Katarzyna Furmańczyk gr102

Kultura prawna islamu

Kultura prawna islamu należy do jednej z największych kultur prawnych na świecie.

W krajach islamskich możemy zauważyć silny związek wiary z prawem oraz moralnością. Religia islamska której nazwa oznacza poddanie się Bogu, jest w silnej korelacji z szariatem czyli Prawem islamskim które natomiast oparte jest na Koranie, świętej księdze islamu. W niektórych państwach uznaje się nawet islam jako fundament państwa, zaś Koran za źródło prawa świeckiego.

Kultura prawna islamu jest integralnym składnikiem religii islamu. Zawiera walory ściśle religijne, normy moralne, prawa stanowiące podstawy organizacji wszystkich aspektów życia muzułmanów, społecznego, gospodarczego i politycznego. Szariat rządzi (przynajmniej teoretycznie) wszystkimi dziedzinami życia muzułmanów. Praktyczną wykładnią prawa zajmują się sędziowie mufti. Do szariatu zaliczyć należy też akady – prawo zwyczajowe, które sprawia, że szariat u różnych narodów jest nieco inny i tak na przykład w Afganistanie za cudzołóstwo karze się tylko kobietę, a u Arabów oboje cudzołożników. Jednak system, w którym wymiar sprawiedliwości charakteryzuje tradycjonalizm, a także prymat norm religijnych nad normami prawnymi, skutecznie opiera się zmianom współczesnego świata. Muzułmanie uważają że prawo zostało objawione prorokowi Mahometowi od Boga, co skutkuję trudnością w porównaniu prawa islamy z prawami europejskimi czy chociażby kościelnym. Prawo z Koranu obejmuje w praktyce wszystkie sfery życia człowieka, zarówno związane ze sprawami doczesnymi jak i religijnymi. Sprawy moralne, zasady etyki, sposób zachowywania się również stanowią część prawa muzułmańskiego. Prawo islamskie również ogranicza ingerencje człowieka w prawo, gdyż jest prawem posłanym od Allaha, a człowiek nie powinien korygować czy kwestionować idee Boga. Te cechy prawa sprawiają że jest ono dość specyficzne i może wydawać się dziwne dla ludzi przyzwyczajonych do odrębności państwa i religii.

Zawarte w Koranie przepisy były w zasadzie ściśle stosowane już w najwcześniejszych wiekach. Ale odnaleźć można przypadki odchodzenia od jego zasad, zwłaszcza tych, które nie były zgodne z dawnymi beduińskimi tradycjami. Na przykład koraniczną karę obcinania prawej ręki za złodziejstwo zastępowano chłostą, albo stawiano wyżej zeznania świadków od pisanych dokumentów, choć Koran wyraźnie stwierdza inaczej.

Innym przykładem nie stosowania prawa ściśle i ingerencji człowieka w prawo jest przejęcie wielu metod kształtowania prawa z innych systemów prawa. Z prawa rzymskiego przejęto zgodę uczonych zwaną iĝmắ. Kilka metod zaciągnięto też z prawa żydowskiego.

