Owies nagoziarnisty (Avena nuda):

• w uprawie występuje w Europie od I w n.e.

• w Skandynawii wyparł uprawę innych zbóż (wyplatano koszyki, maty)

• jest on cennym źródłem wartościowych składników pokarmowych

• wskazany jest w diecie osób spożywających produkty bogate w cholesterol oraz diabetykom

• może być uprawiany w całym kraju, z wyjątkiem wyżej położonych terenów górskich

• zawiera bardzo dużo białka i tłuszczu.

Owies zwyczajny:

• należy do rodziny wierzchlinowatych, obejmuje około 35 gatunków (wiele z nich to rośliny uprawne), które w stanie dzikim występują w basenie morza Śródziemnego i Azji Środkowej, a w Polsce dziko występuje owies głuchy (chwast)

• ostatnio coraz częściej wykorzystywany jest jako biopaliwo do ogrzewania budynków

• systematyka:

- owies bizantyjski

- owies głuchy

- owies jednostronny

- owies krótki

- owies nagi

- owies szorstki

- owies zwyczajny

Słoma:

• jest wykorzystywana do celów budowniczych, oraz do:

- budowy dachów (strzechy)

- wyplatania koszyków

- wyrabiania mat

Pszenżyto zwyczajne:

• powstało w końcu XIX wieku (1877 rok w Szkocji) ze skrzyżowania Triticum aestivum i Seale cereale

• w Polsce w uprawie pszenżyto zajmuje 10% powierzchni uprawy zbóż

• głównie stosuje się je jako pasze, ale rozważa się hodowlę odmian pokarmowych

• pszenżyto jest syntetycznym mieszańcem międzygatunkowym pszenicy z żytem, łączącym w sobie cechy obu gatunków

• w stanie naturalnym nie występuje

• jest odporne na choroby

• mąka pszenżyta zawiera mniej białka niż inne zboża (nie nadaje się na mąkę i później na chleb

• niższa wartość mąki wypiekowej pszenżytniej wynika ze względu na dużą podatność skrobi na działanie temperatury w czasie wypieku i tym samym na zdolność i szybkość jej kleikowania.

Proso zwyczajne (Panicum miliceum):

• w uprawie występuje od 9 tys. lat

• najprawdopodobniej pochodzi z Chin

• dziki przodek nie jest znany

• w Europie występuje od wczesnego neolitu

• proso zaliczane jest do najstarszych roślin uprawnych

• uprawiane dawniej w całej Europie na kaszę jaglaną, dziś rzadko już spotykane

• obecnie na szerszą skalę uprawiane jest jeszcze w południowej części Rosji, w zachodniej i środkowej Azji, w północnych Indiach, Chinach, Japonii

• kasza zawiera dużo białka (14%), słoma ma znaczenie jako pasza

• z prosa wyrabiano: mąkę, kaszę jaglaną, dodawano do wyrobu piwa, służyło jako pasza

• do Europy dotarły nie tylko uprawy Irańskie

• proso jest bardzo wartościowym pożywieniem dla wegetarian

• dawno temu z kaszy jaglanej wyrabiano chlebki podróżne.

Gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum):

• roślina z rodziny rdestowatych

• pochodzi z Mandżurii, środkowej Syberii, Himalajów, Chin lub Iranu

• w uprawie występuje od 6 tys. lat, u nas może od 2500 lat; najwięcej uprawiano gryki w XVIII wieku

• w Polsce główny rejon upraw stanowię okolice Janowa Lubelskiego

• nasiona gryki zawierają 10 do 16% białka w zależności od strefy uprawy (im cieplej, tym większa zawartość białka), są one cenniejsze niż białka zbóż, a zbliżone wartością i strawnością do białek roślin strączkowych

• gryką wykorzystuje się w kraju jako materiał do produkcji kaszy gryczanej, w Indiach traktowana jest jako zboże chlebowe, w Chinach i Japonii mąka gryczana jest podstawową mąką lub dodatkiem do produkcji makaronów.

Ryż (Oryza sativa):

• w uprawie od 5 tys. lat

• pochodzi z Azji południowo – wschodniej

• jest podstawą żywienia 1/3 ludności

• jest trawą, w uprawie wymaga zalewania

• jest to zboże, które wymaga sadzonkowania

• roślina bardzo wydajna

• ryż jada się najczęściej w formie kaszy

• ryż można mielić i wtedy z mąki ryżowej wykonuje się ciasteczka ryżowe

• z ryżu wyrabia się szczotki ryżowe i maty (wyrabia się ze słomy ryżowej, która jest bardzo wytrzymała), także służy do wyrobu papieru.

