zachowanie przyznawane są punkty pozytywne a za negatywne punkty negatywne

• Cele terapii behawioralnej

  • Wyrównanie braków w zachowaniu

  • Eliminowanie negatywnych cech zachowania

  • Wzmacnianie kontroli własnego zachowania

• Zastrzeżenia

  • Uczy manipulacji

  • Nie prowadzi do głębokich przeobrażeń postaw tylko zachowań

  • Doprowadzenie do sytuacji, gdy przestaną działać nagrody złe zachowanie powróci

• Zalety

  • Daje możliwość opracowania konkretnych, łatwych do sprawdzenia programów oddziaływań, modyfikowania oddziaływań

  • Stosowania technik bez zgody i chęci na poprawę wychowanka

• Terapia kognitywno – behawioralna – chodzi o włączanie do terapii behawioralnej treningu świadomości (poprzez: dyskusje, pogadanki) mającego na celu wyzwolenie refleksji nad przyczynami i skutkami negatywnego postępowania

• Warunkowanie społeczne (zastępcze) – nagroda lub kara nie spotyka uczącego się ale osobę, którą on obserwuje i się z nią utożsamia

Zadania reintegracji

• Eliminowanie czynników, które prowadza do wykolejenia społecznego

• Naprawianie stanów osobowości – usunięcie jej negatywnych zmian

• Utrwalenie rezultatów uzyskanych w dwóch poprzednich etapach

• Zainspirowanie jednostki poddanej resocjalizacji do samowychowania – doprowadzenie do wzmocnienia kontroli wewnętrznej.

Przystosowanie się jednostki do bezkonfliktowego funkcjonowania w zakładzie karnym nie jest celem wychowania resocjalizacyjnego i nie może być uznane za pozytywny wynik resocjalizacji.⁶

KIERUNKI LIKWIDOWANIA PRZYCZYN IMPULSYWNOŚCI – jej przyczyną jest przewaga procesów pobudzenia nad hamowaniem:

• Ćwiczenia procesów nerwowych

  • Usunięcie z życia sytuacji zbyt trudnych (dla systemu nerwowego wychowanka np. sytuacje frustracyjne – wykolejeni mają niski próg odporności na frustrację)

  • Podnoszenie sprawności procesów nerwowych – zwłaszcza hamowania (np. poprzez motywowanie do skupiania uwagi w czasie nauki poprzez atrakcyjne dobieranie zadań, ujawnianie zainteresowań)

  • Stopniowanie trudności zadań zarówno dydaktycznych jak i wychowawczych

• Stwarzanie warunków (alternatywne do dotychczasowych mających charakter destruktywny, antyspołeczny) do wyładowania psychoruchowego:

  • Próba hamowania impulsywności skazana jest na porażkę – należy przekserować energię na prospołeczne tory – por. hormizm

  • Warunki te stwarzamy np. poprzez zajęcia sportowe, reakcyjne, muzyczne – należy pamiętać, iż trzeba tu uwzględnić zainteresowania i zdolności wychowanków – działalność ta ma dawać poczucie sukcesu i radości – to motywator do dalszego działania.

• Kształtowanie refleksyjności – refleksyjność to zdolność do działań problemowych – zastanowienie się i działanie, nie zaś automatycznych – mechaniczne powtarzanie zachowań według starego schematu np. reagowanie agresją na złość

  • Rozwiązanie problemów, składające się między innymi z takich operacji jak zapamiętywanie, analizowanie, porównywanie, uogólnianie, klasyfikowanie, wnioskowanie

  • Proponowanie do rozwiązania problemy muszą być bliskie wychowankowi (np. przedstawienie historii byłego skazanego, który wraca do domu i zastaje nowego partnera żony)

  • Pozytywne rozwiązanie problemu musi być nagradzane

LIKWIDOWANIE PRZYCZYN DYSSOCJALNOŚCI

Kierunki likwidowania przyczyn dyssocjalności:

• Kształtowanie uczuciowych i intelektualnych podstaw do moralnego przezywania przez dziecko sytuacji społecznych – uczenie konsekwencji wychowawczej rodziców, w skrajnych sytuacjach umieszczenie w rodzinie zastępczej

• Ukształtowanie samodzielności

• Zorganizowanie środowiska wychowawczego – stabilnego, pozytywnego, dającego poczucie oparcia, bezpieczeństwa, które daje możliwość realizowania potrzeb wychowanka np. kluby sportowe, koła zainteresowań

LIKWIDOWANIE PRZYCZYN ANTYSOCJALNOŚCI

Kierunki likwidowania przyczyn antysocjalności:

• odizolowanie od czynników socjopatycznych

• kompensowanie deficytów uczuć wyższych wzmocnionymi mechanizmami kontroli wewnętrznej (ukształtowane poprzez oddziaływania behawioralne – kary i nagrody)

• odwoływanie się do interesów własnych jednostki i związanie wychowanka z prospołecznymi zadaniami, których realizacja jest niezbędna do realizacji tych egoistycznych celów

• kształtowanie nawyków lękowych – stosowanie kar i nagród

LIKWIDOWANIE PRZYCZYN MOTYWACYJNYCH:

• Niezadowolenie z własnej roli życiowej

• Poczucie nudy

• Alkoholizm, narkomania

• Agresywność⁷

Niezadowolenie z własnej roli życiowej – kierunki działań:

• Zatroszczenie się o właściwe zaspokajanie potrzeb – np. wykształcenie zgodne z zainteresowaniami, atrakcyjność działań szkoły aby dać zadowolenie z bycia uczniem tej szkoły, dbałość o wizerunek rodziny, aby wychowanek nie wstydził się jej.

• Poczucie nudy:

  • Rozwijanie potrzeb np. kulturowych

  • Kształtowanie zainteresowań, umiejętności i sprawności

  • Wywołanie w dziecku radości, która jest motywatorem działania

  • Przekształcenie prymitywnego poczucia zadowolenia np. w wyniku upicia się na złożone np. udział w koncercie

  • Tworzenie środowiska wychowawczego wyzwalającego twórczą aktywność np. grupy rówieśnicze

• Uzależnienia:

  • Informowanie – wiedza i poglądy

  • Podejmowanie decyzji – racjonalne decyzje dotyczące używania środków psychoaktywnych

  • Podejmowanie zobowiązań – dotyczy całkowitej rezygnacji ze środków odurzających

  • Tworzenie hierarchii wartości – niezgodnego z uzależnieniami

  • Formułowanie celów – oraz motywowanie do ich osiągania

  • Radzenie sobie ze stresem – uczenie relaksacji

  • Samoocena – podnoszenie poczucia własnej wartości

  • Trenowanie asertywności

  • Trenowanie umiejętności życiowych – umiejętności interpersonalne oraz rozwiązywanie konfliktów

  • Ustalanie norm – obalanie stereotypów

  • Budowanie wsparcia – interwencja i poradnictwo pomagające w radzeniu sobie z różnymi problemami

  • Tworzenie alternatyw – np. spędzanie czasu wolnego

• Agresja:

  • Radzenie sobie z własnymi negatywnymi emocjami oraz z przemocą z zewnątrz

  • Umożliwienie czynnego kształtowania własnych poglądów, opinii, postaw

  • Nauczenie zasad etycznych i wnioskowania moralnego

  • Rozwinięcie najważniejszych umiejętności interpersonalnych; komunikowania z ludźmi, podejmowania decyzji. Chronienia siebie w sytuacji nacisku grupowego, radzenia sobie ze stresem, budowania właściwego wizerunku o sobie⁸