Prawo islamskie długo jednak było niejednolite ze względu na równe traktowanie słów Mahometa z innymi tradycyjnymi prawami. Przez walkę tradycji z nowym prawem Mahometa powstały szkoły prawne reprezentujące inne poglądy. Mimo istnienia wielu szkół nie można mówić o rozbiciu prawa i całkowitym braku jednolitości. Ponad tymi szczegółowymi zróżnicowaniami istnieją jednak pewne ogólne zasady, które są dla wszystkich wspólne. Specyficzną cechą prawa muzułmańskiego jest gradacja uczynków, a więc w islamie postępowania ludzi nie klasyfikuje się na dozwolone i niedozwolone, a zatem podlegające karze i nie podlegające, lecz wprowadza się pośrednie kategorie uczynków zalecanych i potępianych. Wynika to ze znaczenia koncepcji religijnych, wedle których uczynki ludzi, ich postępowanie, kwalifikuje się z punktu widzenia intencji stanowiących warunek ich ważności. W odniesieniu do spraw religijnych uczynki, postępowanie klasyfikuje się na pięć grup zwanych po arabsku „pięć zasad”. Na czele stoją obowiązki indywidualne takie jak modlitwa, post, oraz zbiorowe jak modlitwa nad zmarłym. Druga kategoria to obowiązki zalecane. Trzecia kategoria obejmuje uczynki obojętne, dopuszczane przez prawo. Następne są uczynki nieuznawane, potępiane. I ostatnią piątą, są uczynki zakazane będące przeciwieństwem halāl. To tej ostatniej grupy należy między innymi zabójstwo, lecz z pewnymi kontrowersyjnymi wyjątkami. W Koranie wymienione są okoliczności, gdy zabójstwo jest surowo piętnowane: „Ten, kto zabił człowieka, który nie popełnił zabójstwa i nie szerzył zgorszenia na ziemi Boga i Jego Posłańca, czyni tak, jakby zabił wszystkich ludzi.” (Koran 5:32) Koran dopuszcza jednak zabijanie osób, które występują przeciw Bogu. Prawo muzułmańskie (szariat) w części interpretacji przewiduje karę śmierci (ukamienowanie, ścięcie mieczem, zrzucenie z wysokości, bądź powieszenie) w o wiele większym zakresie niż prawodawstwo krajów szeroko pojętej cywilizacji zachodniej. Grozi ona na przykład za przestępstwa takie jak cudzołóstwo, bluźnierstwo czy też homoseksualizm. Karą śmierci grozi również apostazja (odejście od islamu).

Równolegle do powyższej klasyfikacji w kwestiach które możemy nazwać świeckimi, obowiązuje skala zgodności z prawem. Według nich akty prawne dzieli się na takie, które są ważne (tutaj podział z arabskiego jest na ważne i potępiane), oraz takie, które nie są ważne (też dzielące sięna dwie kategorie: błędne i nieważne). W zakresie prawa karnego szczególnie traktowane są kary wymienione w Koranie i opisane przez sunnę. Tradycyjnie określa się je mianem hadd. W gruncie rzeczy wymierza się je za występki przeciwko Bogu, a dokładnie przeciwko nakazom Boga, i odpowiednio surowo karze. Przykładowo, jednym z występków zagrożonych karą koraniczną jest fałszywe oskarżenie, za które wymierzana jest kara 80 batów. Oczywiście w Koranie nie ma wszystkich przestępstw których dopuszczają się ludzie. W przypadku występków nie koranicznych każda szkoła ma swoje własne regulacje, zwykle decyzje w sprawie wymierzanej kary podejmuje qādī, czyli muzułmański sędzia.

Stosunek islamu do przestępstw pospolitych takich jak morderstwo, uszkodzenie ciała i własności odzwierciedla stosunki przedmuzułmańskie. Te przestępstwa nie są rozpatrywane z urzędu, czyli każdy musi zadbać, by uzyskać satysfakcję. Oczywiście przewidziany jest system kar, ale przede wszystkim są to kary związane z wynagrodzeniem szkody. Przy czym do wyrównania szkody zobowiązany jest nie sam winowajca lecz zespołowa grupa z którą jest związany. Co ciekawe, ta kategoria obejmuje również osoby, w których otoczeniu znaleziono zamordowanego przez nieznanego sprawce.

Prawo islamu nie zna pojęcia osoby prawnej, wszystko więc w państwach islamskich jest własnością społeczności rozumianej jako zbiór osób fizycznych. Tym niemniej własność może być różnego typu: osobista, wspólna, oraz własność „zatrzymana” odpowiadająca własności martwej ręki (dotyczącej pobożnych dóbr objętych zobowiązaniem ich niezbywalności)

Prawu całkowicie w islamie podlega osoba, która jest w pełni przy zdrowych zmysłach i dorosła. Ograniczone są prawa innych osób, a mianowicie chorych umysłowo, kobiet, niedorosłych.