Ryż siewny (Oryza sativa):

• jest drugim po pszenicy najczęściej uprawianym zbożem świata

• 95% światowych zbiorów ryżu siewnego przeznacza się na pokarm dla ludzi

• W Chinach był regularnie uprawiany już około 5000 lat temu

• Uprawiany jest na terenach zalewowych, na nadbrzeżach równinnych, w strefie pływów, w deltach rzek, w strefie klimatu tropikalnego

• Najwięcej ryżu siewnego produkują Chiny, Indie, Japonia, Indonezja, Tajlandia; do najważniejszych producentów należą także Wietnam, Brazylia, Korea Południowa, USA i Filipiny

• Pokruszone ziarna ryżu wykorzystuje się do warzenia piwa, destylacji alkoholu, produkcji skrobi i mączki ryżowej. Plewy ryżowe stosuje się jako opał i materiał do pakowania, produkuje się z nich również nawóz. Słomę używa się na ściółkę, paszę dla zwierząt, pokrycia dachowe oraz do produkcji mat, odzieży, opakowań i mioteł.

• W latach 60-tych XX wieku podczas tzw. Zielonej Rewolucji, kiedy wysiłki naukowców były skierowane na zapobieżenie klęski głodu, wyhodowano wiele nowych, ulepszonych odmian roślin uprawnych, m. in. ryż. Odmiana charakteryzowała się odpornością na choroby, zwiększoną produktywnością i wytworzeniem krótkiej, silnej łodygi, dzięki temu rośliny były mniej łamliwe. Ze względu na wymagania glebowe i konieczność intensywnego nawożenia stała się dostępna tylko dla bogatych rolników, co z punktu widzenia zapobiegania głodowi czyni ją mało użyteczną.

• Z ryżu siewnego wytwarza się mąkę, kasze, jest to także surowiec do wyrobu alkoholu – sake, araku oraz wina ryżowego. Ponadto ryż ten wykorzystywany jest w : papiernictwie, do wyrobu przedmiotów plecionych, wyrobu kleju, jest źródłem skrobi, służy do wyrobu kosmetyków (puder), w przemyśle farmaceutycznym ryż wykorzystuje się do produkcji zasypek

Ryż długoziarnisty (Oryza sativa vor. indica):

• nie skleja się on w czasie gotowania

Ryż krótkoziarnisty (Oryza sativa vor. brevis):

• ryż ten skleja się w czasie gotowania, jest dobry do zapiekanek

Ryż krótkoziarnisty (Oryza sativa vor. javanica):

• ryż o ziarnach rozpadających się podczas gotowania do konsystencji śmietany

• podawany jest małym dzieciom, do risotto

Ryż brązowy – bez plew, lecz z okrywami nasiennymi. Ma małą trwałość, przechowuje się go do 3 miesięcy. Smakiem zbliżony do kaszy jęczmiennej, jest bardzo wartościowy (pod względem odżywczym). Należy przechowywać go w lodówce. Wymaga dość długiego gotowania (około 50 minut). Po ugotowaniu nie skleja się, jest sprężysty.

Ryż biały – bez plew, okryw nasiennych i bez zarodników. Zwany jest polerowym, otrzymuje się po usunięciu z ziarna wszystkich wierzchnich warstw. Ma on delikatniejszy smak niż ryż brązowy i znacznie krócej się gotuje (15 – 20 minut). Producenci zazwyczaj wzbogacają go w witaminy i związki mineralne.

Amerykańska Rewolucja Neolityczna, czyli długotrwały proces udomowiania rośli w Ameryce Środkowej. Efektem była Rewolucja Neolityczna (od zbieractwa do orki).

Kukurydza (Zea mays):

• udomowiona na Płaskowyżu Meksykańskim

• w uprawie w Ameryce Środkowej od 9 tys. lat, w Ameryce Północnej od 3500 lat

• Zea mays subsp. parviglumis – przodek kukurydzy

• Zea mays subsp. everata (kukurydza pękająca) – wysokobiałkowa kukurydza pękająca przy ogrzewaniu (na popcorn – ma on sporo łatwoprzyswajalnego białka)

• Zea mays subsp. amylacea – wysokobiałkowa kukurydza do gotowania, na kaszę i na mąkę (produkcja żywności bezglutenowej), np. polenta, chleb kukurydziany, mamałyga

• Zea mays subsp. indurata (kukurydza twarda) – kukurydza zwykła na pasze, krochmal, mąkę, alkohol, olej.

• Zea mays subsp. saccharata - kukurydza słodka używana jako warzywo

• Znamiona kukurydzy – na leki ziołowe

Proso długoziarniste, sorgo (Sorgum bicolor):

• uprawiane w klimacie gorącym (międzyzwrotnikowym) oraz w Europie i Ameryce Północnej

• bardzo dobrze plonuje

• zawiera 13% białek i witaminy z grupy B

• spożywa się je w formie kasz, mąki (bryje, placki, podpłomyki), napojów alkoholowych oraz jako pasze dla zwierząt

• jest to roślina szybko zubożająca gleby z mikroelementów

Proso drobnoziarniste (millet):

• Chiny, Indie, Nigeria, Egipt, Czad, Senegal

• Zawiera dużo substancji mineralnych i białka

Komosa ryżowa (Chenopodiom guinoa):