Metody reintegracji

• Bezpośrednie (psychotechniczne) – wychowawca oddziałuje na wychowanka

• Pośrednia (kulturotechniczne) – wychowawca poprzez sytuacje społeczne, grupy, elementy kultury oddziałuje na wychowanka

Metoda wpływu osobistego

• Warunkiem jej zastosowania jest stosunek wychowawczy wewnętrzny czyli sytuacja gdzie zarówno wychowanek jak i wychowawca dążą do utrzymania kontaktu interpersonalnego, jeśli zachowanie wychowawcy,a dla wychowanka wartość nagradzającą (zależy mu na aprobacie)

• Czynnikiem uniemożliwiającym zastosowanie stosunek wychowawczy zewnętrzny (formalny), czyli sytuacja, gdzie wychowanek postrzega kontakty z wychowawca jako sposób na unikanie kar albo zdobycie nagród, zaś zachowanie wychowawcy, nagrody, kary nie mają dla niego żadnej wartości.

• Warunkiem jest posiadanie autorytetu: osoba i zachowania wychowawcy mają dla podopiecznego znaczenie nagrody (pochwała, aprobata) lub kary (niezadowolenie, dezaprobata), dzięki czemu wychowanek sam chce a nie jest zmuszany do postępowania nagradzanego przez wychowawcę – wychowawca jest dla wychowanka osobą znaczącą wewnętrznie.

Przykład własny

• Metoda ta opiera się na odwzorowywaniu przez wychowanka zachowania wychowawcy, przy czym pojawiające się zachowania powinny być nagradzane

• Wychowanek będzie naśladował wychowawcę, gdy jego zachowania będą akceptowane przez społeczność, z którą identyfikuje się wychowanek np. grupa rówieśnicza

• Wychowawca dostarcza wzorów skutecznych sposobów zdobywania wartości cenionych przez wychowanka np. tężyzna fizyczna, przyrost mięśni, zwinność

• Wychowawca cieszy się szacunkiem ze strony wychowanka i zachowania naśladowcze mają wartość nagradzającą dla wychowanka

Doradzanie wychowawcze

• Warunkiem jest bycie przez wychowawcę autorytetem

• Doradzanie polega na dawaniu rad osobie, która poszukuje rady

• Można doradzać w sytuacji, gdy wychowanek przypadkowo znajdzie się w okolicznościach wymagających doradzania np. ciąża partnerki lub wychowawca zorganizuje sytuację wychowawczą, która zweryfikuje postępowanie wychowanka, jako nieskuteczne np. staranie się o względy mądrej dziewczyny

• Jako element doradzania trzeba uwzględnić krytykę – polegającej na uświadomieniu wychowankowi niedociągnięć w jego zachowaniu

Przekonywanie

• Zawiera polecenie z argumentacją „zrób ………… bo …………..”

• Można używać argumentów jednostronnych – czyli za np. posprzątaj pokój bo zaraz przyjdą goście i będzie ci wstyd

• Argumentów dwustronnych – czyli za i przeciw dokonując kradzieży zdobędziesz potrzebną gotówkę, ale jeśli cię złapią zostaniesz zamknięty w zakładzie

• Można używać argumentów emocjonalnych i racjonalnych

• Skuteczne przekonanie wymaga odwołania się do jego istotnych, ważnych potrzeb, zainteresowań oraz aktualnie przeżywanych problemów ze wskazaniem sposobów rozwiązania

• Rezultaty przekonywania zależą od tego czy wychowawca od tego czy wychowawca potrafi wywołać konflikt przekonań oraz doprowadzić do jego rozstrzygnięcia zgodnie ze swoimi celami

• Efekt przekonania jest tym skuteczniejszy, im bardziej wychowawca dla wychowanka jest osoba znaczną i wiarygodna

• Efektywność przekonania jest tym większa im mniejszy jest dystans pomiędzy wartościami i normami wychowanka i wychowawcy⁹