Warta wyszczególnienia jest pozycja kobiety w świetle prawa. Nie jest to pozycja zupełnie nieuprzywilejowana, jak może się wydawać ludziom nie zaznajomionym z prawem islamskim, aczkolwiek pozycja kobiety różni się od mężczyzny. W pewnych sytuacjach kobieta znaczy tyle co połowa mężczyzny (świadectwo kobiety w sądzie, dziedziczenie). Natomiast, z drugiej strony za odstępstwo od wiary kobiecie nie grozi śmierć. Jeśli jednak chodzi o prawo własności jest równa mężczyźnie, zaś w małżeństwie ma wyraźnie nad nim przewagę. W świetle prawa to mężczyzna misi zadbać o utrzymanie kobiety, zapewnić jej dogodne warunki życia. Kobieta nie wnosi do małżeństwa żadnego majątku. Wbrew powszechnemu przekonaniu kobieta nie wnosi wiana, lecz w momencie ślubu mężczyzna płaci jej tzw. mahr - zwykle określoną sumę zależną od statusu przyszłych małżonków. W wypadku rozwodu kobieta całą tę sumę, niejednokrotnie dość pokaźną, zabiera dla siebie. Jest to poważne ograniczenie prawa mężczyzny do odrzucenia kobiety, czyli dania jej rozwodu. Jeśli chodzi do polecenie rozwodu, to głównie do mężczyzny należy inicjatywa rozwodowa. Na dodatek rozwód w prawie islamskim jest dużo mniej skomplikowany niż w prawach między innymi europejskich Wystarczy stwierdzić, że się rozwiązuje małżeństwo, dać żonie majątek oraz wolność i kobieta jest rozwiedziona.

Wykonawcą prawa jest już wspomniany wcześniej qādī, który choć jest wyznaczany przez władze, jest w pełni niezależny. Zazwyczaj wybierana jest osoba szczególnie szanowana, znająca się na prawie, wolna od pewnych określonych występków. Poszczególne szkoły prawa miały swoich własnych sędziów, bywało więc, że w jakiejś miejscowości działało ich kilku, choć z reguły był tylko jeden.

W klasycznym islamie niewolnictwo było zjawiskiem powszechnym. Jednak nikogo w islamie nie można było zniewolić (niewolników pozyskiwano głównie z wojen z wyznawcami innych wiar). Niewolnictwo w krajach muzułmańskich dawało niewolnikom stosunkowo dużą swobodę. Mogli wstępować w związki małżeńskie, ale prawo chronił ich w mniejszym stopniu niż ludzi wolnych.

Z czasem zrodziła się hierarchia sędziowska przejęta z tradycji perskich. Naczelny sędzia danej szkoły funkcjonował przy kalifie. Wyznaczał on także naczelnych sędziów prowincji, którzy powoływali poszczególnych sędziów. Z urzędem sędziego związane są inne osoby, a więc kātib prowadzący rejestr sądowy, spisujący wyroki i protokoły, przedstawiciel (amīn) sędziego, świadkowie.

W pierwszej połowie XIX wieku sami sułtanowie zaczęli dokonywać zmian, które przede wszystkim objęły prawo. W latach 1869-1876 zespół prawników kierowany przez Ahmeda Cevdea stworzyli jednolity kodeks prawa cywilnego zwany Mecelle. Podstawą tego prawa była nauka ze szkoły hanafickiej. Reformy te oraz powstanie Mecelle stanowiły pierwszy krok do odejścia od zastygłego prawa czterech szkół. W dziełach modernistów wezwanie, by powrócić do swobodnego tworzenia prawa, było w XIX wieku coraz częstsze i rzeczywiście prawo zaczęło się powoli reformować. Jednak po próbach zapożyczeń prawa europejskiego i łączenia go z tradycjami islamu skutkowało nierzadko ograniczeniom praw muzułmańskich, co z kolei doprowadziło do osłabienia chęci reformowania prawa. A następnie do powrotu do tradycyjnego, niezreformowanego prawa islamu.

Być może gdyby prawo islamskie nie różniło się tak bardzo od europejskiego, reformy doszły by do skutku w większej mierze. Niekiedy ciężko zmienić coś w prawie w krajach muzułmańskich nie łamiąc przy tym zasad islamu, nie ingerować w religie i nie wywoływać kontrowersyjnych decyzji. W związku z tym w krajach islamskich do dnia dzisiejszego prawo

nadal opiera się na założeniach z Koranu, przez co jest tak specyficzne.