• wyrabiano z niej mąkę

• jest to roślina kultowa

• podstawowa roślina (uprawna) pokarmowa uprawiana w Andach (Peru, Argentyna, Boliwia) od 3000 – 5000 lat

• uprawiana w górach, przez Indian

• dobrze znosi niekorzystne warunki, jest mało wymagająca

• zaczęto sadzić ją w Niemczech, zaś w warunkach europejskich nie dojrzewa

• zawiera dużo białka

• przed jedzeniem należy ją dobrze oczyścić

• jadano ją w postaci mąki zmieszanej z tłuszczem

• obecnie uprawiana w USA, w stanie Kolorado

• polecana jest do uprawy w Polsce, zawiera dużo lizyny

Szarłat zwisły (Amaranthus caudatum):

• rodzina szarłatowate

• w uprawie w Ameryce Środkowej od 6000 lat

• w Polsce uprawiany jako rośliny ozdobne, w handlu żywnością głównie dla wegetarian jako produkt zawierający dużo białka i witamin

Zizania aquatica:

• dziki ryż, ryż indiański

• rośnie w wodzie

• ma czarne ziarniaki o mocnym smaku

• bardzo wartościowe zboże

• jest kłopotliwe w uprawie

• podaje się jak ryż brązowy

Włośnica ber, czumiza (Setania italica):

• jest to zboże rzadko uprawiane

• roślina wysokoproduktywna

• wprowadzana do Polski w XVIII i XIX wieku

• obecnie w Polsce nie jest uprawiana

• wartościowa kasza

• w Polsce spotykana jako roślina uprawiana

• jest to roślina zbożowa obszarów ciepłych

Problem głodu na świecie: w państwach wysokorozwiniętych ludzie jedzą więcej iż potrzebują (Argentyna, Australia, USA, Europa). Najwięcej niedożywionych jest w Ameryce Południowej (Peru), Afryce, Mongolii. Jest to zjawisko społeczne, ale także polityczne.

Niezbożowe rośliny pokarmowe: bulwowe i owocowe.

Drzewo chlebowe (Artocarpun communis):

• występuje w południowo – wschodniej Azji

• młode owoce zawinięte w liście spożywa się po upieczeniu, dojrzałe na surowo

Ziemniak (Solanum tuberosum):

• rodzina psiankowatych

• w Ameryce południowej (Andy) w uprawie od 7000 lat, u nas powszechnie uprawiany od XVIII wieku

• ziemniaki udomowiono w Andach

• uprawiane są głównie w strefie klimatu umiarkowanego

• pochodzi najprawdopodobniej od Solanum brevicane występującego w Peru i Argentynie

• najwięcej odmian jest w miejscu udomowienia

• są źródłem witaminy C (podejrzewa się, że niedobór witaminy C jest przyczyną zawału u mężczyzn)

• zastosowanie ziemniaków: pieczenie, smażenie, gotowanie, alkohole

Słonecznik bulwiasty, topinambur (Helianthus tuberosus):

• uprawiany przez Indian w czasach przedkolumbijskich, obecnie uprawiany w Europie, Azji, trochę w Ameryce Północnej i Południowej, Indiach, Australii, Chinach

• w Polsce w uprawie od XVII wieku

• obecnie stanowi pożywienie dla diabetyków ze względu na dużą zawartość inuliny

• przetwarzany na alkohol i kiszonki

• jest to roślina wieloletnia

• uprawa zależy od warunków klimatycznych

• w Polsce stanowi paszę dla zwierząt.

Maniok jadalny, cassava (Manihot esculenta):

• rodzina wilczomleczowatych

• bardzo plenna roślina

• roślina uprawna od 7000 lat

• pochodzi z południowo – wschodniej części dorzecza Amazonki

• udomowiona przez plemiona Indian Amazońskich

• po odkryciu Ameryki rozpowszechnił się w Afryce i południowej Azji

• dziki przodek nie jest znany ponieważ roślina spontanicznie krzyżuje się z innymi gatunkami

• jest rośliną trującą (zawartość kwasu pruskiego i innych trucizn wymaga obróbki termicznej przed podaniem; obróbka rośliny polega na ścieraniu, gotowaniu, suszeniu)

• z bulw otrzymuje się mąką (kassawa) lub granulki (tapioka)

Wilec ziemniaczany, batat (Ipomea batata):

• rodzina powojowatych

• pochodzi z tropikalnych rejonów Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej od Ipomea trifida

• obecnie uprawiany w strefie międzyzwrotnikowej, na obszarach o wilgotnym i ciepłym klimacie

• głównymi producentami są Brazylia, Chiny, Indie oraz USA

Pochrzyn skrzydlasty (Dipscorea alata):

• roślina udomowiona w południowo – wschodniej Azji

• obecnie rozpowszechniona we wszystkich krajach tropikalnych

• uprawiana w rejonach Morza Śródziemnego

• spożywa się pieczone bulwy

• suszone bulwy mieli się na mąkę używaną do wypieków (różowy kolor wypieków).