Oddziaływania sytuacyjne

• Polegają na wprowadzeniu zmian do istniejących sytuacji tak, aby ich wpływ był zgodny z oczekiwaniami wychowawcy

• Utrzymaniu tych elementów sytuacji które wywierają oczekiwany wpływ na wychowanka

• Wprowadzaniu i utrzymaniu takich zmian sytuacji które eliminują niepożądany wpływ na wychowanka

• Organizowaniu nowych odpowiednich sytuacji w zależności od potrzeb, wyznaczonych przez zadania resocjalizacji

Do oddziaływań sytuacyjnych zaliczamy

• Metodę organizowania doświadczeń uczących

• Metodę nagradzania i karania

• Metodę uświadamiania skutków zachowań

• Metodę trenowania

Organizowanie doświadczeń uczących

• Polega na stwarzaniu takich sytuacji, w których pożądane zachowanie wychowanka wywołuje naturalne nagrody, zaś niepożądane kary np. wychowanek, który nie chce pełnić dyżuru w kuchni zostaje skarcony przez innych wychowanków

• W tym celu wychowawca musi ustalić:

  • Jakie niepożądane zachowania wychowanka istnieją lub mogą się pojawić, oraz jakie zachowania chce wywołać

  • Aktualnie odczuwane potrzeby, których zaspokojenie lub udaremnienie jest nagrodą lub karą

  • Opracować zasady i normy

  • Zadbanie o zaakceptowania zasad w całej społeczności

Metody nagradzania i karania

• Aby skutecznie operować metodą należy znać dokładnie potrzeby wychowanków i ich dążenia oraz brać pod uwagę sytuację, w której odbywa się karanie i nagradzanie

• Niewłaściwymi karami są:

  • Pozbawienie wychowanka tego, do czego ma prawo bez względu na zachowanie np. jedzenia

  • Przydzielania dodatkowej pracy

  • Okazywanie wychowankowi siły i przemocy

  • Wyśmiewanie

  • Ubliżające porównania

Metoda uświadamiania skutków zachowań

• Opiera się na zasadzie, iż wyobrażenie sobie przez kogoś skutków zachowania przez porównanie do dotychczasowych doświadczeń powoduje aktywność lub jej zaniechanie

• Omawiając skutki należy odwołać się do aktualnych potrzeb wychowanka

• Warunki skutecznego uświadamiania to:

  • Ukazywane jednostce konsekwencje danego sposobu postępowania musza być dostępne jego doświadczeniu i wyobraźni

  • Konsekwencje te nie mogą być obojętne dla wychowanka

  • Przekonanie należy zacząć od uświadomienia tych następstw¹⁰

---

1. C. Czopów, S. Jedlewski, „Pedagogika resocjalizacyjna”, W-wa 1971, s. 114↩

2. C. Czopów, S. Jedlewski,j.w, s. 281-283↩

3. C. Czopów, „Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki”, W-wa 1978, s. 284↩

4. O.Lipkowski – „Resocjalizacja” -WSIP, -W-wa, 1976 r. s.254-261↩

5. F.Kozaczuk – „Psychoprofilaktyka i resocjalizacja młodzieży”. Rzeszów (1997): WWSP, s. 79 - 81↩

6. K.Pospiszyl,„Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy, oraz przykłady programów oddziaływań”, wyd. Żak Warszawa 1998 (wyd. 1), s. 123-125↩

7. Skrypt dla studentów, „Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży”. (red:) F. Kozaczuka i B. Urbana, Rzeszów 1997, s. 147-150↩

8. Skrypt dla studentów, „Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży”. (red:) F. Kozaczuka i B. Urbana, Rzeszów 1997, s. 147-150↩

9. C. Czopów, S. Jedlewski, „Pedagogika resocjalizacyjna”, W-wa 1971, s. 332 - 346↩

10. C. Czopów, S. Jedlewski, „Pedagogika resocjalizacyjna”, W-wa 1971, s. 332 - 346↩